Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu



Yüklə 1,8 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/41
tarix12.12.2019
ölçüsü1,8 Mb.
#29906
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   41
Dilcilik-institutunun-eserleri-1-2018

vaxtında  görmüş,  onun  həyata  keçirilməsində  böyük  rol  oynamışdır. 
Vurğunun  dil  məsələlərinə  dair  apardığı  mübarizə  böyük  və  tarixi 
əhəmiyyətə  malik  olmaqla  bərabər,  dilçilik  elmimizin  inkişafına,  bədii 
dilin,  yazıçılıq  və  sənətkarlıq  mədəniyyətinin  yüksəlməsinə,  ümumxalq 
canlı  danışıq  dilinin  və  ədəbi  dilin  təkamülünə,  tərəqqisinə  əvəzsiz 
xidmətlər  göstərmişdir.  Öz  mülahizələrində  daha  çox  təcrübəyə 
əsaslanmış,  odur  ki,  şairin  nəzəri  fikirləri  ilə  əməli  işi  vəhdət  təşkil 
etmişdir,  biri  digərini  tamamlamış,  əməli  işindəki  bu  və  ya  digər 
xüsusiyyətlərini isə nəzəri görüşləri təsdiq etimişdir.  
S. Vurğun bir sənətkar kimi daima bədii ədəbiyyatın materialı olan 
dilə  doğma  münasibət  bəsləmiş,  onu  ədəbiyyatın,  yazıçı  sənətkarlığının 
ən ümdə məsələlərindən biri saymışdır. Şair “Böyük sənət əsərləri” adlı 
məqaləsində  bu  xüsusda  yazırdı:  “Ədəbi  müzakirələrimizin  əsas 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
134 
 
məsələlərindən  biri  də  dil,  üslub  tərzi,  ifadə,  qısa  desək  yazıçılıq 
mədəniyyəti,  sənətkarlıq  mədəniyyəti  uğrunda  mübarizəmiz  olmalıdır” 
(6, s. 82). 
Beləliklə, S.Vurğun dilçilik elminin inkişafına daima nəzarət etmiş, 
öz faydalı tövsiyə  və  məsləhətləri ilə bu işi sürətləndirmişdir.  
 
ƏDƏBİYYAT: 
 
1.  C. Abdullayev. S. Vurğunun poetikası. Bakı: “Gənclik”,  1976 
2.  X. Cabbarov. Sənətkar və söz. Bakı: “Azərnəşr”, 1976 
3.  M. Cəfər. Sənət yollarında. Bakı: “Gənclik”, 1975 
4.  M. Cəlal. Klassiklər və müasirlər.  Bakı: “Azərnəşr”,  1973 
5.  M. Cəlal. Füzuli sənətkarlığı. Bakı: “ADU”,  1958 
6.  S. Vurğun. Seçilmiş  əsərləri. I cild. Bakı: “Azərnəşr”,  1972 
7.  S. Vurğun. Seçilmiş  əsərləri. II cild. Bakı: “Azərnəşr”,  1976 
8.  Y. Seyidov, S. Əlizadə.  Klassik Azərbaycan şairləri söz 
haqqında. Bakı: “Gənclik”, 1977 
9.  Y. Seyidov. Şairin dərdi. Bakı: “Azərbaycan”,  1996. 
 10. İ. Məmmədli. S.Vurğun haqqında. S. Vurğunun dili. // “Milli 
Zəka” jurnalı  № 4 / 4, Bakı, 2016, s. 36-44. 
 
Исмайлова Тахмина 
Проблема языка в художественной работе Самеда Вургуна 
Резюме 
 
В статье рассматриваются особенности художественного 
творчества С. Вургуна, а также отношение поэта к слову, проблема 
родного языка, борьба за чистоту родного языка и другие вопросы. 
 
 
İsmayilova Tahmina 
Language issue in Samed Vurgun's artistic work 
Summary 
 
The article examines the peculiarities of S. Vurgun's artistic 
creativity, as well as the attitude of the poet to the word, the mother 
tongue issue, the struggle for the purity of the mother tongue, and other 
issues. 
 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
135 
 
Aysel Qəribli  
                                        AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu,                            
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
aysel-qerib@hotmail.com
 
 
Əlimərdan bəy Topçubaşovun “ana dili” anlayışı 
 
Açar sözlər: ana dili, tatar dili, anlayış, publisistika 
Ключевые  слова:  родной  язык,  татарский  язык,  понятие, 
публицистика 
Key  words:  mother  tongue,  the  Tatar  language,  the  Turkish 
language, concept, publicism. 
 
XIX  əsrin  sonu  XX  əsrin  əvvəlləri  Azərbaycanda,  ümumən  türk 
dünyasında ideoloji intibah dövrüdür: bir tərəfdən, türk xalqlarının milli 
müstəqillik  uğrunda  mübarizəsi  güclənirsə,  digər  tərəfdən,  inteqrasiya 
idealları geniş vüsət alır. 
Bu,  özünü  “ana  dili”nə,  eləcə  də  onun  necə  adlandırılmasına 
münasibətdə də göstərir. Ümumi  mənzərə belədir ki, “Azərbaycan dili” 
mənasında “türk dili (türkcə)”, “tatar dili”, “müsəlmanca”, “Azərbaycan 
türkcəsi”  ilə  yanaşı  arasıra  “Azərbaycan  dili”  linqvonimi  də  işlənməyə 
başlayır. 
Mirzə Kazım bəy, Mirzə Fətəli Axundzadə,Həsən bəy Zərdabi, Əli 
bəy  Hüseynzadə,  Məhəmməd  Ağa  Şahtaxtlı,  Cəlil  Məmmədquluzadə, 
Yusif  Vəzir  Çəmənzəminli,  Nəriman  Nərimanov,  Məhəmməd  Əmin 
Rəsulzadə,  Üzeyir  Hacıbəyli  ...  kimi  Azərbaycan  ziyalıları  Azərbaycan 
dilinin inkişafında son dərəcə böyük rol oynamaqla yanaşı, “Azərbaycan 
dili”  anlayışının  formalaşmasında  da  öz  elmi,  elmi-kütləvi  mülahizələri 
ilə əhəmiyyətli xidmətlər göstərmişlər.   (bu barədə geniş məlumat üçün 
baxın: 2, s. 58-98). 
Həmin  ziyalılar  sırasında  Azərbaycanın  görkəmli  siyasi  xadimi, 
Əlimərdan bəy Topçubaşovun da özünəməxsus yeri vardır.  
Əlimərdan bəy Topçubaşov (1863-1934) XIX əsrin sonu XX əsrin 
əvvəllərində Rusiya türk-müsəlmanlarının, eləcə də Azərbaycan xalqının 
istiqlalı  uğrunda  mübarizə  aparmış  görkəmli  ictimai  xadim,  müstəqil 
Azərbaycan dövlətinin (1918-1920) Paris sülh Konfransında səlahiyyətli 
nümayəndəsi olmuş, ömrünün sonuna qədər öz əqidəsinə sadiq qalmışdır. 
Peşəkar  hüquqşünas  kimi  həm  bu  sahədə,  həm  də  rusdilli  Azərbaycan 
publisistikasının inkişafında tarixi xidmətləri vardır. 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
136 
 
Ə.  Topçubaşov  (1897-1917-ci  illər)  “Kaspi”  qəzetinin  yaradıcıla-
rından və redaktorlarından biri olmuşdur. Bu illər ərzində  görkəmli si-
yasi  xadimin  çoxlu  sayda  elmi  əhəmiyyətli  məqalələri  dərc  edilmişdir. 
Çoxsaylı məqalələr içərisində Ə. Topçubaşovun “ana dili” anlayışı barə-
dəki məqalələri böyük maraq kəsb edir. 
Ə.Topçubaşovun  “ana  dili”  anlayışı  barədəki  təsəvvürü  ilk  dəfə 
“Bakıda tatar dilində qəzet” məqaləsində (Kaspiy, 23 yanvar 1905-ci il) 
rastlaşırıq. Müəllif yazır: 
“Şəhərimiz  yeni  mətbu  orqanla  zənginləşir:  indiyə  qədər  Tiflisdə 
tatar dilində nəşr olunan “Şərqi-rus” Bakıya köçür” (1,s. 90). 
Və  həmin  “tatar  dili”  anlayışının  hansı  dili  ifadə  etdiyini,  onun 
coğrafiyasını müəyyənləşdirmək üçün təfsilatı ilə məlumat verilir: 
“Bizim  müsəlmanların  mədəni  geriliyinə  baxmayaraq,  əslində, 
fikrimizi daha dəqiq etsək, məhz həmin gerilik səbəbindən onlardan ötrü öz 
dillərində qəzet nəşrinin vacibliyi və zəruriliyi çoxdan hiss olunurdu... Qaf-
qaz  müsəlmanları  mədəni  inkişaf  baxımından  özlərini  xeyli  qabaqlamış 
xalqlarla  qonşuluqda  yaşayırlar.  Təbii  ki,  müasir  mərhələdə  bizim  müsəl-
manlar  da  daxili  və  xarici  əlaqələr  nəticəsində  həyatın  yeni  axın  və 
təmayüllərinin səmərəli təsirinə məruz qalırlar. Bu səbəbdən müsəlmanlar, 
ilk  növbədə  isə  onların  ictimai  şüura  malik  hissəsi  indiyə  qədər  anadilli 
mətbu  orqanın  mövcud olmaması  səbəbindən  xalq  kütlələrinin  tərəqqisinə 
ciddi  maneə  yarandığını  başa  düşməmiş  deyildilər...  Yerli  dildə  mətbuat 
ərsəyə gəlməyənə qədər...” (1,s.90). 
Göründüyü kimi, burada söhbət “bizim müsəlmanlar”ın, yəni “Qafqaz 
müsəlmanları”nın “ana dili”ndən – “yerli dil”dən gedir ki, bu dili Ə.Topçu-
başov “tatar dili” adlandırır: 
“İnanıram  ki,  bizim  günlərdə  də  savadlı  müsəlmanların  çoxu  1875-
1877-ci  illərdə  “Kaspi”  əməkdaşı  Həsən  bəy  Məlikovun  Bakıda  nəşr 
etdiyi  “Əkinçi”  qəzetini  yaxşı  xatırlayır...  Zənnimcə,  onlar...  anadilli 
mətbu  nəşrin  canlı,  həqiqi  sözlərinin  müsəlman  kütləsinə  necə  ayıldıcı, 
oyadıcı  təsir  göstərdiyini  göz  önünə  gətirə  bilərlər.  Tiflisdə  bir-birinin 
ardınca meydana çıxan digər tatar qəzetlərinin – “Ziya” və “Kəşkül”ün 
ictimai fikrə, təəssüf ki, çox da güclü sayılmayacaq təsiri də yaddaşlardan 
silinməyib” (1,s.91). 
Ə.Topçubaşova  həmin  məqalədə  “bizim  müsəlmanlar”  anlayışını 
dar  mənada  –  “Qafqaz  müsəlmanları”  mənasında  işlətdiyi  kimi,  geniş 
mənada – “Rusiya müsəlmanları” mənasında da işlədir: 
“Bağçasaray  şəhərində  “Tərcüman”  qəzetinin  nəşrə  başlaması  isə 
bizim müsəlmanların həyatını xüsusən parlaq nura bənzər işığa qərq etdi. 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
137 
 
İyirmi ildən artıq müddətdə Rusiyanın 30 milyonluq müsəlman əhalisinin 
tatarca yeganə mətbu orqanı kimi qəzetin üzərinə mühüm və şərəfli rol 
düşmüşdü” (1,s.92). 
Burada isə “tatar dili” dedikdə müəllif ümumən “türkcə”ni nəzərdə 
tutur. Və yazır: 
“...  Müxtəlif  bölgələrdə  yaşayan,  vahid  türk-tatar  köklərinə  malik 
qohum  xalqların  maraq  və  mənafeyini  qorumaq  kimi  mürəkkəb  vəzifə 
yalnız bir mətbu orqanın öhdəsindən gələ biləcəyi iş deyildir” (1,s. 92). 
Göründüyü  kimi,  burada  Rusiya  müəlmanları  “vahid  türk-tatar 
kökləri”nin  mövcudluğu  ilə  yanaşı,  müxtəlif  “qohum  xalqlar”  kimi 
səciyyələndirilir.  Lakin  türk-tatar  mənşəli  xalqların  ümumi  ədəbi  dili-
qəzet dili “tatar dili” adlandırılır: 
“İnanırıq  ki,  müsəlmanlar...  tatar  dilində  qəzetin  mövqelərini 
möhkəmləndirməsinə, müsəlman cəmiyyəti qarşısındakı vəzifəsini yerinə 
yetirməsinə imkan yaradacaqlar” (1,s.94). 
Məlum  olduğu  kimi,  XIX  əsrə  qədər  türk  xalqları,  eləcə  də 
Azərbaycan  türkləri  özlərini  “tatar”  adlandırmamış,  dillərinə  də  “tatar 
dili” deməmişlər. Mirzə Kazım bəyin məşhur “Qrammatikası”nın adı ona 
görə  “Türk-tatar  dilinin  ümumi  qrammatikası”  idi  ki,  görkəmli  dilçi-
şərqşünas  düzgün  olan  “türk”  ilə  yanaşı,  Rusiya  imperiyasında  rəsmi 
qəbul edilmiş “tatar” etnonim-linqvonimindən də istifadə etməyə məcbur 
olmuşdu. Və bu məcburiyyəti “Qrammatika”nın mətnində “türk” sözünə 
xüsusi üstünlük verilməsi də göstərir (məsələn, baxın: 3,s. 185, 187, 194, 
196,  199  və  s.).  Ümumiyyətlə,  XIX  əsrin  ikinci  yarısında  belə  bir 
“ənənə”  formalaşır  ki,  anadilli  ədəbiyyatda,  bir  qayda  olaraq,  “türk 
dili”nə, rusdilli ədəbiyyatda isə “tatar dili”nə üstünlük verilir. 
Maraqlıdır  ki,  Ə.Topçubaşov  “Şərqi-rus”u  “tatar  dilində  qəzet” 
adlandırdığı halda, həmin qəzetin baş redaktoru Məhəmməd ağa Şahtaxtlı 
nəşr etdiyi qəzetin dilini “türk dili” hesab edir. Və yazır: 
“Son  vaxtlar  Zaqafqaziya  müsəlmanlarına  onların  dinlərinə  görə 
yox,  xalqlarına  görə  ad  verməyə  çalışaraq,  Zaqafqaziya  islam  əhlini 
Qafqazda rus dilində tatar adlandırmağa başlamışdılar. Amma bu yeniliyi 
heç cür uğurlu hesab etmək olmaz. 
Zaqafqaziya  məhəmmədilərinin  danışdığı  dil  tatar  dili  deyil,  türk 
dilidir ki, o da öz növbəsində əsas dialektlərə ayrılır: osmanlı, səlcuq və 
azərbaycanlı türkcələri” (5,s. 28). 
Əlbəttə,  bugünkü  türkoloji  baxışlar,  eləcə  də  terminologiya 
səviyyəsində bu mülahizələrlə mübahisə etmək olar, ancaq o dövr üçün, 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
138 
 
doğrudan da, kifayət qədər yeni, əsaslandırılmış qənaətlərdir ki, M. Şah-
taxtlının peşəkar dilçi təfəkküründən irəli gəlir. 
Ə.Topçubaşovun  “Müsəlmanlar  azadlıq  hərəkatında”  məqaləsində 
(Kaspiy, 9 oktyabr 1905-ci il) Rusiya müsəlmanlarının məruz qaldıqları 
təcavüzün  miqyasını  (və  müsəlmanların  buna  reaksiyasını)  dəqiq 
ümumiləşdirir: 
“Sistemli  şəkildə  həyata  keçirilən  ruslaşdırma  siyasəti  nəticəsində 
onlar  daha  çox  içlərinə  çəkilib,  hökumətin  özbaşınalığına,  bütöv  xalqların 
ləyaqətini  alçaltmasına  səssiz-səmirsiz  etiraz  kimi  müəyyən  qədər  birləş-
məyə və köhnə adət-ənənələrini hər vasitə ilə qorumağa çalışırlar” (1,s.95-
96). 
Göründüyü kimi, burada Rusiyanın türk-müsəlmanları, yaxud müsəl-
man-türkləri süni şəkildə müxtəlif xalqlara parçalayıb hökm sürmələrindən 
yox,  əksinə,  müxtəlif  türk-müsəlman  xalqlarını  eyni  bir  xalq  hesab  edib 
“ruslaşdırmağa”çalışmasından və bu təzyiqə məruz qalan “bütöv xalqların... 
birləşməyə  və  köhnə  adət-ənənələrini  hər  vasitə  ilə  qorumağa  çalış”-
malarından söhbət gedir. Ona görə də türklərin Rusiyada müxtəlif xalq-
lara zorla bölüşdürülməsi, süni xalqlar yaradılması barədə sonralar türko-
logiyada  meydana  çıxmış  təsəvvürlər  özünü  doğrultmur  ki,  bu,  dil 
məsələsinə də aiddir. 
Ə.Topçubaşovun  “ana  dili”anlayışı  mahiyyətini  daha  təfsilatı  ilə 
başa  düşmən  üçün  onun  “Azərbaycanın  yolgöstərəni”  məqaləsi  ətraflı 
məlumat  verir.  Həsən  bəy  Zərdabinin  nəşr  etdirdiyi  “Əkinçi”  qəzetinin 
(1875-1877)  ilk  nömrəsinin  çıxmasının  50  illiyinə  həsr  olunmuş 
məqalədə  deyilir  ki,  Rusiyada  bütün  müsəlmanlar  “cinayətkar”  hesab 
edilirdilər.  Və  “bu  cinayət  adı  “panislamizm”  və  “pantürkizm”  idi  (1,s. 
492)... 
“Şərqi  Zaqafqaziyanın  müsəlman  xalqının  vəziyyəti  xüsusilə 
dözülməz idi. Bu torpaqların sakinləri ölkələrini əsl adı ilə “Azərbaycan”, 
özlərini isə “türk-azəri”, yaxud “azərbaycanlı” adlandıra bilmirdilər. Açıq 
şəkildə  türk  əsilli  xalq  olduqlarını  dilə  gətirmələrinə  imkan  verilmirdi” 
(1,s. 493). 
Məqalə  müəllifinin  fikrincə,  “Əkinçi”  belə  bir  dövrdə  meydana 
çıxdı.  Və  həmin  illərdə  “ölkə  daxilində,  habelə  onun  hüdudlarından 
kənarda (əsasən İranda) məktəb və mədrəsələrdə təhsil alanlar üçün ərəb 
və fars sözlərinin bol-bol işlənmədiyi açıq ana dilində - türk-Azərbaycan 
dilində  nəşr  olunan  qəzeti  oxumaq  müəyyən  mənada  hətta 
gözlənilməz təsir bağışlayırdı” (1,s. 504). 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
139 
 
         Ə.Topçubaşov göstərir ki, “Əkinçi”nin ərəb və fars sözlərin-
dən  mümkün  qədər  təmizlənmiş  dili  bir  sıra  “savadlı”  adamları  təmin 
etmirdi. “Həmin adamlar “Əkinçi”nin ərəb və fars sözlərindən mümkün 
qədər təmizlənmiş dili bir sıra “savadlı” adamları təmin etmirdi. “Həmin 
adamlar “Əkinçi”nin naşirini məsxərəyə qoyurdular, ərəb və fars dillərini 
bilmədiyindən  “tərəkəmə  ləhcəsində”  yazdığını  iddia  edirdilər.  Lakin 
müəyyən müddət sonra həmin “tənqidçilərin” özləri, xüsusən də onların 
övladları  milli  şüurun  əsas qaynaqlarından,  qida  mənbələrindən biri  kimi, 
ana  dilinin  dirçəldilməsində  Həsən  bəyin  xidmətlərinin  əhəmiyyətini  başa 
düşüb, minnətdarlıq hissi ilə qeyd etməyə bilməzdilər” (1,s. 505). 
Ə.Topçubaşov  “ana dili” anlayışını həmişə “tatar dili” ilə ifadə etdiyi 
halda,  Əli  bəy  Hüseynzadəyə  16  iyul  1904-cü  il  tarixli  məktubunda  onu 
“türk dili” adlandırır: 
“Yeganə xahişim yalnız o ola bilərdi ki, hər gün Ələkbərlə (Ələkbər-
Əlimərdan  bəyin  oğludur  –  A.Q.)  bir-iki  saat  türk  dili  ilə  məşğul  olasan. 
İstərdim ki, ana dilini hər cəhətdən yaxşı öyrənsin” (1,s. 532). 
Fikrimizcə,  bu,  təsadüfi  deyildi.  Hər  şeydən  əvvəl  ona  görə  ki,  Ə. 
Hüseynzadə “türk dili” yerinə “tatar dili” işlənməsinin tamamilə əlehinə idi. 
Və bu barədə öz mövqeyini kifayət qədər kəskin bildirmişdi: 
“Tatar”  istilahı  mübhəm,  qeyri-müəyyən,  qeyri-fənni  olduğuna  və 
ancaq  avampəsəndanə  və  cahilanə  bir  surətdə  istemal  edilməkdə  bulun-
duğuna  binaən  türkoloqlar  (üləmayi-əhvalşünasani-ətran)  fiyövmən  bu 
istilahın  ortadan  götürülməsi  tərəfdarıdırlar...  Bəzi  əski  müvərrixin  və 
müstəşriqin  hər  iki  istilahı  (  türk  və  tatar  ləfzlərini)  həmməna  və 
yekdigərinin  təmamilə  müradifi  kimi  tələqqi  etmişlərdir  ki,  bunun 
külliyyən yanlış olduğu aşkardır” (4,s. 47). 
İş elə gətirmişdir ki, Ə.Topçubaşov, demək olar ki, bütün yazılarını 
rusca  yazmış,  mühacirət  həyatının  başladığı  20-ci  illərdə,  yəni  türkcə 
yazmaq ehtiyacı meydana çıxanda çətinliklərlə üzləşmişdi. Bunu Parisdə 
Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə yazdığı 4/ 14/ 15 aprel 1924-cü il tarixli 
məktub da göstərir: 
“... Məqalələrimin  mütləq tərcümə olunmaq zərurəti  məni  həddən 
artıq kədərləndirir. Bu qüsurumdan ( ana dilində yaza bilməmək nəzərdə 
tutulur – Tərc.) özüm də əzab çəkirəm” (1,s. 560). 
Göründüyü  kimi,  Əlimərdan  bəy  Topçubaşov  rusdilli  ənənəyə 
uyğun  olaraq  “ana  dili”ni  “tatar”  dili  adlandırsa  da,  bu  anlayışın  nədən 
ibarət olduğunu kifayət qədər dəqiq təsəvvür edir. Və “türk dili”, yaxud 
“türk-Azərbaycan  dili”  şəklindəki  variantlara  müraciət  də  həmin 
dəqiqləşdirmələrin təzahürüdür. 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
140 
 
ƏDƏBİYYAT: 
 
1. Topçubaşov Ə.   ... Xalqımızın müstəqil yaşayacağına inanırdıq, Bakı, 
Azərbaycan, Tərcümə Mərkəzi, 2018, 688 səh. Tərtib, tərcümə, izah 
və şərhlərin müəllifi : Vilayət Quliyev. 
2. Qəribli A. “Azərbaycan dili”anlayışının tarixi, Bakı, “Elm və təhsil”, 
2017, 152 səh. 
3.  Kazımbəy  M.  Türk-tatar  dilinin  ümumi  qrammatikası, Bakı,  Zərdabi 
LTD  MMC,  2017,  1000  səh.  Tərcümə,  tədqiqi  və  şərh  İdris 
Abbasovundur. 
4.  Hüseynzadə  Ə.  Seçilmiş  əsərləri,  Bakı,  “Şərq-Qərb”  nəş.,  2007,  480 
səh. 
5. Şahtaxtlı M. Seçilmiş əsərləri, Bakı, “Çaşıoğlu” nəş., 2006, 432 səh. 
Tərtib edəni: İ.Həbibbəyli 
 
Айсел Гарибли 
Понимание «родного языка» у Алимардана Тобчубашова 
Резюме 
В статье даются представления о понимании «родного языка» 
видным  общественно-политическим  деятелем  Алимардан  беком 
Тобчубашовым  (1863-1934).  Обосновывается  мысль  о  том,  что  в 
качестве названия «родного языка» он отдавал предпочтение традиц-
ионному  в  русском  языке  лингвониму  «татарский  язык»,  однако  в 
дальнейшем он употреблял и выражение «тюркский-азербайджанский 
язык». 
В  целом  опыт  А.Тобчубашова  позволяет  сделать  вывод  о  том, 
что, хотя в начале XX века контуры и содержание понятия «азербайд-
жанский язык» и определились, в названиях был некоторый паралле-
лизм  («тюркский  язык»,  «татарский  язык»,  «тюркский-азербайд-
жанский язык» и т.п.). 
 
Aysel Garibli 
ALİMARDAN BEY TOPCHUBASHOV’S CONCEPT 
“MOTHER TONGUE” 
SUMMARY 
 
The  article  is  dealt  with  an  outstanding  social-political  figure 
Alimardan  bey  Topchubashov’s  concept  “Mother  Tongue”.  It’s  noted 
that Topchubashov had preferred the lyngvonym “the Tatar language” as 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
141 
 
the name of “Mother Tongue”, but later he had used the expression “the 
Turkish-Azerbaijan language”. 
In  general,  Alimardan  bey  Topchubashov’s  experience  offers  all 
the  necessary  opportunities  to  come  to  such  decision  that  though  the 
limits  and  content  of  the  Azerbaijan  language  had  been  defined,  there 
were  parallelisms  (“the  Turkish  language”,  “the  Tatar  language”,  “the 
Turkish-Azerbaijan language, etc.) in naming at the beginning of the 20th 
century. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
142 
 
Fizuli Mustafayev  
                                        AMEA  Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu,  
                                                        filologiya üzrə fəlsəfə doktoru   
mustafayev.fizuli8@gmail.com
 
 
Kino dilində işlənən sözlərdə samitlərin tələffüzü 
 
Açar  sözlər:  tələffüz  normaları,  kino  dili,  kino  ustaları,  aktyor 
sənətkarlığı, kinossenari, rejissorun filmi, düzgün tələffüz, orfoepiya. 
Ключевые  слова:  нормы  произношения,  язык  кино, 
мастера кино, актерское ремесло, киносценарий, фильм режис-
сера, правильное произношение, орфоэпия. 
Key  words:  pronunciation  norms,  language  of  cinema, 
master of cinema, actor’s craft, screenplay, director’s film, correct 
pronunciation, orthoepy. 
 
“Müasir  ədəbi  tələffüzümüzün  əsasını  Azərbaycan  ziyalılarının 
danışığı təşkil edir. Bu ziyalılar müxtəlif rayonlardan olmalarına baxma-
yaraq,  yazı  dilinin  təsiri  altında  ümumiləşmiş  ədəbi  dildə  danışırlar. 
Ədəbi tələffüz həmin ziyalıların danışığından qidalanaraq öz qaydalarını 
süzgəcdən keçirir.” [1, 5] 
Ona görə də kinoaktyorların mənalı, təbii, sərbəst nitqi başqa sənət 
adamlarının  nitqindən  fərqlənir.  Bu  baxımdan  Həsənağa  Turabov,  Ədil 
İskəndədrov,  Yaşar  Nuriyev,  Nəsibə  Zeynalova,  Leyla  Bədirbəyli, 
Səməndər Rzayev və başqa aktyorlarımızın nitqi örnəkdir. 
Lakin aktyorların nitqində fonetik dialektizmlərə, ayrı-ayrı səslərin 
bu və ya digər dialekt və şivələrdəki tələffüz variant və variasiyalarına da 
rast  gəlirik.  Bunun  da  bir  səbəbi  Azərbaycan  dilində  orfoepiyaya  aid 
hələlik mükəmməl dərslik və dərs vəsaitinin kifayət qədər olmamasıdır. 
Kazım  Ziyanın  “Səhnə  dili”  (1947),  M.Şirəliyevin  “Azərbaycan  dili 
orfoepiyasının  əsasları”  (1970),  Ə.Dəmirçizadənin  “Azərbaycan  dili 
orfoepiyasının əsasları” (1969) adlı kitablarında və başqa jurnal və qəzet 
məqalələrində  ədəbi  tələffüz  normalarından  bəhs  olunmuşdur.  Lakin 
bunlar bəs edən qədər deyildir. 
Əvvəllər də kino dili üçün orfoepiya qaydalarının vacibliyi sənətkar 
və  aktyorlarımızı  düşündürmüşdü.  Mərhum  aktyor  Kazım  Ziya  yazırdı: 
“Dilçiliyimiz  imla,  istilah,  elmi  sərfiyyat  məsələləri  ilə  yanaşı  olaraq 
düzgün ədəbi tələffüz qaydalarını müəyyən etməklə də şübhəsiz, məşğul 
olacaqlar. Bu yolda xeyli zəhmət çəkmək, ətraflı müşahidələr aparıb, bir 

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
143 
 
sıra  məsələləri  tədqiq  etmək  lazım  gələcəkdir.  Bu  məsələlərin  elmi 
əsaslar  üzrə  həlli,  heç  şübhə  yoxdur  ki,  şifahi  ədəbi  dilimizin 
təkmilləşməsinə böyük yardım göstərir.” [2-8] 
Bəzən  kinoaktyorlar  məşq  zamanı  mətni  oxuyarkən  sözləri 
yazıldığı  kimi  tələffüz  edirlər  ki,  beləliklə  də  onların  tələffüz  orqanları 
gərginləşərək nitqi ağırlaşdırır. 
Aktyorların  nitqindən  məlum  olur  ki,  bu  və  ya  digər  vəziyyətdə 
bəzi samit səslər tonun və küyün kəmiyyətinə görə fərqlənir. Ona görə də 
biz  Azərbaycan  kinosunun  tələffüzündə  daha  çox  dəyişikliyə  uğrayan 
samitlər haqqında danışmağı lazım bildik.  
B  (b)  samiti  cümlənin  tərkibində  sonu  “b”  ilə  bitən  sözdən  sonra 
“b” ilə başlayan söz gələrsə, əvvəlinci “b” səsi (p) kimi tələffüz olunur. 
“Həmişə  məni  biyabır  eyləyirsən,  mənə  gülü(l)lər.  Mən  sözümü 

Yüklə 1,8 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   41




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin