Azərbaycan Dövlət

 
Kimyəvi silahın ən vacib xüsusiyyətləri aşağıdakılərdır: 
- maddi sərvətləri məhv etmədən canlı qüvvəni zədələmək imkanı;  
-  ZM-in  maddi  sərvətlərə  təsiri  onların  zəhərlənməsi  ilə  məhsdudlaşır  ki,  bu  da 
onlardan istifadəni çətinləşdirir; 
- geniş sahələri zədələmək və zədələyici təsirini uzun müddət saxlamaq qabiliyyəti; 
- zəhərlənmənin sürətlə baş verməsi və zədələnmənin ağır olması; 
- istehsalının nisbətən ucuz başa gəlməsi. 
 
Məlum  olan  bütün  zəhərləyici  maddələr  orqanizmə  təsirinin  xarakterinə  görə 
(toksikoloji  təsnifatına),  döyüş  təyinatına  və  ərazidə  zəhərlənmənin  davamlığına  görə 
(taktiki təsnifatı) qruplara ayrılır. 
Bir sıra ölkələrin cəbhəxanalarında müasir zəhərləyici maddələri toksikoloji təsnifatına 
görə bu qruplara ayırmaq mümkündür. 
Fizioloji təsirinə görə ZM 7 qrupa bölünürlər: 
 
SS 
ZM qrupları 
ZM adları 
1  Sinir iflicedici təsirli (fosforlu üzvü) ZM 
Zarin 
Zoman 
V-qazlar 
2  Ümümzəhərləyici təsirli ZM 
Sianid turşusu 
Xlorsian 
3  Dərini zədələyən (rezobrtiv təsirli) ZM 
Texniki (kükürdlü) iprit 
Saf iprit 
Azotlu iprit 
(trixlortrietilamin) 
Lüizit 
4  Boğucu təsirli ZM 
Fosgen 
Difosgen 

5  Qıcıqlandırıcı təsirli ZM 
Adamsit 
Si-ES 
6  Psixokimyəvi təsirli ZM 
Bi-zet (BZ) 
LSD (Lizerkin turşusunun 
törəmələri) 
Psilosibin 
Tremorin 
Meskain 
7  Gözyaşardıcı təsirli ZM 
Xlorasetofenon 
Brombenzilsianid 
Xlorpikrin 
 
1.  Sinir  iflicedici  təsirli  (fosforlu  üzvü)  ZM
  -  kimyəvi  strukturuna  görə  fosforlu-
üzvü maddədir (FÜM).  
Belə maddələrə Zarin, Zoman və V - qazlar aiddir. 
Zarin və  Zoman rəngsiz (və ya sarımtıl rəngli), səciyyəvi iyli mayelərdir; bunların 
xüsusi  çəkisi  vahiddən  bir  qədər  artıqdır  (1,02-1,1).  Bu  maddələr  üzvi  əridicilərdə,  o 
cümlədən yağlarda və yağaoxşar maddələrdə yaxşı, suda isə zəif həll olunur, havada tez 
bir  zamanda  ölümcül  konsentrasiyalı  buxar  törədir.  Yay  vaxtı  ərazini  maye  damcıları 
zarin  8  saata,  zoman  isə  bir  sutkaya  qədər  müddətə  zəhərləyə  bilər.  Zarinin  buxarları 
havadan 4,77 dəfə, zomanınkı isə 6,33 dəfə ağırdır. Zarinin ikinci buludunun zədələyici 
təsiri 4-7 saatadək, sinir iflicedici ZM qrupuna aid digər maddələrinki isə onların bütün 
buxarlanması  dövründə  davam  edir.  Suaxmazlarda  zarinin  zəhərləyici  təsiri  25 
sutkayadək, zomanınkı isə 2,5 ayadək qalır. 
V  -  qazlar  suda  zəif,  üzvi  əridicilərdə,  yanacaq,  sürtgü  materiallarında  yaxşı  həll 
olunan rəngsiz mayedir. Rezin-texniki məmulatlara və böyük lak örtüklərə yaxşı hopur. 
Yavaş  buxarlandırıcı  üçün  (20°S-də  10
-3
  mq/l)  ərazidə  üzun  müddət  qalır.  V  -  qazın 
kimyəvi adı fosforiltioxolinlərdir.  
V - qazlar, Zoman, Zarin davamlı ZM-dir. 
Fosforlu  üzvü  ZM  (FÜZM)  tətbiq  edilərkən  zəhərlənmə  adətən  maye  damcılarının 
dərinin  səthinə  düşməsi  hallarında,  yaxud  həmin  ZM-in  buxarları  tənəffus  yollarından 
keçərkən baş verəcəkdir. 
Fosforlu zəhərli  maddələrin konsentrasiyası 5-10
-7
  mq/l-dən  az  olan  hallarda  5-6  saat 
müddətində əleyhqazsız qalmaq mümkündür. 
 
2.  Ümümzəhərləyici  təsirli  ZM  - 
ə
sasən  tənəffüs  üzvlərindən  keçib  orqanizmin  ən 
vacib sistemlərinə sürətlə təsir göstərən tezbuxarlanan kimyəvi birləşmələrdir. 
Zəhərləyici maddələrin bu qrupuna Sianid turşusu və Xlorsian aiddir. 
Sianid  turşusu  həddən  artıq  zəhərlidir.  Turşunun  buxarı  ilə  nəfəs  aldıqda  və  ya  o 
dərinin  zədələnmiş  hissəsinə  düşdükdə  ölümlə  nəticələnir.  Sianid  turşusunun  buxarları 
paltarlara yaxşı hopur (sığınacağa daxil olarkən nəzərə alınmalıdır) və ümumzəhərləyici 
təsir göstərir. 
 Deqazasiya - əsasən hava dəyişmə yolu ilə aparılır. 
Xlorsian  -  kəskin  iyli,  sudan  ağır  rəngsiz  mayedir.  13°S-də  qaynayır,  mənfi  7°S-də 
bərkiyir.  20°S-də  buxarların  maksimal  konsentrasiyası  3300  mq/l-dir.  Suda  məhdud 
miqdarda (7%), azotlu, üzvi maddələrdə (spirt, efir), yağ və lipoidlərdə yaxşı həll olunur. 
Xlorsian  sianid  turşusundan  2-4  dəfə  az  zəhərlidir.  Qıcıqlandırıcı  təsirə  malikdir.  İlk 
qıcıqlandırma  konsentrasiyası  0,0025  mq/l,  güclü  yaşaxma  və  bəbəklərin  spazmasma 
səbəb olan  dözülməz  konsentrasiya  0,06  mq/l-dir.  Bundan  artıq  konsentrasiyalar  sianid 
turşusunun təsirində olduğu kimi orqanizmin ümumi zəhərlənməsi ilə nəticələnir. 

Xlorsian davamsız zəhərli maddədir. 
 
3. Dərini zədələyən (rezobrtiv təsirli) ZM
 - elə zəhərli birləşmələrdir ki, onlar hətta 
ə
n cüzi miqdarda bədənin dəri örtüyünü zədələyə bilərlər. 
Zəhərləyici maddələrin bu qrupuna Texniki (kükürdlü) iprit, Saf iprit, Azotlu iprit 
(trixlortrietilamin) və Xlorsian aiddir. 
Saf iprit -Kimyəvi təmiz iprit - zəif gənəgərçək iyli şəffaf, yağlı rəngsiz mayedir. Üzvi 
ə
ridicilərdə,  yağ  və  yağaoxşar  maddələrdə  yaxşı,  suda  xeyli    zəif  (10°S-də  -  0,07)  həll 
olunur. 
Ə
rzaq məhsullarına, məsaməli materiallara, boyaq örtüklərinə, rezin-texniki məmulatlara 
asanlıqla  hopur  və  onların  uzun  müddətli  zəhərlənməsinə  səbəb  olur.  Ərazi  uzun  müddət: 
yayda - 7 sutka, qışda bir neçə həftə zəhərli qalır. 
İ
prit  suda  yavaş  hidroliz  olunur  və  neytrallaşır  (zəhərsizləşir).  Qələvilərin  təsirindən 
ipritin hidrolizi sürətlənir. 
Xlorlu əhəng, xloraminlər və sulfidlər ipriti tez zərərsizləşdirir. 
İ
prit təmasda olduğu orqanlara və toxumalara (tənəffüs yollarına, gözlərə, dəri, mədə - 
bağırsaq sisteminə) təsir edir, bədənin zədələnmiş yerindən qana sorulması nəticəsində isə 
ümumzəhərləyici  təsir  göstərir.  Bədənin  səthinə  düşən  iprit  damcıları  7  dəqiqədən  sonra 
dərinin alt qatlarına keçir. 20-30 dəqiqə ərzində isə heç bir ağrı hissi
 
törətmədən orqanizmdə 
tamamilə sorulur. İprit davamlı zəhərli maddədir. 
 
4. Boğucu təsirli ZM
 - elə maddələrə deyilir ki, onlar xüsusən ağciyəyər toxumalarını 
zədələyir, orqanizmin digər toxumalarına güclü təsir göstərmirlər. 
Boğucu təsirli zəhərli maddələr qrupuna Fosgen və Difosgen aidddir.  
Son zamanlar Fosgen güclü təsirli zəhərli maddələrə (GTZM) şamil edilir. 
Fosgen-  ağ  ciyərlərə  təsir  göstərir,  onlarda  şiş  əmələ  gətirir,  nəticədə  orqanizmin 
oksigenlə  təchizatı  pozulur.  Havada  0,006  mq/l  qatılıqda  ölümlə  nəticələnir.  Fosgenlə 
nəfəs  aldıqda  ağızda  şirin  dad,  sonra  öskürək,  baş  gicəllənməsi  və  ümumi  zəiflik  hiss 
olunur. Zəhərli zonadan çıxdıqdan sonra adətən 2-12 saat ərzində adam özünü yaxşı hiss 
edir. Bu dövr gizli dövr adlanır. Bundan sonra insanda kəskin dəyişiklik baş verir. Əgər 
vaxtında həkim yardımı göstərilməsə, ölümlə nəticələnə bilər.  
Deqazasiya – havadəyişmə və yaxud ammonyak iyləməklə mümkündür. 
 
Difosgen- qaynama temperaturu 128°S olan mayedir, Fosgenə nisbətən yavaş buxarlanır, 
havadan 7 dəfə ağırdır. Yayda ərazini açıq yerlərdə - 1 saata, meşəlik yerlərdə isə bir neçə 
saatadək zəhərləyir. Difosgen suda pis həll olunur, bu zaman xlorid turşusu və karbon qazı 
yaratmaqla parçalanır. Difosgen su hovuzlarını zəhərləmir. 
Difosgen  zəhərləyici  xassələrinə  görə  fosgenə  oxşayır.  O,  davamsız  zəhərləyici 
maddələrə aiddir. 
5. Qıcıqlandırıcı ZM- 
(Sİ-ES) və Adamsit aid edilir.  Sİ-ES suda pis həll olunan rəngsiz 
maddədir.  O,  spirtdə  bir  qədər,  asetonda,  dioksanda,  metilxloriddə,  etilasetatda, 
benzolda isə yaxşı həll olunur. Aerozol şəklində tətbiq edilir. 
Sİ-ES  maddəsinin  ümumi  zəhərliliyi  zəifdir, lakin o, qızdırıcı  təsirə  malikdir ki, bu 
da  asqırtıya,  öskürəyə,  gözlərdən  bol  yaş,  burundan  selik  axmasına,  tənəffiisün 
çətinləşməsinə  səbəb  olur.  Bunlardan  başqa,  dəriyə  gicitkən  kimi  qaşındırıcı  təsir 
göstərir,  yüksək  konsentrasiyalarda  ürək  bulanması  və  qusma  törədir.  Sıradan  çıxarıcı 
orta  konsentrasiyası  0,001  -  0,005  mq/l-dir.  Gözyaşardıcı  maddələr  gözlərin  burun-
qırtlağın  selikli  qişalarını  qıcıqlandırır,  bu  isə  gözdən  yaş  axması,  bəbəklərinl 
spazması,  burundan  güclü  selik  axması  ilə  nəticələnir.  Bunlar  tərkibində  haloid  olan 
üzvi maddələrdir. Belə maddələrdən əsasları xlorasetofenon və brombenzilsianiddir. 

Adamsit  yaşımtıl  rəngli  bərk  maddədir,  suda  həll  olunur,  üzvi  əridicilərdə,  xüsusən 
qızdırılarkən və asetonda yaxşı həll olunur. Yavaş buxarlanması və pis həll olunmasına 
görə torpağı uzun müddət zəhərləyə bilər. Suda parçalanmır, qələvi maddələr onun suda 
hidrolizini sürətləndirir və nəticədə fenassazin oksidi yaranır. 
Adamsitin  1,41  mq/l  konsentrasiyası  olan  havada  2  dəq.  və  ya  0,28  mq/l 
konsentrasiyalı havada 20 dəq. qalarkən ölümcül zəhərlənmə baş verir. 
 
6. Psixokimyəvi təsirlı ZM  
- Bi-zet (BZ) 
- LSD (Lizerkin turşusunun törəmələri) 
- Psilosibin 
- Tremorin 
- Meskain 
 
Bi-zet - suda həll olunmayan ağ kristal tozdur. Bi-zet orqanizmə tənəffüs və mədə-
bağırsaq yolları ilə keçir. 
LSD - rəngsiz bərk kristal maddədir, suda zəif, üzvi əridicilərdə yaxşı həll olunur. Bu 
maddənin duzları davamlı məhlullar yanatmaqla suda yaxşı həll olunurlar. 
Orqanizmə tənəffüs yolları ilə təsir edəcəyi daha çox ehtimal olunur. Mədə-bağırsaq 
yolları ilə zəhərlənmə də mümkündür. 
7. Gözyaşardıcı təsirli ZM- 
Xlorasetonfenon bənövşə və ya meşəgilası iyi verən bərk 
maddədir.  Üzvi  əridicilərdə  yaxşı  həll  olunur.  Suda  hətta  qaynadılarkən  də  dağılmır. 
Müsbət  20°S-də  buxarlanması  0,105  mq/l-ə  bərabərdir,  buxarları  havadan  5,3  dəfə 
ağırdır. Yayda ərazidə bir neçə giin təsirini saxlayır. 
Brombenzüsianid  -  acı  badam  iyli,  rəngsiz,  yaxud  sarımtıl  kristal  maddədir.  Suda 
demək  olar  ki,  həll  olunmur,  üzvi  əridicilərdə  isə  yaxşı  həll  olunur.  Suda  hidroliz 
olunmur,  torpaqda  bir  ayadək  qala  bilər.  Spirtin  su  məhlulunda  natrium-sulfidlə 
reaksiyaya qoşularaq zəhərsiz maddəyə çevrilir. 
 
Bakterioloji silah. 
 
Bakterioloji silah (BS) - kütləvi qırğın silahlarının bir növüdür.  
Bu  silah  bakterial  vasitələrlə  və  onları  tətbiq  etmək  üçün  işlədilən  döyüş 
sursatına, cihaz və tərtibatlara deyilir.  
Bakterioloji  silah  (BS)  əsasən  xəstəlik  törədən  mikroblar  və  onlardan  alınan  zəhər-
toksinlər təşkil edir. 
Bakterioloji vasitələrin insanlara, heyvanlara və bitkilərə zədələyici təsiri bir sıra fərdi 
xüsusiyyətlə  xarakterizə  edilir.  Onların  hətta  çox  kiçik  dozaları  belə  yoluxucu  xəstəlik 
törədə, yaxud insanları və heyvanları zəhərləyə bilər. Bir çox xəstəliklər xəstə adamdan 
sağlam  adama  keçir,  insanlar  və  heyvanlar  arasında  tez  yayılır.  Xəstəlik  törədən 
mikroblar  və  toksinlər  müəyyən  müddət  xarici  mühitdə  və  ya  yoluxmuş  həşaratlar, 
gənələr və gəmiricilərdə qala bilər. Bakterioloji vasitələrin zədələyici xassələrindən biri 
də onlarda inkubasiya və ya gizli təsir dövrünün olmasıdır. 
Düşmən  bakterioloji  vasitələri  təyyarə  bombaları,  top  güllələri,  raketlər  və  içərisinə 
maye,  yaxud  quru  halda  mikrob  və  zəhər  qatışığı  (reseptur)  doldurulmuş  xüsusi 
konteynerlər və cihazlar vasitəsilə ata bilər. Onlan zəhərlənmiş daşıyıcılar da (həşəratlar, 
gənələr, gəmiricilər) yaya bilər. 
Bakterioloji  silahın  tətbiqi  nəticəsində  şübhəsiz  ki,  şəhərlər  və  başqa  yaşayış 
məntəqələri,  dəmir  yolu  qovşaqları,  limanlar,  su  təchizatı  mənbələri,  həmçinin  kənd 
təsərrüfatı bitkiləri, əkilmiş tarlalar zədələnə bilər. 

Xəstəliyin  yayılmasının  ən  sadə  üsullarından  biri  havanın  yoluxmasıdır.  İçərisində 
bakterioloji vasitələr olan hərbi sursat havada duman və ya tüstüşəkilli aerozol buludu 
yaradır.  Onun  zədələyici  təsiri  tətbiq  edilən  xəstəliktörədicidən,  ərazinin  relyefındən, 
meterioloji şəraitdən asılıdır. 
İ
nsan və heyvanlar təkcə bakterioloji vasitələrin tətbiq edildiyi zaman deyil, buluddan 
ayrılmış aerozol hissəciklərinin zədələyici xüsusiyyətlərini saxlaya bildiyi vaxtdan asılı 
olaraq,  bir  neçə  saat,  gün,  həftə,  hətta  ay  müddətində  də  zədələnə  bilər.  Ona  görə 
üzərinə  həmin  hissəciklər  düşmüş  əşyalara  toxunduqda  və  ya  yoluxmuş  yeyinti 
məhsullarından və ya sudan istifadə edildikdə zədələnmək olar. 
 
 
 
Şə
kil 3  Bioloji zədələnmə ocağı 
 
Bioloji  silahlarda,  əsasən  taunun,  vəbanın,  Sibir  yarasının,  tulyaremiyanın, 
brüselyozun, melioidozanın sarı və başqa isitmə növlərinin, təbii çiçəyin, psitmakozanın 
(ornitlozanın), səpmə və qarın yatalağının, qripin, malyariyanın dizentiriyanın törədiciləri 
olan  müvafiq  mikroorqanizmlərdən, viruslardan, bakteriyalardan,  göbələklərdən istifadə 
olunur.  
Bioloji  silahlar  da,  eynilə  kimyəvi  silahlar  kimi  hədəfə  müxtəlif  raket,  artilleriya, 
fuqas,  mərmi,  mina,  qumbara,  xüsusi  səpmə  qurğuları  vasitəsilə  və  ya  su  mənbələrini, 
qida anbarlarını, rəqib milli valyutasını yoluxdurmaqla, istehlak bazarına bu maddələrlə 
yoluxdurulmuş  ərzaq  ixrac  etməklə,  ayrı-ayrı  təşkilatlara  bu  maddələrlə  yoluxdurulmuş 
məktub  göndərməklə  çatdırılır  ki,  sonrakı  mərhələdə  artıq  o,  kimyəvi  silahdan  fərqli 
olaraq eskalasiya, zəncirvari reaksiya doğuraraq epidemiya şəklində yayılır. 
Bakterioloji silahın tətbiqi nəticəsində bioloji zədələnmə ocağı yarana bilər.  
Bioloji  zədələnmə  ocağı  o  əraziyə  deyilir  ki,  orada  bakterioloji  silahın  tətbiqi 
nəticəsində insan, heyvan və bitki tələfatı olsun. 
 Bioloji zədələnmə ocağı yaranan yerdə karantin və  müşahidə rejimləri tətbiq olunur 
(şəkil 3). 
Yoluxucu xəstəlik yayan həşəratlar bir yerdən başqa yerə keçdikləri üçün bakterioloji 
yoluxmanın  ilk  sərhədləri  də  genişlənir  və  deməli,  yoluxucu  xəstəliklərin  yayılma 
təhlükəsi artır. 
Profilaktika  aparmaq  və  lazımi  tədbirləri  görmək  üçün  bakteriloloji  vasitələrin 
vaxtında  aşkar  edilməsinin  çox  böyük  əhəmiyyəti  var.  Düşmənin  bakterioloji  silahdan 

istifadə etdiyini zahiri əlamətlərə, bu vasitənin hansı yoluxucu xəstəlik törədəcəyini isə 
laboratoriyada aparılmış tədqiqatlara görə müəyyən etmək olar. 
Bakterioloji  vasitələri  olan  hərbi  sursat  partladıqda  boğuq  səs  eşidilir,  ətrafa  iri 
qəlpələr  yayılır,  torpaq  və  bitki  üzərinə  damcılar  və  tozşəkilli  maddələr  çökür.  Bəzən 
təyyarələrdən  müxtəlif  yüklərin  -  konteynerlərin,  kisələrin,  bağlamaların  atıldığmı  da 
müşahidə  etmək  olar.  Yoluxucu  xəstəlikyayan  həşəratlar  tətbiq  edildikdə,  hərbi 
sursatların partladığı  yerdə əvvəllər təsadüf edilməyən  xeyli  miqdarda həşərat və  gənə 
toplaşa bilər. 
Düşmənin  bakterioloji  vasitələr  tətbiq  etdiyi  rayonlarda  insanlar  arasında  kütləvi 
epidemiya, həmçinin mal-qaranın qırılması halları baş verə bilər. 
Bunun qarşısını almaq üçün observasiya və karantin-postları təyin edilir. 
Observasiya  -
  epidemiya  ocağında  yoluxucu  xəstəliklərin  yayılmasının  qarşısını 
almaq  məqsədilə  həyata  keçirilən  təcridetmə  -məhdudlaşdırma  və  müalicə-profılaktika 
tədbirləri sisteminə deyilir. 
Tibb  bölmələri  təcili  profılaktika  və  müalicə  tədbirləri  görür.  Əgər  bütün  əhali 
təhlükəli yoluxucu xəstəliklə mübarizə aparsa, bu tədbirlərin effektli nəticəsi olar. 
Həkimin  və  ya  başqa  tibb  işçisinin  göstərişi  ilə  yaşayış  yerini,  ictimai  istifadə 
yerlərini,  yeyinti  məhsullarını,  suyu,  qab-qacağı,  paltarı,  ayaqqabını,  yorğan-döşəyi, 
mebeli dezinfeksiya etmək lazımdır. 
Xəstəliyin  qarşısını  alan  profılaktika  peyvəndlərindən  və  dərman  qəbulundan  imtina 
etməyin. 
Düşmənin  bakterioloji  silahının  təsirinə  məruz  qalmış  rayonda  hakimiyyət  orqanları 
xüsusi karantin rejimi yaradirlar və həmin rayona gediş-gəliş qadağan edilir.  
Karantin  -  bakterial  yoluxma  ocağını  təcrid  etmək,  xəstəliklərin  yayılmasının 
qarşısını  almaq  və  aradan  qaldırmaq  məqsədilə  yerinə  yetirilən,  epidemiya  rejimli 
profılaktika  tədbirlər  sistemidir.  Karantin  dövründə  əhalinin  vəzifəsi  qoyulmuş 
qaydalara  ciddi  riayət  etməkdir.  Yadda  saxlamaq  lazımdır  ki,  bütün tədbirlər  insanların 
həyatını və sağlamlığını mühafızə etmək üçün görülür. 
 
Dezinfeksiya  -
  xəstəlik  törədən  mikroorqanizmlərin  məhv  edilməsi  və  ya 
zərərsizləşdirilməsidir.  Dezinfeksiyanı  həm  infeksiya  ocağında,  həm  də  profilaktika 
məqsədilə aparırlar. 
Nə  vaxt  aparılmasından  və  məqsədindən  asılı  olaraq  infeksiya  ocağında  aparılan 
dezinfeksiya cari və son dezinfeksiyaya bölünür. 
Cari  dezinfeksiyanı  infeksiyalı  xəstənin,  yaxud  infeksiya  gəzdirənin  olduğu  bütün 
müddətlərdə  xəstənin  çarpayısı  yanında  və  onun  ətrafında  aparılır.  Cari  dezinfeksiyada 
məqsəd  infeksiyanı  yayılmağa  qoymamaqdır.  Dezinfeksiya  məqsədilə  xlorlu  əhəng, 
xloramin, dixloramin, fenol, formalin, krezol və digər maddələr işlədilir. Eyni zamanda 
bu məqsədlə qaynatmadan, yandırmadan və isti buxardan da istifadə etmək olar. 
 
III. Yekun hissə - 5 dəq. 
Tələbələrə dərsin məqsədinə nail olunmasını elan edirəm, növbəti dərs üçün tapşırıqlar 
verirəm. 
 
Mövzuya aid yoxlama suallar: 
 
1. Mülki müdafiənin müasir dövrdə rolu nədən ibarətdir? 
2. Mülki müdafiə fənnin öyrənilməsində tələbələr nələri bilməlidirlər, nələri   
bacarmalıdırlar? 
3. Mülki müdafiə Qanunda istifadə olunan əsas anlayışlar, onların məzmu? 

4. Mülki müdafiənin təşkil edilmə prinsipləri, onların məzmunu, mülki müdafiənin  
məqsədi? 
5. Mülki müdafiə sahəsində dövlətin vəzifələri nədən ibarətdir? 
6. Mülki müdafiə sahəsində hüquqi şəxslərin vəzifələri nədən ibarətdir? 
7. Mülki müdafiə sahəsində Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının vəzifələri  
nədən ibarətdir? 
8. Mülki müdafiə sahəsində Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının hüquqları  
hansılardır? 
9. Fövqəladə halların təsnifatı, onların yaranma səbəbləri və ümumi anlayışı?
 
10. Miqyasına görə Fövqəladə hadisələr hansılardır, onların məzmunu? 
11. Təbii xarakterli fövqəladə hadisələr, onların baş vermə səbəbləri? 
12. Texnogen xarakterli fövqəladə hadisələr,onların baş vermə səbəbləri?  
13.  Bioloji fövqəladə hadisələr, onların baş vermə səbəbləri? 
14. Ekoloji xarakterli fövqəladə hadisələr, onların baş vermə səbəbləri? 
15. Sosial - iqtisadi  fövqəladə hadisələr, onların məzmunu? 
16. Nüvə silahının nədir və onun  istifadəsi zamanı hansı vəziyyət yaranır?  
17. Nüvə silahının zədələyici amillərinin təsir xüsusiyyətləri nədən ibarətdir? 
18. Zərbə dalğası və onun təsir xüsusiyyətləri nədən ibarətdir? 
19. İşıq şualanması nədir və onun təsir xüsusiyyətləri nədən ibarətdir? 
20. Nüfuzedici radiasiya nədir və onun təsir xüsusiyyətləri nədən ibarətdir? 
21. Radioaktiv zəhərlənmə nədir və onun təsir xüsusiyyətləri nədən ibarətdir? 
22. Elektromaqnit impulsu nədir və onun təsir xüsusiyyətləri nədən ibarətdir? 
23. Radiasiya səviyyəsinin buludunun izi, zəhərlənmə zolağının zonalarının    
xüsusiyyətləri nədən ibarətdir? 
24. Kimyəvi silah nədir və onun yaratdığı zəhərlənmə ocağı nəcə təsfir olunur? 
25. Zəhərləyici maddələr və onların qısa təsnifatı? 
26. Bakterioloji vasitələrin zədələyici təsiri hansı xüsusiyyətlə xarakterizə edilir? 
27. Bioloji zədələnmə ocağı nədir və orada aparılan işlər nədən ibarətdir? 
 
 
Mülki müdafiə fənninin müəllimi                               Neymət Lətifov 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
Mövzuya aid yoxlama suallar: 
 
1. Mülki müdafiənin müasir dövrdə rolu nədən ibarətdir? 
 
İ
nsanların təhlükəsizliyinin təminatı son illərdə kəskin hal almışdır. Bu ona görədir ki, 
elm  və  texnikanın  sürətlə  inkişaf  etdiyi  son  dövrlərdə  sənayedə,  nəqliyyatda  və  digər 
sahələrdə qəzaların, təbii fəlakətlərin sayı xeyli artmışdır. 
Elmi-texniki  tərəqqinin  yüksəlişi,  mürəkkəb  sistemlərin  tətbiqi  ilə  elmi-texniki  və 
istehsalat  fəaliyyətinin  miqyasının  genişlənməsi,  onların  istismarında  riskin  artması 
insanların həyat və sağlamlığına, ətraf mühitə və istehsalatın normal fəaliyyətinə təhlükə 
yaradırlar. 25 ildən artıqdır ki, Azərbaycan müharibə şəraitində yaşayır.  
Bütün  bunlarla  əlaqədar  gələcək  mütəxəssislərə  müasir  sülh  dövründə  və    silahların 
tətbiqi  zamanı  istehsalatda  insanların  həyat  fəaliyyətinin  və  ətraf  mühitin  mühafizəsini 
təmin etmək biliyi, bacarığı vermək günün vacib məsələsidir. 
Mülki  müdafiə  (MM)  insanın  ətraf  mühitdə  təhlükəsizliyi  və  sağlamlığının 
qorunması haqqında elmdir.  
O, təhlükəli və zərərli amilləri aşkara çıxarmalı və eyniləşdirməli, insanın mühafızəsinin 
metod  və  vasitələrini,  yollarını  zərərli  və  təhlükəli  amillərin  minimum  dərəcəyə  qədər 
azaldılmasını  araşdırmalı,  dinc və  müharibə dövrü baş verən qəza hallarının,  fəlakətlərin 
nəticələrini aradan qaldırmaq tədbirləri hazırlamalıdır.  
MM-in müharibə vaxtındakı rolu xüsusilə böyükdür. Bununla belə qeyd etmək lazımdır 
ki,  əmin-amanlıq  dövründə  MM-in  rolu  təbii  fəlakətlərin,  böyük  istehsalat  qəzalarının 
nəticələri ilə mübarizədə xeyli artmışdır. 
 
 
2. Azərbaycan Respublikası Mülki müdafiəsinin əsas vəzifələri hansılardır? 
 
Azərbaycan  Respublikası  Mülki  müdafiəsinin  əsas  vəzifələri  aşağıdakılardır: