Azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti Kİmya və Bİologiya faküLTƏSİ

MÖVZU 2 : HAFİZƏNİN İNKİŞAFI VƏ GÜCLƏNDRİLMƏSİ TEXNOLOGİYASI
Hafizə keçmiş təcrübənin beyində nəqşləndirilməsi, yadda saxlanması sayəsində son­­ralar onun tanınma və yada salınmasından ibarət mürəkkəb psixi fəaliyyətdir.

Hafizənin insan həyatında və fəaliyyətində əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Əgər ha­fizə olmasaydı hər şey insana həmişə yeni görünərdi. Hafizə olmasaydı insan «əbədi ola­raq yeni doğulmuş uşaq vəziyyətində qalardı» (İ.Seçenov). 

Hafizə ilə bağlı çətinliklər yadasalmadan daha çox xatırlama ilə əlaqədardır. Müasir psixologiyanın bir çox tədqiqatları sübut edir ki, sağlam beyində informasiyalar uzun müddət hifz olunsa da onların çox hissəsi istifadə olunmamış qalır. Praktiki olaraq bö­yük əksəriyyəti «əlçatmaz» olur, «unudulur», amma deyirlər ki, onlar bunu bilirdi, oxu­muşdu, eşitmişdi və s. Psixoloqlar bunu unutma adlandırırlar. Yəni psixikada olan in­formasiyalar dəqiqliyini, aydınlığını itirir və ya azalır. Əlbəttə, burada fərdi xü­su­siy­yət­lər, materialın mənalılığı, əhəmiyyətliliyi də böyük rol oynayır.

Göründüyü kimi, unutmada başlıca yeri vaxt tutur. Lakin psixika üçün paradoksal hal­lar da xasdır. Məsələn, yaşlı adamlar indicə, az müddət əvvəl eşitdiklərini asanlıqla unut­duqları halda, uzaq keçmişdə baş verənləri çox da çətinlik çəkmədən və aydın xa­tır­layırlar. Bu fonomen «Ribo qanunu» adlanır. Unutmanın ikinci mühüm amili adətən möv­cud informasiyadan aktiv istifadə olunmamasıdır. O şeylər daha tez unudulur ki, ona az tələbat olur və ya ehtiyac olmur. Yaşlı adamlarda verbal hafizə daha tez unut­qan­lıqla əvəz olunur. Uşaqlığın təəssüratı, xatirələri, hərəkət vərdişləri hafizədə daha da­vamlı, bəzən on illərlə heç də çox iradi səy göstərmədən yada salınır.

Unutma eyni zamanda, psixikanın özünümüdafiə mexanizmidir. Unutma şüur və  şüuraltı sahələri sarsıntı və pozul­malardan qoruyur. İnsana xüsusilə kəskin təsir et­miş hadisələrin uzun müddət həmin şiddətlə davam etməsinə təbii ki, orqanizm davam gə­tirməz. Vaxt keçdikcə onun təsiri azalır, tədricən unudulur. Ümumiyyətlə, o şeylər «unudulur» ki, psixoloji tarazlığı pozur, davamlı neqativ gərginlik yaradır.

Hafizə insanın daha asan pozulan qabiliyyətlərindəndir. Onun çoxsaylı po­zun­tu­la­rı geniş yayılmışdır. Baxmayaraq ki, insanların çoxu onun pozulduğunu hətta bil­mir­lər və yaxud da çox sonralar bilirlər. Hafizənin pozulması insanın fərdi xüsusiyyətləri ilə də bağlıdır. Onların təhlili hafizənin bir daha psixoloji fonomen olduğunu təsdiq edir.

Hafizə pozuntularının bütün formaları amneziya adlanır. Hafizənin tərkib hissələri olan fiksasiya, retensiya və reproduksiya ayrı-ayrılıqda üç növ proseslər olmaqla on­lar­dan hər biri müvafiq qaydada pozula bilər. Məsələn, siz axtardığınız əşyanı hara qoy­du­­ğunuzu tapa bilmirsinizsə, deməli məlumatın fiksasiyası pozulmuşdur – fiksasion am­­neziya. Hər hansı bir hadisədən sonra, o cümlədən, travma, sərxoşolma zamanı mə­lu­mat­lar unudularsa bu­na anteroqrad amneziya deyilir. Bu retensiya prosesinin po­zul­ma­sı ilə əlaqədar mey­da­na çıxır və əksər hallarda travmalarla və sərxoşluqla əlaqədar olur. Amneziyaların ge­niş yayılmış formalarından biri də retroqrad amneziyadır – keç­mi­şə aid olan ha­di­sə­lə­rin və ya məlumatların unudulması. Bu pozuntu forması re­pro­duk­siya prosesinə aid­dir. Bu növ pozuntu müəyyən müddətdən sonra öz-özünə və ya hip­noz vasitəsilə bərpa oluna bilər. Kəmiyyət göstəricilərinə aid olan yuxarıdakı po­zun­­tulardan başqa yaddaşın keyfiyyət pozuntuları da vardır. Onlara paramneziyalar de­yi­lir.

Pa­ramneziyaların maraqlı formalarından biri kriptomneziyadır ki, bu da baş­qa­sı­nın başına gələn hadisələri, onlara məxsus xidmətləri öz adına çıxmaqla xarakterizə olu­nan yaddaş pozuntusudur. Xəstələr bildikləri, eşit­dik­lə­ri hadisələrin kimə məxsus ol­duğunu, nə vaxt baş verdiyini unudaraq onları öz ad­la­rı­na çıxır, keçmişdəki hadisələri isə təzə baş vermiş hadisə kimi qələmə verirlər. Başqa söz­lə, kriptomneziyalarda mə­lu­ma­tın vaxtı və mənbəyi unudulur. Bunun üçün şəxs hə­min hadisələri öz başına gələn ha­disə kimi yadına salır. Xəstələrin bunu qəsdən və ya müəyyən məqsəd üçün et­mə­dik­lə­ri söhbət əsasında asanlıqla aydınlaşır.

Psev­doreminissensiya – yanlış, düzgün olmayan, yalançı yaddaş olub hadisələrin vax­tının, tarixinin təhrif edilməsi ilə xarakterizə olunur.

Konfabulyasiya – heç vaxt baş verməmiş və baş verməsi mümkün olmayan qeyri-real, fantastik məzmunlu hadisələrin «xatırlanmasına» deyilir.

Hafizənin zəifləməsinin bir çox səbəbi var. Beyin və hafizəni araşdıran alimlər be­yin üçün zəruri fermentlərin çatışmamasını, stress və gərginlik zamanı beyin ener­ji­si­nin qısa müddətdə tükənməsini əsas səbəblərdən sayırlar. Bəzən də insanın fizioloji qu­ruluşunun və fiziki xüsusiyyətlərinin də hafizə zəifliyinə səbəb olduğunu bildirirlər. Mü­təxəssislər yaşlandıqca bədənin bəzi orqanlarının yorulduğunu, buna görə də bəzi funk­siyalarını yerinə yetirə bilmədiyini deyirlər.

Üstəlik kənardan axıb gələn və ruhu zədələyən zərərli təlqinlər təmiz beyinləri if­lic edir. Filmlər, televiziya verilişləri, teatr tamaşaları, moda sərgiləri, maqazin proq­ram­ları, gündəlik xəbərlər, siyasi polemikalar, idmançı və sənətçilərin əhəmiyyətli ha­di­sə kimi nümayiş etdirilən hərəkət və sözləri, sırf maraq oyatsın deyə uydurulan ya­lan­lar, hər cür sensassiyalar… onsuz da kifayət qədər zəifləmiş beyinləri büsbütün zəbt edir.

Əfsuslar olsun ki, gündən-günə inkişaf edən texnologi­ya­ insan beyninin işini mü­əy­yən qədər azaldır. Bu günün tə­lə­bələri hesablayıcı maşınlara və kompyuterlərə ar­xa­yın olub vur­ma cədvəlini belə əzbərləməyə ehtiyac görmürlər. Bu hazıra nazirlikdən irə­li gələn tənbəllik də beyin şöbələrinin ak­tiv­ləşməsini əngəlləyir. Bəli, insan mütləq tex­noloji imkanlardan yararlanmalı, ancaq tarazlığı pozmamağa çalışmalıdır. Məsələn, ha­fizə kütləşməsin deyə sadə işlərdə kompyuterdən istifadə etməmək daha məq­sə­də­uy­ğun­dur. Kompyuter hafizənin işini asanlaşdırmaqla yanaşı, elə proqramlaşdırılmalıdır ki, beyni məşq etdirsin. Kompyuterdən alternativ beyin kimi istifadə olunmalıdır. Özü­mü­zü kompyuterə əmanət etməməliyik. İnsan əzbərləməkdən çox öyrənməyə önəm ver­məli və daha çox bu istiqamətə yönəlməlidir. Lakin bəzi əhəmiyyətli mətnləri əz­bər­ləmək də zehni məşq etdirmək baxımından çox faydalıdır.

Eyni zamanda, Smartfonlardan həddən artıq istifadə nəticəsində insanlarda yad­­daş zəifliyi birmənalı olaraq özünü göstərir: Xüsusilə, uzunmüddətli hafizə poz­­ğunluğu yaranır.

Psixoloqların fikirlərinə görə, smartfonlardan istifadə zamanı insanın məq­səd­­­yönlü yadda saxlaması da məşq etdirilmir: Smartfonda telefon nömrələrini sax­­­layan şəxs ona arxayındır və heç bir telefon nömrəsini yadda saxlamağa ça­lış­­mır.

Bəzən diqqət zəifliyi üzündən «yaddaşım qalmayıb» sözünü iş­lə­dir­lər. Əslində, diqqətlə nəzər yetirib, diqqətlə öyrənmədikləri üçün material yad­daş­da yaxşı qalmır.

Hafizəni zəiflədən şeylər olduğu kimi onu gücləndirən səbəblər də vardır. Xü­su­si­lə, rejimli həyat, prinsipial işləmək, sistemli düşünmək və beyni daima işlətmək kimi amil­lər hafizənin qüvvətlənməsində vacib rol oynayır. Mütəxəssislər: «Çox işləmək bey­ni yorur» fikrini düzgün hesab etmir. Beyin yorğunluğunun səbəbi çox işləmək de­yil, yanlış istifadə və ya istifadəsizlikdir. Bəli, beyin çox çalışmaqdan yorulmur, əksinə iş­lədikcə itiliyini, səmərəliliyini artırır. Beyni yoran və kütləşdirən işləmək yox, boş-be­kar durmaq, düşünməmək, təfəkkür etməmək və bekar qalmaqdır. İstifadə olun­ma­yan orqanlar passivləşdiyi, işlən­mə­yən kotan pas atdığı kimi, hafizə də düzgün is­ti­qa­mət­də işlə­dilməyəndə kütləşir.

Digər tərəfdən, mütəxəssislər bəzi qidaların beynin işinə birbaşa təsir göstərdiyini də qeyd edirlər. Məsələn, səhər yeməyi beynin fəaliyyətinə müsbət təsir göstərir, səhər ye­məyi yeməyən insanlarda isə diqqət dağınıqlığı meydana gəlir. Unutqanlığı azaltmaq və hafizəni qüvvətləndirmək üçün tərkibində beynin əsas qida maddəsi – qlükoza olan kiş­miş kimi qidaların qəbulunu məsləhət görürlər.

Sabit olmuşdur ki, başqa bədən üzvlərindən fərqli olaraq, beyin hər nə qədər çox iş görərsə, güc və qabiliyyəti bir o qədər artar. Hafizənin mərkəzi də beyində yerləşdiyi üçün, hər nə qədər məlumat daxil edilərsə, bir o qədər də hafizə onu saxlamağa güclü olar.

Yaddaşın gücləndirilməsi üçün nələri etməyə gəlincə, bildirməliyik ki, ilk növ­bədə insan yaddaşını məşq elətdirməlidir: İnsan yaddaşı gücləndirmək üçün şeir­ləri, onu cəlb edən informasiyanı yadda saxlamağa çalışmalı, məşq elət­dir­mə­lidir. Beynimizin imkanları genişdir. Biz hər hansı bir sahə üzrə nə qədər çox ça­lışsaq, beynimiz bu istiqamətdə daha güclü inkişaf edəcək. Daha çox əllə yaz­maq uşaqlar üçün olduqca vacibdir. Bu, beyni inkişaf etdirir. Yox əgər ciddi yad­daş pozğunluqları varsa, bu barədə mütləq mütəxəssisə müraciət etmək lazımdır.

Əgər insanda stress və iztirab çox olarsa, hafizəyə mənfi təsir göstərər. Ona görə də kifayət qədər yatmağın, istirahətin hafizəni gücləndirməyə təsiri vardır. Hafizəni bə­dən üzvlərimizi gücləndirmək kimi təmrin vasitəsilə gücləndirə bilərik və bunun üçün də proqrama ehtiyacımız vardır. Bu proqramda bəzi mövzuların hər gün təkrar olun­ma­sı­na da diqqət etmək lazımdır. Yorğunluq və həddən artıq stress hafizəyə mənfi təsir gös­tərər.

Hafizəyə təsir edən müsbət amillər: təmiz hava, sağlam yeməklər və içəcəklər, ki­fayət qədər yuxu və istirahət, yaşa və cinsə uyğun fəaliyyətlər, ruhi gigiyena, sağlam bə­dən və s. Əgər bədəniniz sağlam olmazsa, sağlam hafizəyə malik ola bilməzsiniz.

Həkimlər hafizəni gücləndirmək üçün bu yeməklərə üstünlük verməyimizi məs­lə­hət bilirlər: dana ciyəri, yumurta, dana ətindən kabab, gül kələm, kahu, araxis, araxis ya­ğı və təzə tərəvəzlər. Çünki bu məhsullar beyinə qanı rahat ötürməyə yardım edir və o zaman ki, beyinə kifayət qədər qan gedər, hafizə güclənər. Ancaq bu deyilənlərdə həd­di aşmaq olmaz. Əks təsir göstərə bilər.

Həkimlər hafizəni gücləndirmək üçün duzlu və yağlı yeməkləri azaltmağı tövsiyə edir­lər. Daha çox balıq yeməyi tövsiyə edirlər ki, tərkibində Omeqa-3 vardır. Çiyələk, mo­ruq, ispanaq və sarımsaq da çox tövsiyə edilir.

Ağrı kəsən dərmanlardan və siqaretdən uzaq olmaq lazımdır. Yadda saxlamaq və onu təkrar etmək hafizəni gücləndirməyə yardım edər. Meyvəni çox yemək lazımdır.

Kündür də hafizəni gücləndirmək qabiliyyətinə malikdir. Hətta hamilə qadınlara da ona görə tövsiyə edilir ki, övladlarının hafizəsi güclü olsun. Kündür beyin hü­cey­rə­lə­ri­nin fəaliyyətinə də müsbət təsir qoyar.
Ədəbiyyat:

1. Bavramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. II nəşr, Bakı, 2002.

2. Əlizada Ə.Ə. İdrak prosesləri və hisslər. Psixopedaqoji məsələlər. Bakı, 2001.

3. Əliyev R.İ. Psixologiya. Bakı, 2003.

4. Psixologiya. Prof. Seyidov S.İ və prof. M.Ə. Həmzayevin elmi pedaktorfuğu ilə, Bakı, 2007.