Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti Fakültə: Tikinti-iqtisad Kafedra: Biznesin iqtisadiyyatı və menecment

Bakı – 2021
14.1. Korporativ mülkiyyətdə audit konsepsiyası və əsas yanaşmalar

Elmin yeni yaranmış inteqral və praktiki fəaliyyət şaxələrindən birinə aid edilən sahə korporativ mülkiyyət münasibətlərinin auditidir. Bu istiqamətin potensialı və keyfiyyət müəyyənliyi barəsində danışarkən aşağıdakı prinsiplərə əsaslanmaq lazımdır:

- auditin ümumi nəzəriyyəsi və praktikası ilə elmin yeni yaranmış sahələrinin nəzəriyyə və praktikasının müqayisəsi;
- yeni yaranmış istiqamətin formalaşmasının başlanğıc anının hüdudlarının, yeni istiqamətin inkişaf nəticəsində gəldiyi nəticələrin, onun perspektiv imkanlarının müəyyən olunması, yəni yeni istiqamətlərin yeri və rolunun müəyyən edilməsində təkrar istehsal yanaşmasının reallaşdırılması;
- auditin hər yeni budağının əvvəllər yaranmış istiqamətlərdən fərqli və məxsusi məqsədlərinin mövcudluğu.
Başlanğıc üçün auditin şaxələnməsi prosesinin əsas istiqamətlərini müəyyən edək.
Bu proses bazarın obyektiv faktorlarına və yeni xidmətlərə olan tələbatların formalaşmasına, hər hansı bir informasiyanın həqiqətə bənzərliyinin təsdiqinə olan ehtiyaca əsasən müxtəlif istiqamətlərdə baş verir.
Müasir auditin ən böyük qolu, xarici auditin yaranmasında, həmçinin XX əsrin əvvəllərində mühasibat uçotu və maliyyə təhlilinin nəzarət funksiyasının formalaşmasında R.Montqomerinin böyük xidmətləri olmuşdur. O, sübut etmişdir ki, müstəqil auditin əsas məqsədi mühasibat uçotunda ixtiyarı və qeyri ixtiyari buraxılmış səhvlərin müəyyənləşdirilməsidir. Qeyd edək ki, R.Montqomeri xarici auditin şaxələnməsi perspektivlərini öncədən söyləmiş və məlumdur ki, deyilənlər audit fəaliyyətinin bu növünün sonrakı inkişaf prosesində reallaşdırılmışdır:
Proses üçün aşağıdakılar xarakterikdir:
- mühasib hesablarında əsas səhv növlərinə uyğun auditor vəzifələri və məqsədlərinin təsnifatı;
- təsərrüfat həyatı faktının ilkin sənədlərdə qeydiyyata alınması anından həmin faktın mühasib hesabatlarında əks olunmasına kimi yoxlanılması, yəni “auditor izi” kimi fundamental anlayışının yaranması və onun formalaşması üçün müxtəlif yanaşmaların işlənilməsi;
- auditor yoxlamasının gedişatı zamanı əldə olunmuş informasiyanın idarəetmə heyəti tərəfindən konsaltinqinin təşkili.
Qeyd etmək lazımdır ki, xarici auditin ilkin şaxələnməsi R.Montqomeriyə və onun ardıcıllarına dəyişikliklərin həyata keçirilməsinə şərait yaratmışdır. Müasir dövrün tədqiqatçıları bu dəyişiklikləri astronomiyada kopernik inqilabına bənzər çevriliş kimi qiymətləndirirlər.
Burada söhbət auditin məqsədlərinin müəyyənləşdirilməsindən gedir. R.Montqomeriyə kimi auditin məqsədinin informasiyanın hazırlayanların bilərəkdən buraxdıqları səhvləri müəyyənləşdirmək olduğu iddia olunurdu. R.Montqomeri auditin məqsədi kimi faktiki maliyyə şəraitinin, müəssisədarların maraqları üçün müəssisələrin faktiki gəlirlərinin həcminin, həmçinin istifadəçi və investorların nə qədər yararlanmaq imkanlarının müəyyənləşdirilməli olduğunu bildirdi.
İndi isə, korporativ mülkiyyət nöqteyi nəzərindən R.Montqomerinin audit sahəsində həyata keçirilən koperniksayağı çevrilişinin əhəmiyyətini qiymətləndirək.
Birincisi R.Montqomeri auditin məqsədləri haqqında əvvəlki təsəvvürlərdən tamamilə imtina etməmişdir, lakin o səhvlərin və bilərəkdən buraxılmış yanlışlıqların aradan qaldırılması istiqamətində mövcud təsəvvürlərdən bir qədər irəli getməyə müvəffəq olmuşdur.
İkincisi, Montqomeri, özündə auditor fəaliyyətinin ikili xüsusiyyətlərini əks etdirən və məhz ona məxsus məqsədini müəyyənləşdirmişdir:
- bir tərəfdən auditor ona verilən informasiyanı, yoxlanılması nəzərdə tutulan şəxsin fəaliyyətini araşdırır;
- digər tərəfdən auditor mühasib hesabatlarının müəssisədəki mövcud vəziyyəti nə qədər düzgün əks etdirdiyini də araşdırmalıdır. Əslində təqdim edilən informasiya real şəraiti əks etdirə bilər. Onun qarşısına qoyulmuş məqsədlərə çatmaq üçün auditor cəhdləri təqdim edilən informasiyanın həqiqətə nə qədər uyğun olmasını müəyyənləşdirmək və eyni mövcud vəziyyətin düzgün qiymətləndirilməsidir. Bu zaman isə onun fəaliyyət sferasına real və qeyri-real (həqiqi və qeyri-həqiqi) kapitalın qarşılıqlı əlaqəsinin müəyyənləşdirilməsi daxildir. Təqdim edilmiş informasiya yoxlamalarda təsdiq və ya inkar edilə bilər. Bu isə o deməkdir ki, yuxarıda göstərilən bütün korporativ münasibətlər sistemində və korporativ mülkiyyətin real və qeyri-real (həqiqi və qeyri-həqiqi) kapitalı arasındakı əlaqələrdəki ziddiyyət öz növbəsində auditor fəaliyyətinin ikili xarakter daşımasına səbəb olur. R.Montqomerinin əsərlərinin nəşrindən sonra auditin şaxələnməsi prosesi uzun inkişaf yolu keçmişdir. Xırda detallardan imtina edərək, məsələyə bir qədərdə mücərrəd yanaşdıqda tədqiqat işində qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmaq üçün üç aspekti xüsusi olaraq seçmək lazımdır:
- auditor funksiyalarının müstəqil fəaliyyət göstərməsi kapital, əmək, pul və əmtəə bazarlarında əhəmiyyətli elementlər haqqındakı hesabatların gerçəkliyi əks etdirməsinin nə qədər əhəmiyyətli olması ilə əlaqədardır.
Əks əlaqə idarəetmə prosesinin atributudur, keyns inqilabından sonra ciddi dəyişikliklərə məruz qalmışdır və öz əhatə dairəsinə dövləti təsərrüfatın yeni idarəetmə subyekti kimi və bazarı sözügedən prosesin yeni obyekti kimi daxil etmişdir. Bütün bunların əsasında demək mümkündür ki, “keyns inqilabının” nəticəsində audit yüksək ictimailəşdirilmiş, ümumi iqtisadi fəaliyyətə çevrilmişdir.
- auditin standartlaşdırılması, onun sabit və ümumi qəbul olunmuş strukturların tərkibində formalaşması prosesi baş vermiş, standart yanaşma və texnologiyaların tətbiqi müşahidə olunmuşdur. Bu dəyişikliklər auditor fəaliyyətinin ictimailəşdirilməsi ilə bağlı olub, yoxlanılmış informasiyaların kütləvi istifadəçiləri üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyindən onun qanunauyğun institusionallaşması prosesi baş verir.
- Müvafiq institusionallaşma olmadan audit xidmətlərindən və dərk olunması olduqca çətin olan mürəkkəb auditor nəticələrindən istifadə edə bilən və fərdi qərarlar qəbul edə bilən ancaq bir qrup seçilmişlər istifadə edə bilərdilər.
- maliyyə təhlili və menecment elementləri ilə auditin inteqrasiyası öz növbəsində idarəetmə mühasibatında yeni istiqamətin yaranmasına da səbəb olmuşdur. Bu istiqamətin banilərindən olan Ç.Harrinson uçot sisteminə yönləndirici informasiyanı istehsal edən mexanizm kimi yanaşmağı təklif etmişdir (16). Qeyd edək ki, bu yanaşmanın inovasiyalılığı uçot və auditi səmərəli idarə etmə qərarlarının hazırlanmasına istiqamətləndirilməsidir. Ç.Harrinsonun ideyalarına müvafiq auditor təsərrüfat subyekti haqqında mücərrəd deyil, səmərəli idarəetmə qərarlarının qəbul olunması üçün təsdiq olunmuş konkret, faydalı informasiyalar əldə etməlidir. Təsadüfi deyil ki, Ç.Harrinson korporativ müəssisə üçün yeni personajın - öz təbiətinə görə sintetik fiqur mühasib-menecerin yaranması fikrini əsaslandırırdı.
Son on illiklər ərzində audit ikili inkişaf yolu keçmişdir:
- ekstensiv inkişaf yolunda, yeni-yeni sferalar, yeni təsərrüfat məkanları auditin əhatə dairəsinə daxil olmaqdadır (XX əsrin 90-cı illərində Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin formalaşması prosesi və eyni zamanda Çin Xalq Respublikası və Hindistanın sürətlə inkişafı nəticəsində dünya təsərrüfat mexanizminin quruluşunda böyük dəyişikliklər baş vermiş, auditor məkanı genişlənməkdədir).
- intensiv inkişaf yolunda yeni texnologiyaların, yanaşmaların, alət və vasitələrin, nəzəri və praktiki fəaliyyət növlərinin digər yaradıcı resursları mənimsənilərək sözügedən anlayışın məzmununun dərinləşməsi baş vermişdir.
Müasir auditin ekstensiv və intensiv inkişaf yollarını nəzərə alaraq auditin bundan sonra iki əsas istiqaməti xüsusi olaraq diqqəti cəlb edir:
- xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində ümumi iqtisadi, maliyyə və uçot işinin aparılması xüsusiyyətlərinə uyğun auditin yeni ixtisaslaşdırılmış istiqamətlərinin, sahə tiplərinin yaranması;
- Müasir iqtisadi ədəbiyyatlarda auditin sözügedən şaxələnmiş tipi haqqında kifayət qədər məlumatlar öz əksini tapmışdır. Məsələn, Aqrar Sənaye Komplekslərində, rekreasiya sferasında, tikintidə, yüksək texnologiyalar sənayesində, mədəniyyət, kiçik biznes, yerli təsərrüfatın auditinə dair xeyli əsərlər nəşr olunmuşdur;
- Qeyd etmək lazımdır ki, auditin sahələr üzrə hər qolu bu və ya digər halda ümumi yanaşmaları, texnologiyaları və sözügedən sahənin spesifik xüsusiyyətlərinə uyğun alətləri mənimsəmiş olur;
- Auditin sahələr üzrə şaxələnmiş növləri iqtisadi fəaliyyətin ekstensiv inkişaf növü üçün xarakterikdir;
- Milli-təsərrüfat tipində hər hansı bir ölkənin tarixi, mədəni və hüquqi inkişaf xüsusiyyətləri və real inteqrasiya prosesləri nəzərə alınmaqla dünya təsərrüfat sistemində fəaliyyət göstərən auditin təşkilində yeni milli formalar yaranır. Qeyd etmək lazımdır ki, dünya təsərrüfatında inteqrasiya proseslərində uçot və audit sistemində cazibə mərkəzi kimi özünəməxsus milli təşkilatçılıq formaları, məsələn ingilis-sakson (ingilis-amerikan), kontinental (alman) sistemlər yaranmışdır.
Görünən odur ki, bu cazibə mərkəzləri öz cazibədarlıqlarını hələ də saxlamaqdadırlar. Müasir dünyada dəyərlərin yenidən qiymətləndirilməsi şəraitində maliyyə güclərinin yeni mərkəzləri yaranmaqdadır və yeni yaranmış hər maliyyə mərkəzinin uçot və audit sisteminə məxsus yanaşma, texnologiya və vasitələr formalaşmaqdadır. Bu baxımdan Çin Xalq Respublikasının təcrübəsinə müraciət etsək görərik ki, Çində milli audit sisteminin sürətlə inkişaf etməsi üçün çin diasporası xeyli iş görmüş, xüsusi dövlət proqramının reallaşdırılması üçün 180 milyon dollar vəsait ayırmışdır. Dünya Bankının proqnozlarında qeyd olunur ki, 2012-ci ildə Çin Xalq Respublikası bütün dünyada Ümum Daxili Məhsulun həcminə görə birinci yerə çıxacaq. Təbiidir ki, Çin Xalq Respublikasında yaranmış yeni maliyyə mərkəzləri coğrafi cəhətdən yaxın qonşuları və işgüzar tərəfdarlar üçün olduqca cazibədardır. Burada yaranmış güclü maliyyə mərkəzinin münasib uçot və audit sisteminin yaranması və fəaliyyət göstərməsinə ehtiyac vardır. Bunun nəticəsində həmin maliyyə mərkəzinin özünə məxsus yanaşma, texnologiya və vasitələrin olması digər bazar iştirakçıları üçün də cəzbebici görünür. Belə bir vasitələri olan maliyyə mərkəzinin aşağıdakı imkanları mövcuddur:
- rəqiblərinə nisbətən çox böyük üstünlüklər əldə etmiş olur;
- özünün uçot və maliyyə sisteminin inkişaf etdirilməsi imkanını əldə etmiş olur və bu mərkəz digərləri üçün daha münasib görünməyə başlayır.
Y.Osipov müasir qlobal maliyyə təsərrüfatı sistemi ilə əlaqədar praktiki olaraq bütün iqtisadi əlaqələri özündə ehtiva edən “finansomika” anlayışını işlədir: “burada pullar vasitəsi ilə qiymətli kağızlar almaqla təkcə kiminsə fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq deyil, eyni zamanda pulların qiymətli kağızlara sərf olunması ilə məhsuldar kapitalı, iqtisadi müəssisələri də satın almaq olar. Bu isə öz növbəsində müxtəlif ölkələrdə, müxtəlif sahələrin kapitalına sahib olmaq imkanı yaradır (bu gün qiymətli kağızların alınıb, sabah satılması). Bu isə öz növbəsində hər hansı bir mülkiyyətçinin qiymətli kağızlar birjasında, fond birjasında oyun iştirakçısı kimi çıxış etməsinə imkan yaratmaqla yanaşı istənilən maliyyə strukturu və təsisatlarının-investisiya konqlomeratlarından başlamış iqtisadi məkan üzrə səpələnmiş maliyyə şəbəkələrinin yaranmasına imkan yaradır. “Finansomika” fenomeni qlobal təsərrüfat məkanında təkcə kapitalların inteqrasiyası kimi başa düşülməməlidir. Burada inteqrasiya prosesi həmçinin maliyyə, uçot və auditor fəaliyyətlərində də baş verir. Sözügedən inteqrasiya prosesi olmadan maliyyə sistemi və şəbəkəsinin səmərəli birləşməsi baş verə bilməz, eyni zamanda hər addımda kütləvi maliyyə informasiyasının təhlilinə ehtiyac hiss olunduğu zamanı bu tələb ödənilmədən müasir maliyyə kapitalının hökmranlığı təmin olunmamış qalır. Qeyd etmək lazımdır ki, XIX əsrin sonlarında auditin inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar iki konsepsiya xüsusi olaraq diqqəti cəlb edirdi və bu konsepsiyalar müasir dövrdə də öz aktuallıqlarını saxlayırlar:
- İngilis-Amerikan konsepsiyasının əsasında auditin müstəqilliyi, dövlətdən asılı olmaması ideyası dayanır. Bir-biri ilə rəqabət edərək öz bazarlarında qayda qanun yaradan auditor firmaları liberal bazar sahəsində inkişaf etmək imkanı qazanırlar və bu inkişaf tendensiyaları təbii olaraq sonunda Transmilli Auditor Korporasiyalarının yaranmasına gətirib çıxarır;
- kontinental konsepsiyası üçün əsas ideya dövlət qanunvericiliyi və dövlət tənzimlənməsinin rolunun yüksək olması ideyasıdır. Hesab edirik ki, sözügedən iki konsepsiyanın müqayisəsi onunla əlaqədardır ki, müasir dünyanın təsərrüfat orqanizmi özünün çoxcəhətliliyi ilə seçilir. Burada hər hansı bir standarta, variant və modelə üstünlük vermək qeyri mümkündür. Heç də istisna deyil ki, dünya təsərrüfat məkanında restrukturizasiya və innovasiya tipli təkrar istehsalın inkişaf etdirilməsi imperativləri ilə əlaqədar üçüncü, dördüncü və s. kimi konsepsiyalar yaransın.
Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, auditin ingilis-sakson və kontinental konsepsiyaları X və Y qəliblərinin klassik sxemlərinə uyğun gəlmirlər və görünən odur ki, institusional qəliblər (özək) nəzəriyyəsi mücərrəd və dar çərçivəlidir, audit sferasında formalaşan müasir yetkin münasibətləri təsvir etmək qabiliyyətində deyillər. Açıq sözlərlə fikrimizi ifadə etsək demək mümkündür ki, dinamik inkişaf edən audit fenomeni izlənilərkən biz növbəti dəfə yalanın gizlədilməsi gerçəkliyi ilə qarşı qarşıyayıq. Yuxarıda göstərilən iki şaxənin heç biri korporativ mülkiyyətin auditinə uyğun deyildir.
Auditin sözügedən qolunun formalaşması prosesinin xüsusi araşdırmalara ehtiyacı vardır. Korporativ mülkiyyətin auditə olan ehtiyacı əvvəllər korporativ mülkiyyətin sosial-iqtisadi müdafiəsi mexanizmlərinin dərin transformasiya prosesləri zamanı yaradılması zərurəti ilə əlaqədar olmuşdur. Lakin güman etmək olar ki, korporativ mülkiyyətin auditinin inkişafı nəticələri göstərilmiş müdafiə mexanizmlərinin hüdudlarından kənara çıxır və müasir maliyyə kapitalının inteqrasiyası prosesinə qoşulur. Əgər müasir Azərbaycanın sosial-iqtisadi transformasiyası prosesi çərçivəsindən kənara çıxsaq korporativ mülkiyyətin auditini dünya iqtisadiyyatında hökmranlıq edən qlobal maliyyə kapitalının spesifik və funksional xüsusiyyətlərinə görə əsaslandırmaq lazım gələcəkdir. A.Buzqalin və A.Kolqanov bu funksional xarakteristikanı aşağıdakı kimi ifadə etmişdilər:
- transaksiyaların 80%-nə pullarla xidmət göstərilir, bir növ onlar əmtəə və xidmətlərin hərəkəti ilə əlaqədar olmayıb, burada hərəkət pul aqreqatı və surroqatları ilə bağlıdır (qeyri-real kapital formalarına çevrilmə);
- emissiya prosesləri maliyyə bazarı konyunkturasının güclü təsiri altındadırlar, müvafiq olaraq qeyri-real kapitalla müəyyənləşdirilmiş olurlar. Başqa sözlə desək çox zaman həqiqi kapitalın hərəkəti ilə heç bir əlaqəsi olmadan qeyri- real kapital özü-özünü yaradır;
- informasiya texnologiyaları və elektron pullar pul kütləsinin birləşməsi üçün (Mİ aqreqatı) adekvat yeni texnoloji formaların, dünya çapında qeyri-real kapitalın yaradılması zərurəti meydana çıxarmışdır və bununla da virtual kapital yaranmışdır;
- maliyyə bazarı (qeyri-real kapitalın mövcud olduğu məkan) dünya bazarı kimi, ancaq qismən, milli səviyyələrdə pul hərəkətinin tənzimlənməsindən asılıdır;
- virtual qeyri-real kapital öz hərəkətində real kapitalın hərəkətindən xeyli uzaqlaşmış, keyns inqilabı zamanı yaranmış ictimai və dövlət nəzarətindən kənarda qalmış və bununla da qlobal maliyyə möhtəkirliyi üçün geniş sahə yaranmışdır. Hesab edirik ki, iqtisadiyyatın müasir liberallaşdırılması spekulyasiya azadlığı zəminində baş verir (13).
Qlobal dünya təsərrüfatı hüdudlarında korporativ mülkiyyətin auditi virtual qeyri-real kapitalın yaranması ilə əlaqədardır. Çünki:
- korporativ mülkiyyət qlobal kapitalın bütün mozaik strukturunun əsasını təşkil edir: holdinglər, investisiya fondları, sığorta şirkətləri və s. Müvafiq olaraq korporativ mülkiyyət sisteminin auditi formalaşmaqda olan qlobal audit sisteminin əsasını təşkil edir. Mülkiyyət münasibətlərində nəzərəçarpacaq həqiqətə bənzərliklər olmadan qlobal kapitalın mozaik strukturu dağıla bilər;
- qeyri-real kapitalın hərəkətinin real kapitaldan uzaqlaşması yeni gerçək maliyyə təlatümlərinin yaranmasına səbəb olur. Burada xarici təsir alətlərinin təsir gücü səmərəli deyil. Burada daha dərin səviyyələrdə müdaxilələrə ehtiyac var, yəni auditin nəticələrinə müraciət olunaraq ilk növbədə mülkiyyət münasibətləri tənzimlənməlidir;
- qlobal kapitalın intensiv inkişafı fənlərarası əlaqələrin korporativ mülkiyyət və audit nəzəriyyəsi arasında qarşılıqlı təsiri fəallaşdırır, müasir elmi biliklərin tərkibində yeni elementin yaranmasına, korporativ mülkiyyətin auditinin yaranmasına səbəb olur. korporativ mülkiyyət və audit fənlərarası yanaşmada tədqiq edilən obyektin təbiətinə uyğun metodoloji yanaşma olmalıdır. Bu yanaşmada təkrar istehsal və institusional yanaşmaların qarışıq evristik imkanlarından və həmçinin müasir təkamül nəzəriyyəsindən istifadə olunur. Qeyd olunmuş qarışıq yanaşma fənlər qovşağında dayanan korporativ mülkiyyət audit münasibətlərinin mahiyyətinin açılmasına imkan yaradır. Lakin Azərbaycanda vəziyyət bir qədər fərqlidir. Burada korporativ mülkiyyətin auditinin formalaşmasında başlanğıc anı kimi təkrar istehsalın deqradasiya olunmuş tipinin üstünlük təşkil etməsi şəraitində, yəni transformasiya prosesi zamanı korporativ mülkiyyətin daxili təhlükələrdən qorunması şəraitində baş vermişdir. Azərbaycanın milli iqtisadiyyatı dünya təsərrüfatına inteqrasiya prosesinin fəal fazasına daxil olur, burada bir çox sferalar qeyri-rezidentlər üçün qapalıdır və bu isə o deməkdir ki, qlobal kapital hərəkatından institusional olaraq kənarlaşma müşahidə olunur.
Biz hesab edirik ki, auditin yeni, öz xarakterinə görə qlobal qolunun strateji potensialı daxili transformasiya böhranlarından çıxmaq üçün yararlı ola bilməz. Korporativ mülkiyyətin auditinin strateji potensialı bu mülkiyyət formasının təkrar istehsalının inkişaf etməsi üçün şəraitin yaradılması baxımından tətbiq oluna bilər və Azərbaycan iqtisadiyyatının müasir inkişafı mərhələsində qlobal-inteqrasiya imperativlərinə uyğundur.
Korporativ mülkiyyətin təkrar istehsalının inkişaf edən formasına investisiya cəlbediciliyi, korporativ strukturlara inteqrasiya, qlobal rəqabət üstünlüklərinin formalaşması xarakterikdir. Başqa sözlə desək auditin nəzərdən keçirilən istiqamətinin strateji potensialının müəyyənləşdirilməsi məsələsi korporativ mülkiyyətin daxili spesifik təhlükələrdən qorunması probleminin hüdudlarından kənara çıxır.
Korporativ mülkiyyətin auditinin strateji potensialının müəyyənləşdirilməsi aşağıdakı elementar ardıcıllığın gözlənilməsini tələb edir:
- yeni yaranmış audit istiqamətinin vəzifələrinin müəyyən olunması;
- korporativ mülkiyyətin təkrar istehsalının inkişaf forması üçün onun funksional imkanlarının tətbiq olunması şəraitinin müəyyənləşdirilməsi.
- yeni yaranmış istiqamətin vəzifələri həmin şaxənin əvvəllər bir qədər gizli qalmış və müəyyən tarixi inkişaf prosesi keçdikdən sonra meydana çıxan nəzəri və praktiki təyinatının əvvəlcədən müəyyən olunmasına imkan yaradır. Yəni bütün bunlar perspektiv üçün nəzərdə tutulur, onları cari məqsəd və vəzifələrin məcmusu kimi təqdim etmək olmaz.
Korporativ mülkiyyətin auditinin missiyası iqtisadi informasiyanın uçot, təhlil və vasitələri ilə yoxlanılması və yoxlamaların nəticələrinin təsdiq olunmasıdır. Digər diqqətəlayiq sual ondan ibarətdir ki, bu missiya hər hansı bir ölkənin müəyyən inkişaf səviyyələrində hansı ölçülərdə reallaşdırıla bilər?
Uğurla inkişaf edən korporasiyalar Aksiyaların ilkin təklifi (İnitial Public Offering) vəzifələrini, Amerikan Depozitar Qeydiyyatlarını (American Depositary Receipts-ADR), listing və digər proseduraları yerinə yetirir, beynəlxalq maliyyə bazarlarında virtual qeyri-real kapitalın qeydiyyatını təmin edir və bu korporasiyalar da korporativ mülkiyyətin missiyası tamamilə konkretdir və praktiki olaraq özünü doğrultmuşdur. Bu isə o, deməkdir ki, onların bütün tələblərə uyğun mülkiyyət hüquqlarının qlobal tanınması, onları investorlar üçün şəffaf və cəlbedici edir. Korporativ mülkiyyətin auditinin missiyası müasir audit nəzəriyyələrinin ən maraqlı və perspektivli istiqamətlərindən birinin məcrasında formalaşmaqdadır. Bu istiqaməti “auditim fəlsəfəsi” də adlandırmaq olar. Təsərrüfatların fəlsəfəsi problemlərinin araşdırılması ilə məşğul olan Y.Osipov haqlı olaraq qeyd edir ki, müasir təsərrüfat subyektinin quruluşu təkcə məsələlərin hesabat və həlli əsasında deyil, təsərrüfat məsələlərinin daha uğurlu həll edilməsi üçün münasib strukturların formalaşmasına istiqamətlənmişdir. Təsərrüfat subyekti hər hansı aşkar rasional məsələləri həll edən təşkilatın hüdudlarından kənara çıxır və sanki bütün dünyanı təmsil edir. Y.Osipovun fikirlərini davam etdirərək biz bu və digər halda belə bir nəticə çıxarmalı oluruq ki, bütün auditor dünyasını əhatə edə bilən və auditor fəaliyyətinin nəticələrinin özündə əks etdirən geniş ümumiləşdirilmələrə ehtiyac vardır.
Biz hesab edirik ki, uçotun mürəkkəbliyinin bütün hallarda sadələşdirilməsi və diqqətdən kənarda qalması çox zaman özünü doğrultmur. Amerikalılarda auditin və uçotun kifayət qədər inkişaf etmiş nəzəri konsepsiyasını tapmaq mümkün deyildir, onların alimləri fəlsəfi yanaşmalardan daha çox uçot və auditin standartlaşdırılmasına üstünlük vermişlər;
- bəzən mühasibat uçotu və audit biznesin dili kimi ifadə olunur, yaxşı dil nə qədər sadədirsə deməli bir o qədər kasıbdır, yəni bu dildə təsərrüfat həyatının faktlarına əsasən mürəkkəb hüquqi konstruksiyaları ifadə etmək çox zaman çətin olur və bəzi hallarda heç mümkün deyildir;
- mühasib ən qeyri ənənəvi metodoloji üsulları istifadə edə bilməz, auditora isə bunları zorla qəbul etdirmək olmaz. Xalq təsərrüfatının maraqları nöqteyi nəzərindən uçot metodologiyasındakı fərqlər məlumatların müqayisə olunmasını çətinləşdirir, məlumatların itirilməsinə səbəb olur və vergi mükəlləfiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsini çətinləşdirir. Uçot və audit sahəsində yeniliklər o zaman özünü doğruldur ki, onlar məlumatların inkişaf istiqamətinə uyğun baş verir və ictimaiyyət tərəfindən tanınır.
Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, auditin ümumi inkişaf istiqamətlərinə uyğun həyata keçirilən və həmçinin ictimaiyyət tərəfindən tanınan yeniliklər məhz “auditin fəlsəfəsinə” aid edilməlidir. Nəzərdə tutulmuş dünyagörüşü isə iqtisadi fəaliyyətin bu növü ilə əlaqədar müxtəlif milli məktəblərin, axınların, konsepsiyaların müddəalarını özündə birləşdirməlidir.
Nəzəri və praktiki fəaliyyətin funksional məzmunu həmin istiqamətin müəyyən olunmuş məqsəd və vəzifələrinə, yəni təyinatına əsasən, yaradıcı yanaşma tələb edən məsələlərin həlli imkanlarına müvafiq müəyyənləşdirilir.
Bu səbəbdən də auditin funksional məzmununa aşağıdakılar uyğundur:
- onun missiyası:
- institusional mühitdə mülkiyyət münasibətlərinin inkişafı;
- məcrasında formalaşdığı sinergetik paradiqma;
Yəni korporativ mülkiyyətin auditi təsərrüfat fəaliyyətlərinin inteqrasiyası prosesində, auditin institusional mühiti və yaradıcı arsenalı əsasında formalaşır və məhz bu baxımdan qeyd etmək lazımdır ki, sözügedən funksional məzmunun keyfiyyətcə iki fərqli təbəqəsi mövcuddur:
- korporasiyanın fəaliyyəti ilə əlaqədar maliyyə hesabatı materiallarının doğruluğunun təsdiqi, yəni auditin ənənəvi funksiyası;
- yeni (ən azı ölkəmizdəki audit üçün) iqtisad elminin digər şaxələrinə aid edilən təhlillər, qiymətləndirmələr, korporativ mülkiyyətin təkrar istehsalının potensial nəticələrinin qiymətləndirilməsi. Qeyd etmək lazımdır ki, tədqiqat sahəsinin genişləndirilməsi ümumi iqtisadi informasiyanın təhlili, qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdırılmasına cəlb edilməsi ilə əlaqədardır. Başlanğıcda yuxarıda göstərilən funksional təbəqələrin qarşılıqlı təsiri “Bazis-üstqurum” formasında həyata keçirilir. Bazis audit üçün ənənəvi olan yoxlanılan informasiyanın doğruluğunun təsdiq edilməsindən ibarət olub, burada yeni qoşulmuş funksiyalara müvəqqəti və yabançı əlavələr kimi yanaşılaraq, ilk fürsət anından onlardan yaxa qurtarılması nəzərdə tutulur. “Bazis-üstqurum” qarşılıqlı təsirin hüdudlarından kənara çıxmaq üçün iki funksional təbəqələrin uzun müddətli uzlaşması prosesi, yəni yeni analitik qiymətləndirmə və proqnozlaşdırma funksiyalarının real inteqrasiya olunması tələb olunur.
Özünün uzun müddətli inkişaf tarixi olan audit üçün analitik, qiymətləndirmə, proqnozlaşdırma funksiyaları daha çox tələb olunur və təbiidir ki, informasiyaların əldə olunmasının digər metodları ilə tamamlanır. V.V.Skobara məsələ ilə əlaqədar qeyd etmişdir (54): “audit səhmdar şirkətlərin hesabatlarının ayrı-ayrı peşəkar auditorlar tərəfindən yoxlanılmasından özünün kompleks məzmununa qədər inkişaf yolu keçmişdir, buraya isə peşəkar auditorlar və onlarla əməkdaşı olan kiçik auditor şirkətlərindən başlamış bir neçə min əməkdaşı olan iri transmilli nəhəng auditor şirkətlərinin göstərdiyi bir sıra xidmətlər, yəni mühasib hesabatlarının yoxlanılması, maliyyə şəraitinin təhlili, məsləhətləşmə xidmətləri və s. daxildir.
Təqdim olunmuş informasiyanın həqiqi olmasının təhlil, qiymətləndirmə və proqnoz üsulları ilə yoxlanılması funksiyası auditin ictimailəşdirilməsinin əlaməti kimi diqqəti cəlb edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, ictimailəşdirmə təsərrüfat subyektlərinin hüdudlarının genişlənməsi ilə əlaqədardır. Əgər auditora təqdim edilən informasiya Transmilli Korporasiyaların dövriyyə prosesindən yaranmışdırsa, keyfiyyətli yoxlamaların aparılması, təhlil, qiymətləndirmələr və proqnozlaşdırmaların formalaşdırılması üçün müvafiq potensial tələb olunur. Buna görə də qlobal dünya təsərrüfatında bir neçə yüz nəhəng Transmilli Korporasiyalarının hökmranlığı auditor bazarında bir neçə nəhəng Transmilli Auditor şirkətlərinin hökmranlığını labüd edir. Ölkə qanunvericiliyində son yeniliklərdə auditor fəaliyyətinin ictimailəşdirilməsi faktoru nəzərə alınsa da, bəzən həmin yeniliklərin Azərbaycanda auditin yaranması şəraitinə uyğun olmadığı da müşahidə edilməmişdir. İnformasiyaların gerçəkliyinin yoxlanılması, təhlili, qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdırılması funksiyalarının çulğalamasında bir neçə əhəmiyyətli istiqamətlərə diqqəti yönəltmək olar:
A. Mühasib səhvlərinin müəyyənləşdirilməsi və düzəldilməsi ilə əlaqədar baxışların təkamülü aşağıdakı yanaşmanın təsdiq edilməsi ilə nəticələnmişdir. Auditor təkcə səhvlərin müəyyənləşdirilməsi və aradan qaldırılması ilə kifayətlənməyib, eyni zamanda onların qarşısının alınmasına çalışır. Bu isə öz növbəsində auditor xəbərdarlıqlarına əsasən buraxılmış səhvlərin təsnifatının aparılmasını, onların təbiətinin müəyyən olunmasını və həyata keçirilən tədbirlərin əsaslandırılmasını tələb edir. Eyni zamanda auditor tələb olunan ölçülərdə seçmə üsulu ilə ancaq ən diqqətəlayiq təhrifləri qeydə alır. Qeyd etmək lazımdır ki, mühasib səhvlərinin müəyyən olunması, aradan qaldırılması və öncədən qarşısının alınmasının bütün mərhələlərində auditor olduqca fəal surətdə analitik və qiymətləndirmə alətlərindən istifadə edir.
B. Balansın araşdırılması prosesində auditora bu və ya digər halda başqa üsullarla təşkilatın maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi məsələsini həll edir, hər müştərinin mühasibat balansının qiymətləndirilməsinin ümumi reallığını qiymətləndirir. Balans bir tərəfdən kapital dövriyyəsi prosesinin xarakterizə edilməsini, müəyyən vaxt ərzində (ani qeyd, dövriyyə mənzərəsinin çəkilməsi) onun maliyyə nəticələrini qeydə alınmasını, digər tərəfdən isə onların yaranması mənbələri və təşkil olunması vasitələrinin vəziyyətini (təşkilatın müəyyən müddətdə fəaliyyəti barəsində hesabat) əks etdirir.
Auditor, balans məlumatlarının gerçəkliyini təsdiq edərkən, ümumi nəticənin qiymətləndirilməsi zamanı iki əhəmiyyətli faktorla qarşı-qarşıyadır:
- Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin hesabatlarda obyektiv əks olunmasının tələb olunması;
- Mühasibat uçotu və uçot siyasətində normativ sənədlərdə nəzərdə tutulmuş qaydalara əməl olunması tələb olunur.
Bu zaman auditor qiymətləndirmə üsulları ilə analitik və proqnozlaşdırma funksiyalarını tamamlamalı olur, yəni əlavə olaraq auditor risklərinin səviyyəsinin azaldılmasının məqsədə müvafiq olması və olmadığını təhlil etməli və eyni zamanda özünün sonrakı fəaliyyətinin nəticələrini proqnozlaşdırmalıdır. Yaranmış risklərin qiymətləndirilməsi istənilən yüksək ixtisaslı fəaliyyət növü üçün immanentdir (fəlsəfi anlayışdır- bir şeyin və ya hadisənin öz təbiətinə xas olan, daxili mahiyyəti), auditdə onun rolu yoxlanılan informasiyanın həcminə və icra olunan işlərin mürəkkəbliyinə uyğun olaraq artmış olur. Auditin proqnoz funksiyası audit tətbiq olunan şəxsin maliyyə vəziyyətinin inkişaf perspektivinə görə icra olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, balansın qiymətləndirilməsi zamanı auditorun peşəkar, əsaslandırılmış mühakimələr formalaşdırılması qabiliyyəti, xüsusən də informasiya qıtlığı və informasiya riskliliyi şəraitində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Sözügedən mühakimələrin formalaşdırılması peşəkara məxsus əlavə intuisiyalarda da daxil olmaqla auditor mühakimələri ilə, analitik, qiymətləndirmə və proqnoz funksiyalarının sintezi əsasında baş verir.
B. Uçotun vəziyyətinin yoxlanıldığı təşkilatda auditor həmin təşkilatın daxilində maraqların uzlaşdırılması faktorunu nəzərə almalıdır. Bu zaman aşağıdakı şəraitə diqqət yetirilməlidir:
- Özünün peşəkar fəaliyyəti zamanı auditor müstəqilliyini qoruyub saxlamalı, yəni şəxsi maraqlar iş maraqlarına tabe etdirilməlidir;
- Qeyri-real kapitalın, menecment və kreditorların maraqlarında fərqlərin olması zərurətinin təsərrüfat prosesinin nəticələrinin uçotunun əks olunmasının təminatçısı kimi çıxış etməsi;
- Korporasiya maraqlarının, daxili mühitdə onun subyektlərinin maraqlarından üstün olması.
Korporasiyada iqtisadi maraqların vəziyyəti qiymətləndirilərkən auditor istər istəməz öz üzərinə daha bir funksiyanı götürür, bu isə öz növbəsində görünən həqiqətəuyğunluğu tamamlayır - sözügedən funksiya yoxlanılan təşkilatın maraqlar mühitində sosial iştirakı funksiyasıdır. Qeyd edək ki, göstərilmiş funksiya əvvəllər auditorun bazis funksiyalarına nisbətdə sırf üstqurum xarakterlidir.
Auditin bizim tərəfimizdən nəzərdən keçirilən geniş funksional təhlili qarışıq iqtisadi sahələr üçün yenilik deyildir. Təkcə enerji auditinin, ekoloji auditinin və s. qeyd olunması kifayət edər. Funksional məzmunun ikili xarakteri auditin ümumi gövdəsinə nisbətən korporativ mülkiyyət auditinin mahiyyətindəki ziddiyyətlərlə əlaqədardır. Bir tərəfdən auditin yeni qolu kimi çıxış edən korporativ audit özü artıq gövdə kimi çıxış edir, digər tərəfdən onun tərkibində kənardan gətirilmiş, auditin yeni növünün inteqral xarakterini özündə əks etdirən əvvəllər istifadə olunan elementlər mövcuddur
Elmin yeni istiqamətinin, korporativ mülkiyyətin idarə olunması nəzəriyyəsinin əsaslandırılmasında onun strateji inkişaf istiqamətində rolunu müəyyənləşdirən paradiqmalar (yanaşmalar) iştirak edir. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, müasir dərin elmi axtarışlar üçün elmi nəzəriyyələrin paradiqmalarının araşdırılmasına maraq xeyli artmışdır. Hesab olunur ki, bu istiqamətdə yüksələn artma elmi biliklərin ayrı-ayrı sahələrinin diferensiallaşması və inteqrasiyası səbəb olmuşdur. Bu isə öz növbəsində hər bir elmdə yaradıcı potensialın yüksəlməsinə olan tələbləri artırır. Müasir elmi ədəbiyyatlarda paradiqmaya olan əsas tələbləri nəzərdən keçirək. Birinci növbədə qeyd etmək lazımdır ki, bütün tədqiqatçılar bir fikirlə razıdırlar ki, elmi nəzəriyyənin paradiqması həyatı funksiyaları yerinə yetirir. Buraya aşağıdakı funksiyalar daxildir:
- paradiqmalar metodoloji olaraq elmin inkişafını təmin edir;
- elmin şaxələnmiş istiqamətlərini bir məcmu halında birləşdirir;
- inkişaf etməkdə olan nəzəriyyəyə ümumi quruluş, gövdə verir.
Paradiqması olan elmi nəzəriyyə özünün inkişafını da təmin edə bilir, yeni empirik faktları qəbul edərək özünə uyğunlaşdıra bilir, eyni zamanda müxtəlif mənşəli obyektiv təsirlərə, digər elmi istiqamətlərin tənqidinə də davam gətirə bilir. Öz paradiqması olmayan nəzəriyyə yenilikləri zəif mənimsəyir, strukturundakı ayrı-ayrı elementləri və tərəfdarlarını çox asan itirir.
Müasir elm nəzəriyyəsində paradiqmaların müəyyənləşdirilməsində müxtəlif nəzəri baxışlar mövcuddur.
Onların son nəticələr əsasında paradiqmaların təsnifatının verilməsi nəzərdə tutulmuşdur:
Elmi nəzəriyyənin paradiqması; elmi nəzəriyyənin dar anlamda paradiqmasının şərhinin əsaslandırılması.
Birinci halda elmi nəzəriyyənin paradiqması nəzəriyyənin bütövlüyünü təmin edən sabit struktur təsisatı kimi dərk olunur və eyni zamanda sözügedən prosesin ümumi inkişaf xəttində özünü inkişaf etdirə bilmək qabiliyyətini yaradır.
Elmi nəzəriyyənin geniş anlamda paradiqmasının şərhinin öz nüvəsi (özəyi) var, hansı ki, biliklərin toplanılması sisteminin təkrar istehsalını təmin etmək qabiliyyətindədir. Belə özəyin itirilməsi nəzəriyyəni məhvə doğru sürükləyir.
Qeyd etmək lazımdır ki, paradiqmalaraın geniş anlamda şərhi elmi tədqiqatların istiqamətlərinin şaxələnməsi, onların ayrı-ayrı istiqamətləri arasında xüsusi əhəmiyyət daşıyan əlaqələrin müəyyənləşdirilməsinə xidmət edir. Müəyyən mənada bu onunla əlaqədardır ki, müasir elmin mürəkkəb və şaxələnmiş strukturu təsərrüfat həyatının quruluşu haqqında elementar təsəvvürlərin məcmusundan, siyasi iqtisad adı altında mövcud olan təsəvvürlər sisteminin mövcudluğu ilə əlaqədardır.
Burada elmi nəzəriyyənin paradiqmasına münasibətdə iki kənar və qeyri konstruktiv mövqelər xüsusi olaraq seçilir:

• 
  elmi nəzəriyyənin şaxələnməsi prosesi ilə onun formalaşmağa başladığı başlanğıc anı ilə mövcud əlaqələrin inkar olunması elmi biliklərdə və metodoloji yanaşmalarda pozitivizmin təntənəsi demək olardı.
  

Bu halda elmi biliklərin bütün zənginlikləri bir-birindən asılı olmayan elementlərin məcmusu ilə əlaqələndirilir.
Deyilənləri bizim problemlərə aid edilməsi o demək olardı ki, mühasibat uçotu və auditin ümumiləşdirmələrə, elmi mühakimələrdə müəyyən dar çərçivədən kənara çıxmağa ehtiyacı yoxdur və bütün bunların nəticəsi kimi dünyagörüşü bazası və iqtisad elminin ümumi qanunları şüurun xəyali məhsulu kimi təqdim olunur;
- Elmi nəzəriyyədə gövdə kimi çıxış etmək iddiaları, sözügedən nəzəriyyənin direktivlərinə elmin müəyyən istiqamətlərinin tabe olması hələ hər şeyin əhatə olunması demək deyil. Obrazlı sözlərlə fikrimizi ifadə etməyə çalışsaq, onda biz deyə bilərik ki, belə bir iddia inzibati-amirlik sistemində özünün adekvat elmi əksini tapır və bu zaman bütün elementlərini müstəqilliklərdən məhrum edərək, ümumi yanaşma və sxemlərin bir-birini təqlid etməsinə gətirib çıxarır. Bizim problem ilə bütün bu deyilənlər arasında bir əlaqə axtarılsa onda deyə bilərik ki, bu mühasibat uçotu və auditinin yeganə düzgün metodologiya tərəfindən diktə olunan ideologiyalaşdırılması deməkdir.
Biz artıq yuxarıda qeyd etmişik ki, iqtisad elminin təbii şaxələnməsində məqsəd müəyyən istiqamətlərdə aparılan araşdırmalarla ümumi nəzəri-metodoloji gövdənin möhkəmləndirilməsidir.Görünən odur ki, iqtisadiyyat elmində paradiqmaların geniş şərhində əsas vurğu ümumi elmi dünyagörüşün formalaşması və güclənməsi bazasının möhkəmləndirilməsi üzərinə yönəldilir. Yəni pozitivizmin tərəfdarları bütün bunları fəlsəfə kimi başa düşürlər.Biz Son iki on illiklər ərzində iqtisadiyyat elmində elmi bilik və dünyagörüşü əvvəlki yüz illiklə müqayisədə xeyli genişlənmişdir deyən Y.V.Yakovetsnan razıyıq.
Bütün bunların nəticəsində iqtisadi tədqiqatların ayrı-ayrı dinamik inkişaf edən qolları iqtisad elminin ümumi nəzəri və metodoloji gövdəsindən daha sürətlə və dinamik inkişaf etməyə başladılar. Bundan əlavə ictimai-təsərrüfat həyatının iki müxtəlif tərəfləri arasında kəskin fərqlər yaranmağa başladı:
- Obyektiv sosial iqtisadi münasibətlər sisteminin interaktiv inkişafı;
- Bu sistemin ayrı-ayrı aspektlərinin elmdə əks olunması prosesinin fərqləndirilməsi.
Qeyd etmək lazımdır ki, kəskin fərqlər mövcud iqtisadi bilik sisteminin bütövlüyü və inkişaf etməsi qabiliyyəti üçün təhlükəyə çevrilmişdir. Maraqlıdır ki, bütün bunların saxlanılmasını pozitivizmin tərəfdarları, məsələn Popper K. kimi müdafiə edirlər. Onların mövqeyi faktiki olaraq elmi biliklərdə yeni elementlərin sistemləşdirilməsi və onların mövcud iqtisadiyyat elminə inteqrasiya olunması tələbatına ziddir. Göstərilmiş inteqrasiya müasir iqtisadiyyat elmində paradiqmaların işlənilib hazırlanması üçün obyektiv zərurəti əsaslandırır.
Daha sonra elmi paradiqmanın dar mənada təhlilinə diqqət yetirilməsi məqsədəuyğun olardı. Qeyd etmək lazımdır ki, elmi paradiqmanın dar anlamda şərhi, onun geniş anlamda şərhindən keçilməz “çin səddi” ilə ayrılmamışdır. Onlar arasında müəyyən keçidlərin mövcudluğu, elmi dünyagörüşün ümumi gövdəsi ilə, qolları arasında qarşılıqlı əlaqənin müəyyən olunmasına başlanılarkən özünü büruzə verir.
Dar mənada elmi paradiqmaya yanaşma A.Yermolenko tərəfindən təqdim olunmuşdur. O, fəlsəfənin məşhur klassik məsələsi şüur və varlığın münasibətləri məsələsinin qoyuluşu nöqteyi-nəzərindən problemə yanaşır. Çünki şüur və varlığın münasibətləri varlığın tədqiq olunmasını, araşdırmaların elmi kateqoriyalarda əks olunmasını tələb edir və şüurun varlığa olan münasibəti elmi araşdırma metodunun tədqiqatın predmetinə olan münasibət kimi özünü büruzə verir. Buradan isə belə nəticə çıxarmaq olar ki, istənilən elmdə paradiqmanı tədqiqatın metodunun onun predmetinə olan münasibətinə əsasən müəyyənləşdirmək olar. Müvafiq olaraq iqtisadiyyat elminin paradiqması kimi elmi araşdırmanın konkret metodunun konkret obyektinə olan münasibətinə əsasən müəyyənləşdirmək olar. Lakin eyni zamanda predmetin və tətbiq edilən metodun spesifik xüsusiyyətlərini mücərrədləşdirmək olmaz. Çünki biz daima inkişaf edən araşdırmanın metodu və predmeti ilə qarşı-qarşıyayıq. Predmet və metod əksliklər kimi bir-birinə qarşılıqlı təsir edir və dialektik prosesdə iştirak edir.
Bütün bunların əsasında prinsipial əhəmiyyət daşıyan və istənilən elmi nəzəriyyənin qurulmasına tətbiq edilə bilən nəticə çıxarmaq mümkündür-dar mənada paradiqma elmin predmet və metodu arasındakı ziddiyyətlərin həll olunması məzmununu daşıyır. Məsələnin belə həll olunması zamanı iki tərəfli sintez prosesi baş verir.
- Metod predmet tərəfindən mənimsənilir və onun tərkibinə daxil edilir;
- Predmet metodun nüfuz etməsinə müqavimət göstərsə də yenə də sonunda onun qarşısında tab gətirə bilmir.
Nəticədə predmet və metod arasındakı ziddiyyətlərin həll olunması üçün onlar arasında müəyyən qarşılıqlı əlaqə yaranır. Bunlar aşağıdakılardır:
- Tədqiqatın predmetinin müəyyənləşdirilməsi və öyrənilməsi xüsusiyyətləri;
- Tədqiqat metodunun instrumental imkanları;
Elmi paradiqmanın dərk olunması ilə əlaqədar yuxarıda söylənilənlər əsasında V.V.Skobara belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, iqtisadiyyat elmində paradiqmalar aşağıdakı səviyyələrdə məhdudlaşdırılmalıdır:
- Müasir iqtisadiyyat elminin ümumi paradiqması, ümumi və eyni zamanda iqtisadi araşdırmaların metod və predmetinin dialektik əlaqəsinin daha mücərrəd aspektlərinin qeyd olunması zamanı;
- iqtisadiyyat elminin lokal şaxələrində xüsusi paradiqmaların məcmusu (məsələn maliyyə, menecment, mühasibat uçotu, auditin və s. paradiqması) nəzərdən keçirilərkən
- ayrı-ayrı nəzəriyyələrə, elmi məktəblərə, ardıcıl olaraq inkişaf edən nəzəri mövqelərə (məsələn iqtisadiyyat elmində neoklassik və ya institusional platformalar, təkamül dinamikası nəzəriyyəsinin paradiqmaları) aid çoxlu sayda lokal paradiqmalar meydana gələrsə.
Bu nəticə ilə razılaşaraq biz qeyd etməliyik ki, hər bir nəzəri mövqe xüsusən də hər hansı bir təcrid olunmuş məsələ ətrafında formalaşan mövqenin öz paradiqması olduğuna heç bir iddiası ola bilməz. Öz təbiətinə görə paradiqmanın çox böyük hüdudları var və o, yüksək səviyyədə aparılan elmi araşdırmalar bazasında yaranır, elmi biliklərin ayrı-ayrı elementləri bir-birinə doğru meylli olub, onlarda sistemlilik keyfiyyətləri özünü büruzə verir.
Elmi axın prosesində hər bir təsdiq olunan nəzəriyyə uzun vaxt ərzində ona məxsus dünyagörüşü özəyini formalaşdırır. Belə bir özəyin formalaşdırılmasından sonra, dünyagörüşü sisteminin konseptual xarakteri, inkişaf etmək potensialı, elmi araşdırmalar meydanında rəqabətə davam gətirmək qabiliyyəti yaranır. Lakin eyni zamanda bütün hallarda müvəffəqiyyətə nail olmamaqda mümkündür. Dünyagörüşü özəyinin uğursuz formalaşdırılması şəraitində nəzəriyyənin elementləri arasında daxili əlaqələr zəifləyir və sonunda həmin nəzəriyyə iflasa uğrayar. Elmi nəzəriyyənin özünü inkişaf etdirməsini təmin edən paradiqma özündə əksliklərin vəhdətini yəni sabitlik və dəyişkənliyin vəhdətini birləşdirir. Bir tərəfdən paradiqma elmi biliklərin elementlərinin təşkil olunması üsulunun sabitliyi, ən çox üstünlük verilən tədqiqat üsullarının kompleksi kimi çıxış edir.
Digər tərəfdən paradiqma elmi araşdırmaların predmet və metodu arasında qarşılıqlı təsirin dəyişikliklərini əks etdirir.
Elmin tarixi müxtəlif elmi cəmiyyətlərin rəqabət və mübarizələrindən, paradiqmaların biri-birini əvəz etməsindən xəbər verir. Paradiqmaların dəyişilməsi elmi prosesin iştirakçıları arasında inqilabi çevrilişə bərabərdir. Çünki predmet və metodun bir-birinə təsirinin müxtəlif üsullarının tərəfdarları eyni faktların məcmusunu müxtəlif anlamda dərk edirlər, müxtəlif şərhlər verirlər;
- eyni fenomenin öyrənilməsi üçün müxtəlif tədqiqatçı üsul və yanaşmaları istifadə olunur;
- bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqli nəticələr çıxarılır, fərqli təklif və tövsiyələr irəli sürülür;
Çünki elm bu və ya digər halda cəmiyyətin təşkil olunmasını əks etdirir, belə olan halda müasir dövrdə müxtəlif nəzəriyyələrin paradiqması arasında rəqabət var:
- böyük elmi cəmiyyətlər, məktəblər onlar qarşısında qoyulan məsələlərin həlli ilə əlaqədar səy göstərirlər, tədqiqatçı gücü və dünyagörüşü tərzinə uyğun öz paradiqmalarının formalaşması və təsdiq olunmasına çalışırlar;
- yeni paradiqmaların yaranması elmi prosesdə inqilab kimi qiymətləndirilməlidir. İnqilab o zaman qalib gəlir ki, yeni paradiqmanın tərəfdarları (elmi zəkalar üzərində yeni hakimiyyət üsulu) digər elmi cəmiyyətlərdən və məktəblərdən öz sıralarına çoxlu sayda tərəfdarlar cəlb etmiş olurlar;
- yeni elmi paradiqma özünün potensial ardıcıllarını təkcə ideya baxımından cəzb etməməli, eyni zamanda müasir qlobal elmi məkanda rəqabətə də davam gətirməlidir. Məhz rəqabətə davamlı paradiqmanın əsasında açıq, öz-özünə inkişaf edən elmi biliklər sistemi yaratmaq olar.
Hər yeni paradiqma elmi prosesə inqilabi təsir göstərir, onun həyata keçirilən “tədbir və meyarlarının kandarına” çevrilir. Bütün bunlar meydana gəlməzdən əvvəl mövcud elmi məktəb və elmi nüfuz sahiblərinin araşdırmaları çərçivəsində tədqiqatlar təkamül rejimində həyata keçirilir. Elmi biliklərin və elmi qərarların toplanılması möhkəmlənmiş metodoloji yanaşmalar çərçivəsində həyata keçirilir. Elmi nəzəriyyə öz tərəfdarları simasında özünü sabit paradiqma ilə eyniləşdirir, çünki tədqiqatçıların əksəriyyəti ona riayət edirlər. Predmet və metodun ümumi qəbul olunmuş qarşılıqlı təsiri təkzibolunmaz gerçəklik kimi görünür. Lakin elmin inkişafı prosesi zamanı, elmi baxışların təkamülü nəticəsində yeni faktlar, hipotez və ideyalar toplanır. Meyarlar kandarı, paradiqmaların əvəz olunmasına səbəb olur. Hakim elmi paradiqmanın uyğunsuzluğu, təsdiq olunmuş predmet və metod çərçivəsində həll edilməsi mümkün olmayan problemlərin getdikcə artması ilə özünü büruzə verir. Elmin inkişaf tarixi mövcud paradiqmalar çərçivəsində rasional izahını tapa bilməyən bir çox qeyri-adi hadisələrlə əlaqədar faktların toplanılmasına şahidlik etmişdir (50).
Belə anomaliyaların həddən artıq çox olması nəzəriyyəni içəridən dağıdar, paradiqmanın dəyişilməsinə səbəb olar bilər.
Korporativ mülkiyyətin auditinin paradiqması müasir iqtisad elminin ümumi sinergetik məcrasında, bir sıra spesifik faktorlar nəzərə alınmaqla yaranır:
- korporativ mülkiyyətdə auditin missiyası faktoru;
- elmin sözügedən istiqamətinin empirik obyekti faktoru;
- elmin funksional imkanlarının xarakteri.
Qeyd etmək lazımdır ki, paradiqmaların xarakterində korporativ mülkiyyətlərin auditinin nəzəri və praktiki funksiyalarının reallaşdırılmasının zəruriliyi də nəzərə alınmalıdır.
İndi artıq bizim korporativ mülkiyyətin paradiqmasını müəyyənləşdirmək üçün bütün yaradıcı resurslarımız mövcuddur. Korporativ mülkiyyətin auditinin missiyası yuxarıda qeyd olunduğu kimi korporativ mülkiyyətin təkrar istehsalı şəraitində uçot, təhlil, qiymətləndirmə vasitələri ilə iqtisadi informasiyanın gerçəkliyinin yoxlanılması və təsdiq olunmasından ibarətdir.
Auditin sözügedən qolunun empirik obyekti uçot, maliyyə, hüquqi və ümumi iqtisadi informasiyadır. Yəni korporativ mülkiyyətin hərəkət prosesi nəticəsində prosesin reallığına uyğun olmayan çoxlu sayda yaranmış formalar hesab oluna bilər.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu obyektin spesifik xarakteri, institusional mahiyyəti müəyyən olunarkən bir məsələyə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır, korporativ mülkiyyəti münasibətlərinin fəaliyyət göstərməsi və inkişafı qanunvericilik və korporativ daxili normalarda dəqiq öz əksini tapmışdır.
Auditor korporativ mülkiyyətinin subyektlərinin maraq və vəzifələrinin müəyyənləşdirilərkən şaxələnmiş, müxtəlif istiqamətlərə bölünmüş hüquqi sistemi ilə qarşı-qarşıyadır.
Nəhayət auditin funksional məzmunu yeni (yəni ölkəmizdəki audit) və iqtisadiyyat elminin digər qollarına aid ənənəvi təhlil, qiymətləndirmə, korporativ mülkiyyətin təkrar istehsalının potensial nəticələrinin proqnozlaşdırılması metodları ilə zənginləşmişdir. Auditin funksiyalarına əlavə olunan sözügedən funksiyalar auditin bazis funksiyaları ilə birləşərək təqdim edilən informasiyanın həqiqətə uyğunluğunun təsdiq olunması funksiyası ilə özünün üstqurum xarakterini aradan qaldırır.
Yuxarıdakı mühakimələr korporativ mülkiyyətin auditinin koqnitiv və praktiki funksiyalarının spesifikasını müəyyənləşdirməyə imkan yaradır:

• 
  koqnitiv funksiya spesifik virtual mühitdə, korporasiyanın real və qeyri-real kapitalının hərəkəti haqqında təqdim edilən informasiyaların doğru və yaxud yanlış olmasının yoxlanılması, təsdiq olunması və s. özünü büruzə verir.
  

Korporativ mülkiyyətin auditinin koqnitiv funksiyalarının reallaşdırılması mühitində informasiyanın yoxlanılması və təsdiq olunmasının spesifik xüsusiyyətlərinin təsnifatının verilməsinə ehtiyac vardır. Korporativ mülkiyyətin auditinin xüsusi metodları öyrənilən və təsdiq olunmasına ehtiyac duyulan materiala tətbiq olunur;

• 
  praktiki funksiya bir tərəfdən korporativ strukturun fəaliyyəti ilə əlaqədar informasiyanın təhlilin nəticələri, qiymətləndirmə və proqnozlaşdırmalar (şəraitin inkişaf ssenariləri) arasında əlaqənin müəyyən olunması, digər tərəfdən korporativ mülkiyyətin real təkrar istehsal şəraitində informasiyaya auditorun zəmanət verməsindən ibarətdir.
  

Burada eyni zamanda korporativ mülkiyyətin auditinin praktiki funksiyasının strateji məqsədi korporativ mülkiyyətin təkrar istehsalının inkişaf edən formasının bərqərar olmasının təmin olunmasıdır. Belə olan halda korporativ mülkiyyətin paradiqmasını təkrar istehsal xarakterli paradiqma kimi xarakterizə etmək olar.
Başqa sözlə korporativ mülkiyyətin auditinin metodu materiala münasib predmetinin formalaşması, özünün inkişaf xarakterinə görə ictimai tənzimləməyə ehtiyacı olması cəhətlərini özündə birləşdirir. Ola bilsin ki, bu hallarda korporativ mülkiyyətin auditi öz institusional imkanlarından kənara çıxmır, korporativ mülkiyyətin təkrar istehsalı və bütün korporativ münasibətlər sisteminə müdaxilə etmir. Yuxarıda korporativ mülkiyyətin koqnitiv və praktiki funksiyalarının təhlili imkan verir ki, auditin sözügedən istiqamətinin paradiqmasını təkrar istehsal-yoxlama paradiqması adlandıraq. Bu isə öz növbəsində korporativ mülkiyyətin auditinin prinsiplərinin məcmusunda özünü büruzə verir.