Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti Fakültə: Tikinti-iqtisad Kafedra: Biznesin iqtisadiyyatı və menecment

Bakı – 2021
9.1. Korporativ nəzarət sistemi

Korporativ nəzarətin prinsipial olaraq fərqlənən iki müxtəlif - korporativ idarəetmənin İngilis-Amerikan və Alman-Yapon mo­de­li­nə əsaslanan sxemi fərqləndirilir.

Bu sxemlərin təşkilinin əsasında insayder yanaşmasının mən­fi təsirinin neytrallaşdırılması problemi dayanır. ABŞ-da qiymətli ka­ğızların mübadiləsi üzrə federal akta (1934) əsasən, insayder kimi kompaniyanın direktor və işçilərindən qiymətli kağızların 10%-dən çoxuna sahib olanlar çıxış edirlər. Beləliklə, insayder qismində kompaniyanın fəaliyyəti haqqında xarici səhmdara mə­lum olmayan, daxili informasiyanın istifadəsi əsasında əlavə gəlir əldə etməyə malik olan şəxslər qəbul olunur.
ABŞ-da və bir çox Avropa ölkələrində insayder razılaşmaları qadağan olunmuş və cəzalandırılandır. Hakimiyyətin in­say­der­lə­rin əlində cəmləşmə vasitəsi kimi onların risklərinin minimuma is­tiqamətlənməsi çıxış edir. Bu isə, kompaniyanın inkişaf məq­səd­ləri - səhmlərin diəyərinin yüksəlməsi ilə, biznesin vençur yö­nəlməsinin genişlənməsi, kapitalın strukturunun op­ti­mal­laş­dı­rıl­ması ilə əkslik təşkil edir. Belə ki, güclü insayder nəzarəti zamanı borc vəsaitlərinin payı aşağı olur.
Bu məsələnin həll olunması mexanizmi kimi korporativ kapital bazarının başqa sözlə, fond bazarının alətləri vasitəsilə səhmdarların rəhbərliyinin həyata keçirilməsi çıxış edir. O, daim kapitalın müsadirəsi və udulma təhlükəsi yaşayan kor­po­ra­si­ya­ların menecmentinə intizamlayıcı təsir göstərir. Beləliklə, İngilis-Amerikan modeli üçün xas olan fond bazarı mexanizmindən istifadə olunur.
Bu zaman daxili nəzarət mexanizmi öz fəaliyyətini davam etdirsə də, digər ölkələrlə müqayisədə bu fəaliyyət daha zəif olur. Məsələn, səhmlərin 70%-nin maliyyə institutları və affil­ləş­di­ril­miş korporasiyalara mənsub olduğu Yaponiyada korporasiyaların fəa­liyyətinin daimi monitorinqi onun səhmdarı və həm də kre­di­toru hesab olunan əsas bankı vasitəsi ilə həyata keçirilir. Bundan baş­qa, bank korporasiyanın maliyyə fəaliyyətinin dəstəkləyən bü­tün funksiyaları yerinə yetirir. Beləliklə, sahibkarların birbaşa nə­za­rətinə alternativ olaraq autsayderlərin idarəetmədə birbaşa iş­ti­rakı çıxış edir.
Korporasiyanın menecerlərinin fəaliyyətinə nəzarət me­xa­niz­mi­ni başa düşmək üçün aşağıdakı dəlilləri bilmək zəruridir: iri səhm­darların sayı və korporasiya daxilində mülkiyyətə sahibolma struk­turu. Məsələn, qiymətli kağızlar bazarının kifayət qədər in­ki­şaf etmədiyi Yaponiya və Almaniyada qeyri-maliyyə kompa­ni­yalarının ingilis-amerikan koporativ idarəetmə modelinin for­ma­laş­dığı ölkələrlə müqayisədə rolu olduqca yüksəkdir. Bundan baş­qa, digər ölkələrlə müqayisədə Yaponiya və Almaniyada kor­po­ra­si­ya səhm paketinin böyük hissəsinə sahib olan bir və ya bir neçə sa­hibkarlardan ibarət kompaniyalar xüsusi çəkiyə malikdirlər. öz növ­bəsində, ABŞ-da şəxsi investorların böyük payı nəzərə çarpır. Korporativ nəzarətin hər bir sistemi güclü və zəif tərəflərə ma­likdir. Alman və yapon modelinin güclü tərəfi ABŞ və Böyük Britaniyada eyni məqsədlər üçün tətbiq olunan qovuşma və udul­masının daha “bahalı” metodları ilə müqayisədə bank və iri səhmdarlar tərəfindən idarə heyətinin fəaliyyətinin daha az məq­səd­li monitorinqindən istifadə olunmasıdır.
Eyni zamanda, Almaniya və Yaponiyada qeyri-bank ma­liy­yə­ləşməsindəki məhdudiyyətlər pula çevrilə bilməyən kapital ba­za­rının formalaşması, qiymətli kağızlarla ticarət zamanı ins­ti­tut­sio­nal investorlar üçün daha yüksək xərclər, iqtisadiyyatın sek­tor­la­rı arasında kapital hərəkətinin zəifləməsi, diversifikasiya xərc­lə­ri­nin artımı səbəb oldu.
Gələcəkdə ola bilsin ki, konkret kompaniya üçün onların optimal uyğunluğu axtarışına istiqamətlənən korporativ nəzarətin hər iki sisteminin əsas elementlərinin qarşılıqlı nüfuz etməsi baş verəcəkdir.
İngilis-amerikan modelli ölkələr üçün iri səhm paketlərinə sahib olan və əldə etməyə davam edən iri institutsional və individual investorların fəaliyyətinə məhdudiyyətlərin zəif­lə­dil­mə­si kimi başa düşüləcəkdir.
Yapon-alman modelli ölkələr üçün isə bu qiymətli kağızlar bazarının aktiv inkişafı (ilk növbədə, bazarın xarici investorlara açılması və onlardan bazardakı sayının artırılması hesabına) de­məkdir.