Azərbaycan Hüquq Tarixi
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Car-Tala qanunnaməsi
|
11. Azərbaycan xanlıqları dövründə hüququn ümumi səciyyəsi, maliyyə və inzibati hüquq münasibətləri 18-ci əsrin ikinci yarısında müsəlman hüququnun əsas prinsipləri saxlanılsa da, bəzi xanlıqların ərazisində sünni məzhəbinin, bəzilərində isə şiə məzhəbinin üstünlük təşkil etməsi bəzi dini və hüquqi normaların müxtəlif xanlıqlarda müxtəlif cür tətbiqini şərtləndirirdi. Azərbaycan xanlarının qanunvericilik fəaliyyəti əsas etibarilə müəyyən əmlak münasibətlərini tənzimləyən və bir çox hallarda müvəqqəti səciyyə daşıyan fərman və təliqələrin verilməsi ilə məhdudlaşırdı. Tərtib edilməsi 18-ci əsrin 80-ci illərinə aid olunan Şəki xanı Məhəmməd Həsən xanın “Dəsturül-əməl”i dövrün aqrar və vergi münasibətlərini əks etdirməklə yanaşı ilk dəfə olaraq gömrük münasibətləri ilə bağlı müxtəlif səpgili məsələləri özündə əks etdirirdi. Həmçinin hüquq mənbələri sırasına xan təliqələri, kiçik hüquqi kitablar-risalələr də aid edilirdi. Bu dövrdə Azərbaycanda mövcud olan hüquq mənbələri içərisində Car-Tala camaatlığının yığıncağının qərarları-“Car-Tala qanunnaməsi” mühüm yer tutur. Bu dövrdə xanlıq hakimiyyətinin təşkili və Azərbaycan xanlıqlarındakı idarəetmə sistemi çox primitiv idi. Dövlət başçısı olan xanlar öz ərazilərində qeyri-məhdud hakimiyyətə malik idilər. İdarəçilik sistemi əsasən 4 hissədən ibarət idi: saray aparatı,
orqanı Divanxana və ya xan Şurası adlanırdı. Burada yüksək vəzifəli şəxslər-vəzir, qalabəyi, divanbəyi, qazı, mirzə, baş xəzinədar, darğa, eşikağasıvəzivəsini daşıyan şəxslər fəaliyyət göstərirdilər. Saray məmurları içərisində əsas yeri vəzir tuturdu və xandan sonra 2-ci pillədə dururdu. Bəzi hallarda dövlət möhürü vəzirə tapşırılır, məsləhət funksiyaları ilə yanaşı, vəzirlər xanlıqlarla xarici ölkələr arasında siyasi və diplomatik əlaqələrin yaranmasında şəxsən iştirak edirdilər. Mühüm vəzifələrdən biri olan eşikağası xanın şəxsi təsərrüfatını idarə edirdi. Xəzinədar xəzinə işlərinə, əmiraxur xanlığın ilxısına, sandıqdar-ağası xan xəzinəsinin xərcləri üzərində, ambardar-ağası natural vergilərin daxil olduğu anbarlar üzərində nəzarəti həyata keçirirdi. Maliyyə idarəsinə isə sərkari-ali başçılıq edirdi. Maliyyə idarəsi ilə sıx əlaqədə olan, əməkçi əhalidən vergilərin yığılmasını və mükəlləfiyyətlərin yerinə yetirilməsini təmin edən icra və ya polis idarəsi fəali yyət göstərirdi. İnzibati-ərazi bölgüsü üzrə xanlıqlar mahallara, mahallar isə kəndlərə bölünürdü. Mahalları adətən iri feodalların içərisindən xan tərəfindən təyin olunan naiblər və ya mahal bəyləri idarə edirdilər. Naiblər maliyyə-inzibati, polis, bir sıra xanlıqlarda hətta məhkəmə funksiyalarına da malik idilər.
Naiblərin vəzifəsi xan təliqəsi əsasında irsən ötürülə bilərdi. İnzibati baxımdan idarəçiliyi asanlaşdırmaq məqsədilə şəhərlər məhəllələrə bölünürdü. Hər bir məhəlləyə başçı təyin olunur və şəhər vergilərinin yığılması onlara həvalə olunurdu. Mahalların tərkibinə daxil olan kəndləri yüzbaşı və ya kəndxuda idarə edirdi. Əksər hallarda isə onlar naiblər tərəfindən təyin edilir və onun rəhbərliyi altında öz funksiyalarını həyata keçirirdilər. Maliyyə hüququ- Xanlıqlar dövründə çox ağır vergi vergi sistemi mövcud idi. Ümumiyyətlə 18-ci əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda mövcud olan 3 renta(vergi) forması içərisində başlıca yeri məhsul rentası tuturdu. Lakin məhsul rentası ilə yanaşı, Azərbaycanda icbari(biyar) renta və pul rentası da mövcud idi. O dövrdə ən mühüm vergi formalarından biri hesab edilən
miqdarı məhsulun onda bir hissəsindən üçdə bir hissəsinə qədər idi.2) Səlyanə-fars sözü olub, “illik” vergi adlanırdı. Bu dəqiq müəyyən edilmiş vergi hesab olunurdu.3) Darğalıq-xan tərəfindən darğaların xeyrinə kəndlilər tərəfindən yerinə yetirilən icbari, natural və pul mükəlləfiyyətləri deməkdir 4) Bayramlıq vergisi-həm kənd, həm də şəhər əhalisindən Novruz və Qurban bayramlarında toplanırdı 5) Otaq xərci-xanın xeyrinə hər komadan yığılan pul vergisi idi 6) Əvrəz və yaxud iməcilik-feodallar ağır vergilərdən başqa lazım olduqda, kəndlərdən istədikləri qədər fiziki qüvvə toplayıb, onlardan bu və ya digər ağır işlərdə istifadə edirdilər 7)Cüftbaşı-rəiyyətlərin torpağı şumladıqları kotana görə ödədikləri pul mükəlləfiyyəti 8)Sənətkarlardan alınan vergilər: mancanaq pulu, toxucu pulu, dəyirman pulu, qapan pulu, duz pulu, boyaqçı pulu, xırdavat pulu və s. 9) Bağ pulu vergisini əhali öz bağlarından istifadə etdikləri üçün verirdi. Ona bəzən bağbaşı da deyilyirdi 10)-at arpası natural mükəlləfiyyət idi və xan atlarının yemlənməsi üçün kəndlilərdən arpa yığılırdı 11) Töycü-xüsusi oklad qismində pul vergisi idi 12) Toy xərci vergisinin mahiyyəti ondan ibarət idi ki, əhali həm xanın ailəsində, həm də öz ailəsində toy olsaydı xan üçün xələt, pul və ya pay göndərməli idi. Sadalanan vergi və mükəlləfiyyətlərdən başqa çoxlu sayda digər vergilər, o cümlədən kələntərlik, keşikçi pulu, vəzirlik, cizyə, peşkəş, zəkat, xüms, rüsum, və s. alınırdı. Bu vergilərin içərisində cizyə vergisi xüsusi maraq doğurur. Belə ki, bu verginin obyekti qismində kişi cinsindən olan şəxslər çıxış edirdi. Məsələn, Bakıda “evli kişidən 1 manat, subaydan isə 60 qəpik pul tuturdular. Köçəri əhali-elatlar da müəyyən dərəcədə vergi daşıyıcıları hesab olunurdular. Beləki elatlar hər yüz başdan heyvan otarılması üçün otlağın sahibinə bir və yaiki sağlam qoyun verməli idi ki, bu da çölbaşı adlanırdı. Vergilərin toplanılmasında isə iltizam sistemi mövcud idi. Müəyyən bir sahənin vergisini toplamaq hüququ icarəyə götürülərək, yığılan pulun müəyyən hissəsinin icarədarda saxlanılması şərti ilə qalan hissəsi xana verilirdi.
Yüklə 0,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|