Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.
Lakoff G., Johnson M. Metaphors We Live By. Chicago: University of Chicago Press, 1980. 5. Lakoff G. Women, Fire, and Dangerous Things: What Categories Reveal about the Mind. Chicago: University of Chicago Press, 1987. 6. Langacker R. W. Foundations of Cognitive Grammar. Vol. 1: Theoretical Prerequisites. Stanford: Stanford University Press, 1987. 7. Langacker R. W. Concept, Image, and Symbol: The Cognitive Basis of Grammar. Berlin; New York: Mouton de Gruyter, 1991. 8. Fauconnier G. Domains and connections // Cognitive Linguistics. 1990. Vol. 1. No. 1. 9. Machteld C. M. Les localisateurs dans les constructions existentielles: Approche comparée en espagnol, en français et en italien. Walter de Gruyter, 2013. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 255 10. Скребцова Т. Г. Когнитивная лингвистика: Курс лекций. — СПб.: Филологический факультет СПбГУ, 2011. — 256 с. 11. Morris B.Anthropology, Ecology, and Anarchism: A Brian Morris Reader. PM Press, 2014. 12. Devitt M. Realism and Truth. Oxford: Basil Blackwell, 1984. 13. Лекомцев Ю. К. Психическая ситуация предложения и семантический признак // Труды по знаковым системам. Т. 6. Тарту, 1973. 14. Danto A. What philosophy is: a guide to the elements.Harper & Row, 1971. 15. Saeed J. Semantics.Blackwell Publishing LTD, second ed. 2003. 16. Jackendoff R. On belief contexts. Linguistic Inquiry. 6.1:53-59, 1975. 17. Nunberg G. The non-uniqueness of semantic solutions: Polysemy // Linguistics and Philosophy. 1979. Vol. 3. No. 2. 18. Dinsmore J. Partitioned Representations. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, 1991. 19. Телия В. Н. Метафоризация и ее роль в создании языковой картины мира // Роль человеческого фактора в языке / Отв. ред. Б. А. Серебренников. М., 1988. 20. Sweetser E. From Etymology to Pragmatics. Cambridge: Cambridge University Press, 1990. 21. Fauconnier G., Sweetser E. (eds.). Spaces, Worlds, and Grammar. Chicago: Chicago University Press, 1996. 22. Динсмор Дж. Ментальные пространства с функциональной точки зрения // Язык и интеллект. М., 1995. 23. Johnson-Laird P. N. Mental Models: Towards a Cognitive Science of Language, Inference, and Consciousness. Cambridge: Cambridge University Press, 1983. 24. Johnson-Laird P. N. Mental models and cognitive change. Journal of Cognitive Psychology, 2013 Vol. 25, No. 2, pp.131- 138. 25. Peirce, C. S. Collected papers of Charles Sanders Peirce. Vol. 4, C. Hartshorne, P. Weiss, & A. Burks (Eds.). Cambridge, MA: Harvard University Press. 1931-1958, vol. 4, para. 8. 26. Craik, K. The nature of explanation. Cambridge: Cambridge University Press, (1943). 27. Goodwin, G., & Johnson-Laird, P. N. Reasoning about relations. Psychological Review, 112, 2005, 468-493. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 256 28. Richard C. Jeffrey, John P. Burgess. Formal Logic: Its Scope and Limits. Hackett Publishing, fourth edition, 2006. 29. Byrne, R. M. J. The rational imagination: How people create alternatives to reality. Cambridge, MA: MIT Press, 2005. 30. Johnson-Laird, P. N. How we reason. New York, NY: Oxford University Press, 2006. 31. Hegarty, M. Mechanical reasoning as mental simulation. Trends in Cognitive Science, 2004. 8, 280-285. 32. Robots ... Conference Proceedings, Том 2. Robotics International of SME. Robotics International of SME, 1985. 33. Reisberg D. The Oxford Handbook of Cognitive Psychology. OUP USA, 2013. 34. Kahneman, D. Thinking fast and slow. New York, NY: Farrar, Strauss, Giroux, 2011. 35. Johnson-Laird P. N., & Wason P. C. Thinking. Cambridge: Cambridge University Press, 1977. 36. Evans, J. St. B. T. Dual-processing accounts of reasoning, judgment and social cognition. Annual Review of Psychology, 59, 2008. 255-278. 37. Francesco Sofo, Cinzia Colapinto, Michelle Sofo, Salvatore Ammirato. Adaptive Decision Making and Intellectual Styles. Springer Science & Business Media, 2013. 38. Hopcroft J. E., Ullman J. D. Introduction to automata theory, languages, and computation. Reading, MA: Addison-Wesley, 1979. 39. http://mental models.princeton.edu/programs/mreasoner/ 40. Ирисханова http://scodis.ru.Ментальное пространство. 41. blending.stanford.edu and Turner 2014 surveys of research. 42. Fillmore Ch. Frame Semantics. In: Linguistic Society of Korea (ed.), Linguistics in the Morning Calm. Seoul: Hanshin Publishing Company,1982, pp.111-137. 43. Dancygier B., Sweetser E. Figurative Language. Cambridge University Press, 2014. 44. Vicki L. Lee. Beyond Behaviorism. Routledge, 2016. 45. Turner M. The Origin of Ideas: Blending, Creativity, and the Human Spark. OUP USA, 2014. 46. Bybee J. L., Hopper P. Frequency and the Emergence of Linguistic Structure. John Benjamins Publishing, 2001. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 257 47. Brandt L. The Communicative Mind: A Linguistic Exploration of Conceptual Integration and Meaning Construction. Cambridge Scholars Publishing, 2013. Идрис Аббасов Когнитивный статус ментальных пространств и теория концептуальной интеграции Резюме Согласно Дж.Фоконье и М. Тернера концептуальная интег- рация– «бленд» – это общая когнитивная операция наравне с анало- гией, рекурсией, ментальным моделированием, концептуальной категоризацией и фреймом. Он служит различным познавательным целям. При интеграции важные концептуальные отношения между ментальными пространствами часто претерпевают компрессию, чтобы создать эффективную и мощную структуру в бленде. В этой статье рассматриваются проблемы ментального прос- транства, смешение в языке и общении, эмергентную структуру в ментальной сети, единство концептуальной интеграции и познания и т. Ментальные пространства – это когнитивные представления, умеренно структурированные, которые обогащаются улучшением дискурса. Мы проанализировали, как концептуальная интеграция создает ментальные продукты и как использовать системы карти- рования и смешения между ментальными пространствами. Итак, концептуальная интеграция работает на двух исходных ментальных пространствах, чтобы получить третье пространство, которое называется «бленд». Интеграционное пространство получает части- чные структуры из исходных пространств и дискурса, и они стиму- лируют креативность. Мы знали, что нужно уделять больше внимания исследованию когнитивного статуса ментальных пространств и теории концептуальной интеграции. В то же время мы убедились в нашем анализе, что цель может быть достигнута путем сосредоточения на системных корреляциях между языком, познанием и блендом. Далее, мы рассмотрели необходимые теоретические средства для создания такой структуры в двух теориях, разработанных в когнитивной лингвистике. Статья также является попыткой использовать эти две теории (ментальные пространства и концептуальную интеграцию) в D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 258 качестве основного средства в разработке широкой и сложной области лингвистического использования. Idris Abbasov Cognitive status of mental spaces and theory of conceptual integration Summary According to G.Fauconnier and M.Terner conceptual integration – "blending" – is a general cognitive operation on a par with analogy, recursion, mental modeling, conceptual categorization, and framing. It serves a variety of cognitive purposes. Under blending, vital conceptual relations between mental spaces often undergo compression to create effective and powerful structure in the blend.This article deals with the problems of mental space, the blending in language and communication, emergent structure in the mental web, the unity of conceptual integration and cognitionetc. Mental spaces are cognitive representations, moderately structured, which are enriched in the improvement of discourse.We analyzed how conceptual integrationcreates mental products and how to employsys- tems of mapping and blending betweenmental spaces. So, the conceptual integration operates on two input mental spaces to yield a third space which is called ‘the blend’. The blended space obtains partial structures from the input spaces and discourse and they have stimulated creativity. We knew that more attention needed to be paid to the investigation of cognitive status of mental spaces and the conceptual integration theory. At the same time we were convinced by our analysis that the goal could be achieved by focusing on the sistematic correlations between language, cognition and blend. We distinguished the necessary theoretical tools for consructing such a framework in two theories developed within cognitive linguistics. The article is also an attempt to use these two theories (Mental Spaces and Conceptual Integration) asthe primary means inbuildingabroadandcomplexareaoflinguistic usage. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 259 Mayıl Əsgərov AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, filologiya üzrə elmlər doktoru, BAAU-nun professoru, mayil62@yandex.com Diskurs, nitq və mətnin linqvo-psixoloji mahiyyəti və qarşılıqlı transformasiya potensialı Açar sözlər: diskurs, nitq, mətn, linqvo-psixologiya, transformasiya Ключевые слова: дискурс, речь, текст, лингво-психология, трансформация Key words: discourse, speech, text, linguistic psychology, transformation Giriş. Son illərdə dünya dilçiliyində olduğu kimi Azərbaycan dilçiliyində də istər koqnitivologiya ilə, istərsə də dilin linqvo-psixoloji problemləri ilə bağlı araşdırma və tədqiqatların sayı sürətlə artır. Bunun bir sıra obyektiv və subyektiv səbəbləri vardır. Obyektiv səbəblərin ən başlıcası odur ki, dilin linqvo-psixoloji fenomen mahiyyəti daşıdığını artıq hər kəs qəbul və təsdiq edir.Məlumdur ki, diskurs, nitq, mətn, ümumilikdə dil və onun struktur vahidləri tamamilə fərqli linqvo-psixoloji kateqoriya və anlayışlar olsalar da, nəticə etibarı ilə onların hamısı tək bir məqsədə – ünsiyyət ehtiyacını ödəməyəxidmət edir və məhz bu məqsədlə yaranmışdır. Problemin qoyuluşu. Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi bazasında istər diskurs, nitq və mətnin, istərsə də dilin və onun bütün səviyyələrdən olan struktur vahidlərinin yaranma və mənimsənilmə mexanizmini, hətta onların bir-birinə transformasiya olunma imkan və potensialını da dəqiqliklə şərh etmək mümkündür. “Linqvo-psixologiya və ya dilin psixo- logiyası” (bax: 1), həmçinin,“Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi”(bax: 2) adlı monoqrafik əsərlərdə dil və onunstruktur vahidlərinin yaranma və mə- nimsənilmə mexanizmi geniş şəkildə şərh edilmişdir. Bu məqalədə isə diskurs, nitq və mətn əlaqəsini, eləcə də, onların qarşılıqlı transformasiya potensialını linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi bazasında şərh etməyə cəhd göstəriləcəkdir. Müzakirə və şərhlər. Diskurs, nitq və mətn yaranma şərtləri və me- xanizmi baxımından bir-birindən əsaslı şəkildə fərqlənir. Bununla belə, tez-tez diskursun nitqə, nitqin mətnə və ya əksinə, mətnin nitqə və nitqin D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 260 diskursa transformasiya olunması prosesləri ilə rastlaşırıq. İlk öncə onları ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək. Diskurs, bir qayda olaraq, yaxın (üz-üzə) təmas bazasında, yəni, aktiv və passiv kommunikantın vizual və vokal təmas məsafəsində olduğu zaman reallaşan ünsiyyət prosesində yaranır. Diskursiv ünsiyyətə real həyatda əyani şəkildə yaşanan ünsiyyət də demək mümkündür. Bu ünsiyyət üçün aktiv və passiv kommunikant faktoru nə qədər vacibdirsə, həmin ünsiyyətin cərəyan etdiyi real zaman, şərait və situasiyanın özü də bir o qədər vacibdir.Danışan və dinləyən şəxslərin üz-üzə dayandığı, bir- birini həm görmək, həm də eşitmək imkanına malik olduğu təbii şəraitdə baş verən dialoq, söhbət, mübahisə və s. diskursun ən bariz nümunəsi hesab oluna bilər. Burada qeyd edilən “təbii şərait” ifadəsi çox vacib faktorlardan və ya şərtlərdən biridir, çünki, təbii şəkildə baş verməyən dialoq, söhbət, mübahisə və s. diskurs deyil, nitq mahiyyəti daşıyır. Nitq, bir qayda olaraq, gerçək zaman rejimində reallaşan elə bir ünsiyyət prosesində yaranır ki, bu zaman aktiv və passiv kommunikantın vokal təmasdan başqa, digər təmas imkanımövcud olmur.Bu ünsiyyət üçün vacib olan əsas faktor, sadəcə, aktiv və passiv kommunikantdır. Nitqin yaranması baxımından real şərait və situasiya, artıq, o qədər də böyük əhəmiyyət kəsb etmir. Çünki bu ünsiyyət forması üçün vizual və digər təmas faktorları arxa plana keçir. Əgər belə olmasaydı, bu ünsiyyət nəticəsində nitq deyil, diskurs yaranardı. Nitq vasitəsilə təmin edilən ünsiyyətin ən bariz nümunəsi aktiv və passiv kommunikantın bir-birini görmədən qurduğu ünsiyyətdir. Məsələn, vizual görüntünü məhdudlaşdıran hər hansı bir maneə arxasından edilən söhbət, uzaq məsafədən telefonla qurulan ünsiyyət və s. Amma bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, artıq elm, texnika və texnologiyalar çox inkişaf etmişdir. Son dövrlərdə görüntü imkanına da malik olan telemost, videotelefon, skayp və s. üsullarla qurulan ünsiyyətin nitq, yoxsa, diskurs yaratması məsələsi bəzi hallarda şübhələrə yol açır. Əvvəllər birmənalı şəkildə nitqin yaranması kimi qəbul edilən bəzi ünsiyyət formaları ilə bağlı artıq belə bir yanlış təsəvvür yaranır ki, onlar indidiskursun yaranmasına xidmət edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, 3D ekranının qeyri-adi imkanları bizi o məkanın ortasında olduğumuza inandırmağa çalışsa da, istənilən halda, biz o məkanda deyilik. Görüntü hər nə qədər keyfiyyətli olursa olsun, ekranda gördüyümüz çiçəyin ətrini, qar-çovğunun soyuqluğunu, günəşin və ya alovun istisini hiss etmirik.Amma səsin bütün tonlarını, notlarını və titrəyişlərini insan qulağını tam şəkildə aldada biləcək real vokal səviyyədə eşidirik. Buna görədə belə bir ünsiyyət nəticəsində məhz nitqinyaradığını qəbul edirik. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 261 Mətn,bir qayda olaraq, məkan və zaman baxımından uzaq təmas bazasında,yəni, aktiv və passiv kommunikantın vizual, vokal və digər təmas imkanlarından tamamilə məhrum olduğu bir şəraitdə yaranır. Nitqdə, sadəcə, məkan baryerini aşmaq imkanı olduğu halda, mətndətam real olmasa da, həm zaman, həm də məkan baryerini aşmaqpotensialı mövcuddur. Başqa sözlə desək, mətn real zaman və məkan daxilində heç bir təması olmayan aktiv və passiv kommunikant arasında şərti ünsiyyətinbaş verməsi ilə bağlı illüziya yaratmaqpotensialına malikdir. Belə ki, bu gün biz yüz il, min il əvvəl yaşamış bir şairin, filosofun əsərlərini oxuyaraq sanki onunla şərti ünsiyyətdə oluruq. Zaman və məkan baxımından onlardan çox- çox uzaqlarda olsaq da, heç bir real təmasımız olmasa da, oxuduğumuz mətn onlarla ünsiyyət illüziyası yaradır. Real ünsiyyət olmasa belə, oxunan mətn vasitəsilə onların fikirlərini mənimsəmiş, dərk etmiş oluruq. Diskurs, nitq və mətnlə bağlı buraya qədər deyilənləri belə ümu- miləşdirə bilərik ki, mətn nitqin, nitq isə dirskursun linqvo-psixoloji qarşılığı, rəmzi və ya simvoludur. Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsinə əsaslanan bu yanaşma tərzi belə bir mülahizə irəli sürməyə əsas verir ki, diskursgerçəkliyin özü və ya vahidi (Gv), nitq onun dərk olunan əsas xüsusiyyəti, yəni,birinci sıra gerçəklik elementi (Ge 1 ), mətn isə bu gerçəklik vahidinə ekvivalent olan dil struktur vahidi və eyni zamanda ikinci sıra gerçəklik elementidir (Ge 2 ). Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriy- yəsinin 4 elementli intellekt kodu bazasında diskursun dərk edilməsinis- xematik şəkildə belə ifadə etməkmümkündür: NİTQ →MƏTN → DİSKURSvə ya(Ge 1 + İO 1 )+ (Ge 2 + İO 2 ) = D&Gv Burada İO 1 birinci sıra gerçəklik elementinin, İO 2 isə ikinci sıra gerçəklik elementinin yadda qalmasını təmin edən intellekt obrazıdır (daha ətraflı bax: 2, s. 56-72). Diskursun tam şəkildə nitqə transformasiya olunması mümkün deyil. Çünki, artıq qeyd etdiyimiz kimi, diskurs gerçəklik vahididir vəistənilən ger- çəklik vahidi kimi onun tam və axıracan dərk edilməsi və bu məqsədlə tam şəkildə nitqə transformasiya olunması mümkün deyil. Rəsm və ya foto canlı insanı əks etdirsə də, onun tam qarşılığı, adekvat əvəzləyicisi deyil və ola da bilməz. Eynilə bunun kimi, nitq diskursun, mətn isə nitqin tam qarşılığı,əvəzləyicisi deyil.Nitq, sadəcə, diskursda ifadə edilən əsas fikri və ona aid ton, intonasiya, pauza və tembrləri əks etdirə bilir. Bəzi hallarda ona paralel olaraq kommunikantın açıq şəkildə ifadə etdiyi hiss və həyəcanı da əks etdirməyə qadirdir. Amma, istənilən halda, diskur- sunnitqə transformasiyası prosesində onun müəyyən vahid və elementləri D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 262 mütləq şəkildə atılır və ya ixtisar olunur. Məsələn, sözlü münaqişə edən iki insan real situasiyada müəyyən bir diskurs yaradır. Bu münaqişəyə şahid olan şəxs polisə ifadə verərkən qurduğu nitqdə həmin diskursun bir çox detal və elementlərini ixtisaredir. Bu şəxs diskursun, sadəcə, qısa icmalını, daha doğrusu, orada söyləm, deyim və sözlərlə ifadə edilən əsas hissəsini öz nitqində verməklə kifayətlənir. Bunu da qeyd edək ki, söyləm, deyim və söz həm diskursun, həm də nitqin daxili elementləridir. Əslində nitq sadəcə söyləm, deyim və sözlərdən ibarət olur. Diskurs isə, bunlardan başqa nitq situasiyasını, yəni nitqdən əvvəl, nitq vaxtı və nitqdən sonra yaranan realsituasiya və prosesləri də əhatə edir.Söyləm, deyim və söz arasındakı qarşılıqlı əlaqəni qısaca olaraq belə ifadə edə bilərik ki, sözlər öz arasında birləşərək deyimi, deyimlər söyləmi, söyləmlər isə nitqi əmələ gətirir. Amma bu fikir heç də ehkam kimi qəbul edilməməlidir. Bəzən ayrıca götürülmüş bir söyləm, deyim və hətta söz də nitq mahiyyəti daşıya bilər. Nitq və real dil situasiyasının cəmi isə diskursu əmələ gətirir. Bəzi tədqiqatçılar diskursun mahiyyətini və daxili elementlərini təsvir və şərh etməyin çox çətin olduğunu qeyd edirlər. Amma verilən şərhlərdən də göründüyü kimi, linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi bazasında diskurs adlı bu dil təzahürünün istər mahiyyətini şərh etmək, istərsə də, daxili elementlərini müəyyən etmək o qədər də çətin deyil. Nitqin mətnə transformasiyasızamanı daonun bəzi elementləri, xüsusilə yazı işarələri ilə ifadəsi mümkün olmayan qisimləri atılmaqla ixtisar olunur. İclaslarda söylənən nitqin protokolda mətn formasına transformasiyası bunun əyani sübutudur. Yəni, istər nitqdiskursu, istərsə də mətn nitqi ümumi ştrixlər bazasında əks etdirsə də, tam şəkildə onu əvəz edə bilmir.Çünki, əvvəldə də dediyimiz kimi, diskurs gerçəklik və ya onun vahidi, nitq isə bu gerçəkliyin sadəcə bir elementidir. Bu, danılmaz bir həqiqətdir ki, heç bir zaman gerçəklik öz xüsusiyyətlərindən hər hansı birində tam şəkildə öz əksini tapa bilməz. Həmin xüsusiyyət hər nə qədər ümumi, geniş və hərtərəfli olsa belə, istənilən halda həmin gerçək- lik vahidinin xüsusiyyətlərindən sadəcə biridir.Heç bir halda onun bütün xüsusiyyətlərinin cəmi və ya məcmusu deyil. “Psixologiya gerçəkliyi onun daxili elementləri əsasında öyrənməkdən əl çəkməli, həmin gerçəkliyi onun bütün xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən vahidlər əsasında öyrənməlidir” (3, s. 268) – fikri çox mütərəqqi, hətta belə də deyə bilərik ki, ideal bir fikirdir. Amma təəssüflə qeyd etməliyik ki, praktik şəkildə icrası imkansız, nəticə vermək potensialı olmayan “qısır” bir fikirdir. Onun istər Qərbdə yaratdığı konneksionist psixologi- D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 263 ya(informasiyanın paralel şəkildə bütün beyin hüceyrələri arasında paylanması ideyasına əsaslanır (4, s.288-289)), istərsə də Şərqdə, o cümlədən, Rusiyada yaratdığı “matryoşka içində matryoşka” (bax: 5) ideyası (hər kiçik fəaliyyət özündən daha böyük bir fəaliyyətin minimal vahididir (6, s.7-14))ilkin ideya kimi gözəldir. Amma gözəl fikir və müla- hizə olmaqdan artıqinkişaf edə bilmədi. Belə ki, nitqi əmələ gətirən dil vahidlərinin yaranma və mənimsənilmə mexanizmi şərh edə bilmədi (bax: 2).Əvvəldə də qeyd etmişdik ki, diskurs nitqə, nitq mətnə transformasiya oluna bildiyi kimi, bunun əksi də mümkündür, yəni, mətn nitqə, nitq isə diskursa transformasiya oluna bilər. Elə buradaca bir haşiyə çıxaraq qeyd Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|