Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Aynur Əlizadə. Kompüter öyrədici proqramlar üçün avtomatik
lüğətlərin tərtib prinsipləri; Natavan Əzizli.Mətndə sözlərin avtomatik sıralanması; Səringül Ziyadova. Azərbaycan dilinin kompüter vasitəsilə öyrədilmə prinsipləri; Aynurə Rəhimova.Dilin statistik metodlarla tətqiqi; Gülnarə Əliyeva. Maşın tərcüməsində semantik təhlil. Beləliklə, kompüter dilçiliyinin öhdəsinə düşən, gələcəkdə tədqiqata cəlb ediləcək maraqlı məsələlər: şifahi nitqin tanınması, dillərin kompüter vasitəsilə tədrisi, video-elektron lüğətlərin hazırlanması və s. öz həllini tapacaqdır. ƏDƏBİYYAT: 1. Толдова С.Ю., Ляшевская О.Н. Современные проблемы тенденции компьютерной лингвистики. В зеркале 24-ой международной конференции по компьютерной лингвистике COLING 2012 // Вопросы языкознания, 2014, 1,с.120-145. 2. Штиндлова Й. Применение методов механизации и автоматизации в лексикологической работе за рубежом. Автоматизация в лингвистике. М-Л., 1966, 240 стр. 3. Vəliyeva K.A. Mətnin avtomatik təhlili və sintezi. B., 1996, 158 s. 4. Axundov A.A. Riyazi dilçilik. B., 1979, 79 s. 5. Axundov A.A. Seçilmiş əsərləri. II C., B., 2012, 464 s. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 297 6. Vəliyev A.H. Azərbaycan dilinin keçid şivələri. Doktorluq dissertasiyası. B.,1974, 400 s. 7. Vəliyev A.A. Azərbaycan dilinin keçid şivələri. B., 2005, 334 s. 8. Vəliyeva K.A., Mahmudov M.Ə., Pines V.Y., Rəhmanov С. Azərbaycan qəzet dilinin tezlik lüğəti. B., 1997, 212 s. 9. Vəliyeva K.A., Mahmudov M.Ə., Pines V.Y. Azərbaycan qəzet dilinin tezlik lüğəti. B., 2004, 263 s. 10. Mahmudov M.Ə., Fətullayev Ə.B., Məmmədova S., Fətullayev R., Hüseynli R., Talıbov B., Əzimova G., Abdullayev N. Azərbaycan dilinin tezlik lüğəti (söz kökləri). B., 2010, 464 s. 11. Методы математической статистики и моделирование в сравнительной истории языкознания. http: || yazıko- znanie.ru/content|view/ 127/215. 12. Vəliyeva K.A., Mahmudov M.Ə., Pines V.Y., Rəhmanov C.Ə., Sultanov V.S, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının statistik təhlili. B., 1999, 248 s. 13. Mahmudov M. Ə., Fətullayev Ə. Azərbaycan dilinin əks lüğəti. B., 2004 14. Мельников Г.П. Некоторые способы описание и анализа гармонии гласных в современных тюркских языках. ВЯ, 1962, 6, 31- 58 s. 15. Пинес В.Я. Моделирование структуры азербайджанских глагольных форм в связи с проблемой автоматического словаря. АКД, 1970, 19 s. 16. Махмудов М.А. Разработка системы формально- морфологического анализа тюркской словоформы (на материале азербайджанского языка) АКД, Баку, «Элм», 1982, 26 s. 17. Əmirov Z.M. Azərbaycan dilinin formal modellərinin yaradılması və onların əsasında linqvistik prosessorun qurulması. Texniki elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın avtoreferatı, B., 2006, 19 s. 18. Fətullayev Ə.B. Azərbaycan-ingilis maşın tərcüməsi sistemi üçün rəqəm-modelləşdirmə metodunun işlənib hazırlanması və tətbiqi. NDA, B., 2006, 19 s. 19. Xəlili Ə.M. Deduktiv maşının bilik bazasının tərkib hissəsi kimi “Məhdud Azərbaycan dili”nin formal qrammatikasının işlənib- hazırlanması, NDA, B., 2009, 34 s. 20. Кулиева З.Ю. Определение оптимальной структуры автоматичес- кого словаря и системы машинного перевода. AKD, В., 2011, 46 с. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 298 21. Искендерова Н.А. Программно-частотный и качественно- семантический анализ адекватности переводов и его применение к переводам на различных языках. АКД, 2008, 19 с. 22. Əliyev Ə.A. İngiliscə-azərbaycanca maşın tərcüməsi sistemində feilin çoxmənalılığının alqoritmik həlli. Fil.ü.f.d. DA, B., 2012, 20 s. 23. Мельников Г.П. Системология и языковые аспекты кибернетики. М., 1978, 368 s. 24. Велиева К.А. Формальное описание синтеза слова АКД, М., 1971, 20 cтр. 25. Велиев А.Г. Переходные говоры Азербайджанского языка. АДД. Б., 1975, 65 s. 26. Mahmudov M.Ə. Azərbaycan mətnlərinin avtomatik işlənməsi sistemi, DDA, B., 1994, 64 s. 27. Vəliyeva K.A., Məmmədova M.H. Mətnlərin avtomatik redaktəsi. B., 2003, 80 s. 28. Vəliyeva K.A. Azərbaycanda riyazi dilçiliyin müasir vəziyyəti. Türkologiya 1, 2014. (s.51-56). 29. Vəliyeva K.A. Kompüter dilçiliyinin aktual məsələləri (s.126-132). Dilçilik İnstitutunun Əsərləri, B., 2015, 195 s. 30. Vəliyeva K.A., Mahmudov M.Ə. Linqvostatistika: Fərziyyə və reallıq. B., Tədqiqlər 1, 2000, 56-63 s. 31. Vəliyeva K.A., Mahmudov M.Ə. Pines V.İ., Rəhmanov S.Ə., Sultanov V.S. “Kitabi-Dədə Qorqud”un statistik təhlili (ilkin nəticələr) B., 1999, 248 s. 32. Vəliyeva K.A., Mahmudov M.Ə., Sultanov V.S. M.Füzulinin nəzm əsərlərinin əlifba-tezlik sözlüyü. B., 2004, 548 s. 33. Рахманов Дж.Ф. Статистико-дистрибутивный анализ азербайджанского текста (на уровне графем и фонем). Автореферат канд. дисс. Б., 1988, 23 s. 34. Мамедова М.Г. Автоматизированный отбор лексики в информационно – поисковый тезаурус на основе анализа терминологических словарей. Авт. дисс. канд. тех.наук М., 1984, 20 стр. 35. Мамедова М.Г. О cоздании банка терминологических данных азербайджанского языка – Советская тюркология, 1990, 2, 84-89 стр. 36. Şıxıyeva İ.X. Kitabi-Dədə Qorqud dastanın linqvostatistik xüsusiyyətləri.Filologiya elm. nam., Avtoreferat, B.,1995. 37. Mahmudov M.Ə. Azərbaycan dili qloballaşma şəraitində (s.34-39). Dilçilik İnstitutunun Əsərləri, B., 2012, 176 s. (xüsusi buraxılış). D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 299 38. Vəliyeva K.A. Ehtimal-statistik metodlarının Azərbaycan dilçiliyində tətbiqi (s.142-145), Dilçilik İnstitutunun Əsərləri, B., 2012 (xüsusi buraxılış). İnternet resursları: 39. htts//ru.wikipedia.org 40. http://www/soylem.K2 Кямиля Велиева История компьютерной лингвистики Резюме В статье прослеживается историческое развитие компьютерной лингвистики в тюркологии и в азербайджаском языкознании. Kamila Valiyeva The view to the developing history of the Computational Linguistics Summary The developing view of the Computational Linguistics was followed by the other foreign countries, the main point was the researching of the scientific works of the Computational Linguistics in the Turkology of Azerbaijan in this article. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 300 Zemfira Əliyeva AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, filologiya elmləri doktoru xatira-melikova@mail.ru Türk-slavyan dil əlaqələrinin nəzəri problemləri Açar sözlər: türkdilli xalqlar, dillərin tarixi təkamülü, müqayisəli tarixi dilçilik, dil strukturu, qədim slavyanların etnik tarixi Ключевые слова: тюркоязычные народы, историческая эволюция языков, сравнительно-историческое языкознание, структура языка, этническая история древних славян Key words: turkic-speaking people, historical evolution of languages, comparative historical linguistics, language structure, the ethnic history of the ancient slavs XIX əsrin sonlarına qədər türk xalqlarının tarixi, dili, mədəniyyəti demək olar ki, öyrənilmirdi. Müstəmləkə xalqlarının tarixi, dili, ədəbiyyatı və mədəniyyəti rus elmini çox az maraqlandırırdı. Əksinə, I Pyotrun dövründən türk xalqlarının qədim kitabları, yazılı abidələri, salnamələri məxsusi olaraq məhv edilirdi. Bütün bunlara baxmayaraq, türk xalqlarının tarixi, mədəniyyəti və dili üzərinə çəkilmiş qara pərdə yavaş-yavaş yox olurdu. Tarix türkləri müxtəlif adlarla tanıyır: hunlar, uyğurlar, karluklar, avarlar, bulqarlar, xəzərlər, balkarlar, səlcuqlar, qıpçaqlar, tatarlar (1, 125-130). Avropalılar “türk” sözünü Mərkəzi Asiyanın bütün köçəri tayfalarını adlandıran bir ad kimi qəbul edirdilər. Ərəblər Soqdianadan şimalda yaşayan bütün döyüşkən köçəriləri “türk” adlandırmağa başladılar. Sonralar bu termin bütün dil ailəsinin adına çevrildi. Türk xalqlarının tarixinin, dilinin və mədəniyyətinin öyrənilmək istənilməməsinin səbəbləri çoxdur. Türk xalqlarını bir-birindən təcrid etmək, onların qədim dövlətlərə, mədəniyyətə malik olduğunu göstərməmək, yeni nəslin dünyagörüşündə bu xalqların qədimliyinin və zənginliyinin formalaşmasına yol verməmək sovet milli siyasətinin başlıca məqsədi idi (1, 102-104). Slavyan xalqlarının tarixi, dili, mədəniyyəti hərtərəfli tədqiq olunduğu, dünyaya qədim bir xalq kimi tanıdıldığı halda, türk xalqlarını öz kökündən uzaqlaşdırmaq üçün onların ümumi tarixində qəsdən ağ səhifələr yaradılır, ayrılmış və təcrid olunmuş halda tədqiqata cəlb edilirdi. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 301 Slavyan xalqlarının mənşəyi və tarixi təkamülü barədə çox yazılmışdır. Rus alimləri Sabolevskinin, Poqodinin, Şaxmatovun və b. əsərləri slavyan dillərinin tarixinə həsr olunmuşdur. «Повест временных лет» adlı qədim slavyan salnaməsi IX əsrə aid edilir. Bu salnamədə şərqi slavyan qəbilələrinin tarixindən bəhs edilir. Bu qəbilələrin adi “uliçi”, “uqliçi”, “ulutuçi” və s. variantlarda verilir. Uliçlərin adına ilk dəfə X əsrə aid edilən Nikonov salnaməsində rast gəlinir (2, 201-204). 1614-cü ildə Praqa Universitetinin professoru İoann Matvey Sudetski slavyanların ulu babalarının sarmatlar olması fikrini irəli sürmüşdür. Sudetskinin fikrincə, bütün slavyanlar Şərqi Rusiya torpaqlarında yaşamış sarmatlardan əmələ gəlmişlər. Lakin bu alim səhvən sarmatların türkmənşəli olduqlarını təkzib edir, slavyan mənşəli olduqlarını sübut etməyə çalışırdı. Slavyan dillərinin tarixindən yazan görkəmli rus alimlərindən biri A.X,Vostokov idi. A.X.Vostokovun fikrincə, slavyan dilləri qədim dövrdə çox oxşar olmuşdur (3, 19-24). XIX əsrin ortalarında İ.İ.Sreznevskinin «Мысли об истории русского языка» əsəri böyük marağa səbəb oldu. Bu dövrdə artıq müqayisəli-tarixi dilçilik Avropada öz inkişaf zirvəsinə çatmışdı. İ.İ.Sreznevski Avropa alimləri Sleyxerin və Humboltun nəzəriyyələrinə əsaslanaraq qeyd edirdi ki, dillərin təkamülündə iki inkişaf mərhələsi var. Birinci mərhələdə dillər amorf vəziyyətdədir, zaman keçdikcə dil strukturu dəyişir, zənginləşir, mükəmməl formalar və fonetik qanunauyğunluqlar sisteminə çevrilir (165-70). Paris Universiteti kitabxanasının direktoru P.Satarikin «Славянские древности» əsəri bu mövzuda yazılmış çox monumental kitab sayıla bilər. Satarik slavyan qəbilələrinin tarixini qədim salnaməçilər olan Pliniyə, Tasitə, Ptolomeyə, İordana əsaslanaraq yazır. Bu alim çox doğru qənaətə gəlir ki, qədim slavyanlar qot və kelt qəbilələri ilə eyni xalq deyildir. Lakin Satarik slavyanların skiflərlə heç bir əlaqəsi olmadığını yazanda çox böyük səhvə yol verir. O, slavyanların ancaq vened tayfalarından yarandığını qeyd edir, halbuki venedlərin mənşəyi tarixə hələ tam məlum deyildir (5, 49-52). A.A.Şaxmatov sübut etməyə çalışırdı ki, Şərqi Avropada Baltik dənizi sahillərində müasir latışların, litvalıların və estonların ulu babaları yaşayırdı. Qədim slavyanlar isə onlarla qonşu ərazilərdə məskunlaşmışdılar. Beləliklə, slavyanların etnogenezində Baltikyanı ərazilərin xalqları da iştirak etmişlər (6, 108-112). Bizim eranın II əsrində tarixi şərait dəyişdi. German tayfaları cənuba: Dunay və Dnepr sahillərinə doğru irəliləməyə başladılar. Müasir D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 302 Rusiyanın cənubunda Qot dövləti yarandı. Bundan istifadə edən slav- yanlar cənub-qərbə doğru hərəkət edib, Visla sahillərində məskunlaşdılar. Bu ərazi slavyanların tarixi məskəni hesab edilir. Bu zaman slavyanlar iki qrupa: qərbi və cənub-şərqi qruplara bölünürlər. Bu dövrdə praslavyan dili parçalanır və qərbi slavyanları cənub-şərqi slavyanlardan ayıran dil xüsusiyyətləri meydana çıxır: 1) qərbi slavyanların dilində rast gəlinən səsqovuşmalarında cənubi və şərqi slavyan dillərində rast gəlinmir; 2) qərbi slavyanlarda rast gəlinən ge, ke səsbirləşmələrinə cənubi və şərqi slavyan dillərində rast gəlinmir (7, 201-205). Müqayisəli dilçilik yaranmamışdan əvvəl dilçilər qarşısında üç mühüm problem dururdu: slavyanların ən qədim vətəni harada olmuşdur? Slavyanlar Hind-Avropa tayfalarından nə zaman ayrılmışlar? Slavyanların etnik və dil tarixi hansı mərhələlərdə inkişaf etmişdir? və s. Bu problemləri araşdırmaq üçün alimlər dilçiliyin, arxeologiyanın, etnoqrafi- yanın və s. elmlərin verdiyi məlumatlara əsaslanmışlar. II əsrin sonlarında german qəbilələri Dunay sahillərinə, Dneprətrafı ərazilərə gəlib çıxmışlar. Slavyanlar da bundan istifadə edərək, cənub- qərbə doğru hərəkət edir və Visla sahillərinə yaxınlaşırlar. Burada slavyanların ilk bölünmə prosesi gedir: slavyanlar qərb və cənub-şərq qruplarına bölünürlər. Bu bölgü qərbi və cənub-şərqi slavyanların dilinə öz güclü təsirini göstərir, bu xalqların dillərində müəyyən fərqlər meydana çıxır: 1) qərbi slavyanlar dl, tl səsbirləşmələrini tələffüz etdik- ləri zaman şərqi slavyanların dilində “d” və “t” səsləri düşür. Məsələn: şərqi slavyanlar “salo” deyərkən onların qərb qəbilələrindən olan qohumları “satlo” tələffüz edir; cənub-şərqi slavyan dillərində dodaq samitləri “M” və “Y” səsləri qarşısında dəyişir. Bu sözlərdə “M”dən sonra “L” səsi əlavə olunur (8, 21-30). Slavyan dillərinin görkəmli tədqiqatçılardan biri də A.İ.Sobolevski idi. A.İ.Sobelevskininm “Rus-skif etüdləri” və “Slavyan-skif etüdləri” əsərləri bəzi rus alimləri tərəfindən tənqid olunsa da, əslində böyük bir tarixi həqiqəti üzə çıxarır. Alimin fikrincə, bizim eradan əvvəl çox qədim dövrlərdə Baltik dənizi sahillərində balto-slavyan qəbilələri yaşamışlar. Bu tayfalar ümumi balto-slavyan dilində danışmışlar. Sonrakı əsrlərdə bu tayfaların dili iki yerə: baltik və slavyan dillərinə parçalanmışdır (7, 191-195). Bizim eradan iki əsr əvvəl qədim slavyanlar türkdilli skif tayfaları ilə qarışmışlar. Bunun nəticəsində isə slavyan və skif dilləri qarışmış və slavyan-skif dil əlaqələrinin təsiri ilə yeni slavyan dili yaranmışdır. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 303 A.İ.Sobolevskinin fikrincə, qədim slavyan dilinin iki mənbəyi olmuşdur: baltik dilləri və türk dilləri. Alimin fikrincə, qədim tarixçilər bizim eradan əvvəlki dövrdə yaşayan slavyanlar barədə müəmmalı şəkildə susurlar. Slavyanlar yalnız bizİm eranın ilk əsrlərindən tarix səhnəsində görünməyə başlamışlar (74-81). A.İ.Sobolevski öz fikirlərini onunla əsaslandırmağa çalışır ki, qədim slavyan dilində müşahidə olunan: Hind-Avropa dil qrupuna məxsus “s” səsi sonrakı dövrlərdə “ch” səsbirləşməsi ilə əvəz olunmuşdur. Bu dəyişmə müəyyən fonetik şəkildə “i”, “u”, “ı” qapalı saitlərindən, dilar- xası “k”, “q” samitlərindən və “iç”, “uç” diftonqlarından sonra müşahidə olunur. Bundan əlavə, qədim “s” səsi mütləq sait səsdən öncə gəlməli idi. Məsələn: rus dilindəki «блоха» litva dilində “blusa”; rus dilindəki «мышь» latın dilində “mus” kimi səslənir. A.İ.Sobolevski skif dili dedikdə bəzi rus alimlərinin yazdığı kimi, iran dillərini deyil, məhz türk dillərini nəzərdə tuturdu (7, 147-150). Alimin fikrincə, Şərqi Avropanın toponimiyası, bir çox slavyan dillə- rinin leksikası, arxeologiya və etnoqrafiya elmlərinin faktları türk dillərinin slavyan dillərinə güclü təsirini sübut edir. Məsələn, rus dilindəki “sok”, “osoçiti”, “osoka” sözləri “sak” sözündən yaranmışdır (7, 147-152). Yunan tarixçisi Herodotun fikrincə, skifləri farslar sak adlandırırlar. “Tura” türk xalqlarının adı rus dilindəki «турить, турнуть, протурить» ifadələrində öz əksini tapmışdır (7. 152-154). Bəzi rus alimləri (Məsələn, F.P. Filin, A.İ.Porodin və b) A.İ.Sobolevskinin bu fikirlərini fantaziya adlan- dırır və heç bir elmi əsas olmadan səhv mövqe hesab edirdilər. Lakin A.i.Sobolevski öz mövqeyində tək deyildi. Rus alimi B.A.Boqoroditski «Общий курс русской грамматики» adlı əsərində A.İ.Sobolevski ilə həm- fikir olduğunu söyləyirdi. B.A.Boqoroditskinin fikrincə, qədim slavyan dilində gedən bir çox fonetik proseslər türk dillərinin təsiri ilə izah olunur (9, 84-95). Dilarxası “q”, “k”, “x” samitlərinin xışıltılı samitlərə çevrilməsini alim türk dillərinin təsiri ilə izah edirdi. Qədim slavyan dilindəki dilarxası “q”, “k”, “x” samitləri türk dillərinin təsiri ilə izah olunur. Dilarxası “q”, “k”, “x” samitlərinin xışıltılı samitlərə çevrilməsini alim türk dillərinin təsiri ilə izah edirdi. Qədim slavyan dilindəki dilarxası “q”, “k”, “x” samitləri türk dillərinin təsiri ilə öz fonoloji xüsusiyyətlərini dəyişmişdir (9, 105-110). Türkdilli qəbilələr yunan tarixçisi Herodotun verdiyi məlumata əsasən Rusiyanın cənubunda Dnepr sahillərində məskunlaşmışdılar. A.İ.Porodin «Из истории славянских передвижений» əsərində slavyan D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 304 dillərinin tarixini yunan və latın tarixçilərinin təzkirələri əsasında müəy- yənləşdirməyə çalışır (10, 93-100). Bu əsəri qədim slavyanların etnik və dil tarixi haqqında çox gözəl yazılmış mənbə hesab etmək olar. Lakin A.L.Poqodin bir dilçi kimi müqayisəli-tarixi dilçiliyin faktlarına deyil, qədim tarixçilərin yazdıqlarına söykənir. A.L.Poqodinin fikrincə, slavyanların yaşadığı torpaqlar ilkin dövrlərdən onlara mənsub olmuşdur. Toponimlər, əlbəttə, etnogenezin tarixi barədə fikir söyləməyə imkan yaradır. Lakin bu mənbələr heç də həmişə düzgün faktları əks etdirmir, qeyri-dəqiq olur. Bundan əlavə bu yer adları tarixin çox qədim dövrlərində yaranmış, zaman keçdikcə müəyyən fonoloji və struktur dəyişikliklərə uğramışlar (10, 100-110). Qədim Baltik, eləcə də qədim slavyan qəbilələrinin ilkin tarixi və yeri müəmma olaraq qalır (15, 38-40). Çex alimi L.Niderle «Славянские древности» əsərində müxtəlif ixtisaslı alimlərin: dilçilərin, tarixçilərin, arxeoloqların, etnoqrafların nəticələrini toplamağa və ümumiləşdirməyə çalışır. Öz əsərinin birinci hissəsində L.Niderle slavyanların tarixi keçmişini, parçalanmasını qədim slavyan dilinin qərbi, cənubi və şərqi slavyan dillərinə bölünməsini çox maraqlı təsvir edir (11, 38-42). L.Niderlenin fikrincə, bizim eradan əvvəl II minilliyin başlanğıcında Sanskrit artıq parçalanmışdı və bir dil kimi mövcud deyildi. Bu zaman Avropa və Asiya ərazilərində fərqli dillərdə danışan xalqlar görünməyə başladılar. Bu xalqların içərisində balto-slavyan dilində danışan qəbilələr də var idi. Balto-slavyan dilinin parçalanması nəticəsində baltik və slavyan dilləri yarandı. Alimin fikrincə, baltik-slavyan dil ailəsinin nə vaxt parçalandığını, qədim slavyan dilinin nə vaxt yarandığını söyləmək çətindir. L.Niderle bunu təxminən bizim eradan əvvəl II minilliyin sonu I minilliyin əvvəllərinə aid edir (11, 122-130). Slavyan etnik cəmiyyəti heç vaxt bir vəhdət halında mövcud olmamışdır. Öz tarixlərinin hələ lap ilkin dövrlərindən slavyan dilləri arasında fərqlər mövcud olmuşdur və bu fərqlər sonradan slavyan cəmiyyətinin və etnosunun parçalanmasına səbəb olmuşdur. Bu parçalanmanı müxtəlif alimlər çox fərqli izah edirlər. Məsələn: Yaqın, Şaxmatov, Sobolevski və b. belə hesab edirlər ki, qədim slavyan dili bizim eranın IV əsrində parçalanmışdır. Antuan Meyenin fikrincə, qədim slavyan dili hətta bizim eranın IV əsrində mövcud olmuşdur (9, 57-41). Qədim Yunan-Latın salnamələri şərqi slavyanların tarixinin Ant dövrü barədə faktlar verir. Antların adına VIII əsr tarixçisi Feotilakt Simokattanın “Tarix” əsərində rast gəlirik. Feotilakt Simokatta avar Xaqanının antlara hücumundan bəhs edir (8, 94-100). Bəs antların adı D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 305 hansı səbəbdən tarix səhifələrindən silinmişdir?! Ant (and) sözünün etimologiyasını slavyan dillərində axtarmaq mənasızdır. Bu slavyan mənşəli söz deyildir. A.A.Şaxmatov “ant” sözünün etimologiyasının slavyan mənşəli olduğunu sübut etməyə çalışmışdısa da, buna nail olmamışdı. A.A.Şaxmatov antları kelt əsilli saymışdır. Alimin fikrincə, ant qədim kelt dilində antano (ulduz) sözündəndir. Satarik isə belə bir fikir irəli sürür ki, tarixdə Yafəs qəbiləsi mövcud olmuşdur və bu qəbilənin totemi antas (qartal) olmuşdur (5, 83-90). Lakin A.A. Şaxmatovun və Satarikin fərziyyələri həqiqətə uyğun deyildir. Tarixdə heç bir zaman keltlərin slavyanlarla əlaqəsi olmamışdır. Müəyyən dövrdən sonra antların adı yunan-latın yazılı abidələrindən itir. Çünki Balkan yarımadasını işğal edən bolqarlar antları Bizansdan uzaqlaşdırmışdılar. Antlar artıq Bizans imperiyasının maraq dairəsində deyildilər. Fikrimizcə, antların türk əsilli olması daha çox həqiqətə Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|