Azərbaycan Hüquq Tarixi

12.Mxitar qoşun qanunnaməsi-Azərbaycan hüququnun mənbəyi kimi

 

---

10-12ci  əsr  Azərbaycan  dövlətlərinin  şəhər və  kəndlərində  müsəlman  əhalisi ilə  yanaşı,  

xaçperestlər  də  yaşayırdılar  ki  ,bunlar  da  ,əsasən,  albanlardan  ibarət  idilər.Azərbaycanın 

xristian əhalisi onlarin dinləri ilə uzlaşan,alban kilsələri və xaçpərəstləri üçün yazılmış,tərtib 

edilmiş  hüquq  normalarından  da  istifadə  edirdilər.Həmin  dövrdə  meydana  çıxan  hüquq 

mənbələrindən biri xaçpərəst albanlar üçün alban katolikosu 3-cü Stepannosun təkidli xahişi 

ilə Gəncə şəhərinin kilsə xadimi Mxitar Qoşun tərəfindən 12ci əsrin axırlarında ,daha dəqiq 

1184cü  ildə  tərtib  etdiyi  “Qanunnamə”dir.Bu  *Qanunnamənin*alban  hüquq  mənbəyi 

olduğunu sübuta yetirən çoxsaylı faktlar vardır və bunların da əksəriyyəti elə Mxitar Qoşun 

özü    tərəfindən  həmin  qanunun  giriş  hissəsində  yazmış  olduğu  müddəalarda  öz  əksini 

tapmişdir.Mxitar  Qoşun  ”Qanunnaməsi”ni  tərtib  edərkən  islam  qanunlarindan  da  geniş 

istifadə  etmişdir  və  bu  məsələ  həmin  hüquqi  sənədin  məzmununda  qeyd 

olunur.“Qanunnamə 3 hissədən ibarətdir:giriş hissə,kilsə qanunlari adlanan ikinci hissə və 

dünyəvi qanunlar adlanan üçüncü hissə.Giriş hissədə bu qanunun yazılması zamanı  rəhbər 

tutulan  mənbəler  qeyd  olunmaqla  bərabər  ,xaçpərəst  mehkemelerinin    yaradılmasının 

zəruriliyi,məhkəmə 

quruluşu 

və 

mühakimə 

icaatının 

bəzi 

məsələri 

əks 

etdirilmişdir.Məhkəmədə  andiçmə  qaydası  müəyyən  edilir  ve  bu  zaman,  iki  növ  anddan-

təsdiq  və  inkar  andından  istifadə  olunması  nəzərdə  tutulurdu.Az  əhəmiyyətli  işlərdə  and 

içilməsinə yol verilmirdi.Rahiblərin and içməsi ümumiyyətlə qadağan idi və onlar belə hala 

yol  verdikdə  daha  ağır  cəzaya  məruz  qalırdılar.Qanunnamənin  ikinci  hissəsi  yəni  kilsə 

qanunları 124 maddədən ibarət idi.Bu müddəalarda kilsə təşkilatı və həyatı,ər-arvad və ailə 

münasibətləri,qeyri-xristianlarla  münasibət,ölüm  və  xəsarət    yetirmə,kilsə,əxlaq,nikah 

münasibətləri,vərəsəlik  və  əmlak  bölgüsü  məsələləri  əks  etdirilmişdir.Ikinci  hissəyə  daxil 

olan müddəalari araşdırarkən, mülki hüquq  münasibətləri, xüsusilə mülkiyyət və vərəsəlik 

hüququ,ailə hüququ, cinayət hüququ ilə bağlı çoxsaylı normalara təsadüf  edilir.Mülkiyyət 

hüququnun  iki  formasını-kilsə  mülkiyyəti  və  xüsusi  mülkiyyəti  önə  çəkən  kilsə  qanunları 

onların  üzərində  sahiblik,istifadə,sərəncam  hüquqlarını    ətrafli  şərh  edir.Vərəsəlik 

normalarının əks etdirildiyi müddəalarda əmlakın qanunun əsasında və vəsiyyət üzrə miras 

olaraq bölüşdürülməsi qeyd olunur. 

“Kilsə  qanunları”da  ən  geniş  yer    tutan  müddəalar  ailə-  nikah  münasibətlərilə  bağlı 

idi.Qanunnamədə  ailə  xristian  dininin  özəyi  kimi  qəbul  edilir  və  onun  kənar 

təsirlərdən,xüsusilə  də  digər  dinlərin  təsir  dairələrindən  kənar  saxlanılmasına  səy 

gostərilirdi.Qanunun  ikinci  hissəsində  cinayət  və  cəza  məsələlərinə  də  geniş  yer 

ayrılır.Cinayətlərinin  din  əleyhinə,şexsiyyet,əmlak  cinayetleri  kimi  kateqorıyaları  mövcud 

idi.Ailə münasibətlərindən yaranan cinayətlərin dairəsi daha genişdir.”Kilsə qanunlari”nda 

cəza sistemi olduqca müxtəlif sanksiyalar yığnağından ibarət şəkildə əks etdirilmişdir.Daha 

çox  tətbiq  edilən  cəzaların  içərisində  əvəzin  ödənilməsi,  ruhani  rütbələrindən,məhrum 

olunma,qan bahası və s.var idi.“Qanunnamənin” “Dünyəvi qanunlar”adlanan üçuncü hissəsi 

---

130 maddən ibarət olub,müxtəlif ictimai münasibətləri tənzimləyir.Qanunun bu hissəsində 

dünyəvi  məhkəmələr  barədə  məlumat  verilsə  də,  yenə  də  əsas  mühakimənin  dini 

məhkəmələr tərəfindən aparıldığı önə çəkilir.”Dünyəvi qanunlar”ın böyük bir hissəsini mülki 

hüquq münasibətlərini özündə əks etdirən normalar təşkil edir.Hüquqi statusuna görə əhali 

2  növə  bölünür:imtiyazlılar-hökmdar,knyaz,ağa,ikincisi  isə  imtiyazsız  azad  statuslular  və 

təhkimli kəndlilər,həmçinin şəhər əhalisinin aşağı və orta təbəqələri.Mülkiyyət hüququnun 

formaları  qismində  bu  hissədə  ,əsasən,  xüsusi  mülkiyyətin  üzərində  dayanılır.Bütün 

torpaqlarin  hökmdar  və  knyazlara  mənsub  olduğu  baxımından  təbii  sərvətlərin  də, 

tapıntıların  da  onlara  məxsusluğu  qanunla  rəsmiləşdirilir.”Qanunnamə”nin  bu  hissəsində 

vərəsəlik hüququna dair normalar da əks etdirilmişdir.Burada müsəlman hüququnun təsiri 

açıq-aşkar  hiss  olunur.Cinayət  və  cəza  məsələləri  də  qanunnamədə    ətraflı    şərh 

edilmişdir.Burada  dövlət,din,əxlaq,ailə  və  nikah  əleyhinə  cinayətlər,əmlak  cinayətlərini  və 

şəxsiyyet əleyhinə olan cinayətləri fərqləndirmək olar.