AZƏrbaycan milli elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu

V FƏSİL
AZƏRBAYCANDA İDARƏÇİLİYİN 
MÖHKƏMLƏNDİRİLMƏSİ VƏ XANKƏNDİ ŞƏHƏRİNDƏ 
SƏNAYENİN DİNAMİK İNKİŞAFI 
(XX YÜZİLLİYİN 70-80-ci İLLƏRİ)
1969-cu il iyulun 14-də Heydər Əlirza oğlu Əliyev Azərbaycan KP MK-mn 
birinci  katibi  seçildi  [7,  s.191].  1969-cu  ildən  Azərbaycan  tarixində  dönüş 
mərhələsinin təməli qoyuldu və Respublikamızm iqtisadi,  siyasi və mənəvi 
həyatında dinamik inkişaf baş verdi [14,  s.18].
1969-cu il avqustvm 5-də H.Ə.Əliyev Azərbaycan KP MK Plenumundakı 
çıxışmda respublikamın iqtisadiyyatmı  dərin  və  hərtərəfli  təhlil  edərək,  tə- 
sərrüfata rəhbərlikdə, mədəni quruculuqda, ideoloji işdə ciddi nöqsanlar oldu- 
ğunu  qeyd  etdi  və  onlann  aradan  qaldırılması  yollarmı  göstərdi.  Plenumda 
dövlət əmək intizamım möhkəmləndirmək və respublikada mənəvi-psixoloji 
sağlamlıq yaratmaq vəzifələri irəli  sürüldü  [32,  s.13].  Heydər Əliyevin rəh- 
bərliyi altmda Azərbaycan KP-nin 28 (10-12 may 1971-ci il), 29 (28-30 yan- 
var 1976-cı il), 30-cu (28-30 yanvar  1981-ci il) qurultaylannda, MK-nm ple- 
numlannda, vaxtaşan çağnlan müşavirələrdə respublikamızın iqtisadi, mənəvi 
və  sosial-mədəni  inkişafının konkret vəzifələri,  təşkilati tədbirlər müəyyən 
edildi [13,  s.492].
1970-ci illərdə Azərbaycanda idarəçilik sistemi xeyli möhkəmləndi. Kor- 
rupsiyaya  və  rüşvətxorluğa  qarşı  ciddi  tədbirlər  görüldü.  Bəhs  etdiyimiz 
dövrdə bütün dövlət hakimiyyət orqanlarmm işi xalqm iqtisadi, sosial-mədəni 
tərəqqisi və milli oyanış  siyasətinin reallaşmasına yönəldi.  Heydər Əliyevin 
xalqımız üçün ən böyük xidmətlərindən biri Azərbaycanda xalq təsərrüfatmm 
inkişafı üçün  ittifaq fondundan külli  miqdarda vəsait ayrılmasına nail  olma- 
sında  idi.  Hətta  dövlət başçımızın  bilavasitə  təşəbbüsü  ilə  SSRİ  rəhbərliyi 
bəhs  etdiyimiz  illərdə  Azərbaycanm  iqtisadi  inkişafı  üçün  5  mühüm  qərar 
qəbul etmişdir [4,  s.412, i.43, v.257].  Heydər Əliyev hakimiyyətə gəldikdən 
sonra regionlann iqtisadi,  sosial və mədəni  inkişafına qayğısı daha da artdı.
O cümlədən Azərbaycanm ayrılmaz hissəsi olan DQMV-i həmişə uzaqgörən 
dövlət başçımızm diqqət mərkəzində olmuşdur.  Şuşa şəhərinin inkişafı üçün 
Azərbaycan KP MK-sı bir neçə dəfə qərar qəbul etmişdir.  1970-ci ilin əw əl- 
lərindən başlayaraq Şuşa şəhərinin tarixi abidələrinin bərpa olunmasına, yeni 
binalarm  tikilməsinə  başlanmışdır.  1980—1981-ci  illərdə  Molla  Pənah

Vaqifın  qəbri  üzərində  böyük məqbərə  ucaldılmışdır.  Azərbaycamn  qədim 
mədəniyyət mərkəzi olan Şuşa şəhərində Üzeyir Hacıbəyovun, Bülbülün ev 
muzeyləri  açılmış və Xan qızı Natəvanm heykəli  qaldırılmışdır  [508,  s.49]. 
Şəhərdə böyük mehmanxana,  çoxmərtəbəli yaşayış binaları, inzibati binalar 
tikildi.  Heydər  Əliyevin  təşəbbüsü  və  bilavasitə  rəhbərliyi  altmda  həyata 
keçirilən  tədbirlər  nəticəsində  Şuşa  ümumittifaq  səviyyəli  kurort  şəhərinə 
çevrildi  [7,  s.69].  Dağlıq  Qarabağda  əhalinin  təminatı  həmişə  Azərbaycan 
SSR üzrə orta göstəricilərdən yüksəkdə dayanmışdır. Hansı ki, aşağıda bu ba- 
rədə geniş bəhs ediləcəkdir.  1973-cü ildə Xankəndində Azərbaycan Pedaqoji 
İnstitutunun filialı əsasında Pedaqoji İnstitut açıldı.  1979-cu ildə Ağdamdan 
Xankəndinə  dəmiryolu  çəkildi  [23,  s.16].  Heydər  Əliyevin  ağıllı  və  uzaq- 
görən siyasəti nəticəsində 70-ci  illərdə  erməni  separatçıları  açıq çıxışlardan 
çəkinmişdilər.  1977-ci ildə Dağlıq Qarabağ məsələsi növbəti dəfə qaldınlsa 
da, Ümummilli liderimiz tərəfindən onun qarşısı qətiyyətlə almmışdır [33].
1970—1985-ci  illər Azərbaycanm,  o  cümlədən onun ayrılmaz tərkib his- 
səsi  olan  DQMV  iqtisadiyyatı  əvvəlki  inkişaf illəri  ilə  müqayisədə  böyük 
yüksəliş dövrü kimi tarixə daxil olub.  1969-cu ildə Azərbaycan KP MK-mn 
birinci katibi seçilən H.Ə.Əliyevin yaradıcı fəaliyyəti başqa sahələrdə olduğu 
kimi  sosial-iqtisadi  tərəqqidə  də,  əsl  dönüş  mərhələsi  yaratdı.  H.Ə.Əliyev 
həmin  dövrdə  iqtisadiyyatm  mövcud  şəraitində  mümkün  olan  ən  münasib 
strateji  inkişaf məqsədlərini əzm və cəsarətlə müəyyən etdi  [27].  O,  müəy- 
yən  etdi  ki,  Azərbaycanda,  xüsusilə  onun  ayrılmaz  hissəsi  olan  DQMV-də 
məhsuldar  qüvvələrin  inkişafmda  hökm  sürən  bir  sıra  yanlış  prinsiplərin 
əksinə olaraq, onun yüksəlişi Dağlıq Qarabağm böyük imkanlannm istifadə- 
sinə və zəruri tələblərinin ödənilməsinə əsaslanmalıdır. İqtisadiyyatın nəzərdə 
tutulan böyük miqyaslı inkişafınm sürətlə və tələb olunan  səviyyədə  geniş- 
ləndirilməsi  məqsədilə,  ilk  növbədə,  yaranmış  istehsal  potensialmdan  tam 
istifadə edilməsi tələb olunurdu. Bütün bunlar üçün isə ittifaq hökumətindən 
əlavə  vəsait  almaq  lazmı  idi.  H.Ə.Əliyevin  təşəbbüsü  ilə  SSRİ  hökuməti 
Azərbaycanda sənaye və kənd təsərrüfatınm intensiv inkişafı üçün  5  xüsusi 
qərar qəbul etdi, xeyli vəsait və maddi-texniki resurslar ayırdı.  1971—1985-ci 
illərdə Azərbaycanda xalq təsərrüfatınm inkişafı üçün sərmayə qoyuluşunun 
həcmi 32 milyard manata çatmışdır ki, bu da sovet dövrünün əwəlki 50 ilin- 
də cəmi istifadə edilən vəsaitdən 2,1  dəfə çox idi.
Azərbaycanm regionlannın inkişafı, Respublikamıza rəhbərlik etdiyi dövr- 
də ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyevin həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. 
Müasir sənayeyə, çoxsahəli kənd təsərrüfatına, geniş sosial strukturaya malik 
DQMV-nin inkişafı üçün Azərbaycan hökuməti 1971—1985-ci ildə 483 milyon
manat vəsait ayırdı ki, bu da əwəlki on beş il ərzində  olduğundan 2,8  dəfə 
çox demək idi [28, s.23]. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, son 
20 il ərziıxdə (1965-1985) adambaşına düşən əsaslı vəsaitin həcmi 4 dəfə artmış- 
dır.  1970—1985-ci illərdə DQMV-də ümumi dəyəri 470 milyon manat olan əsas 
fondlar,  15 sənaye müəssisəsi və başqa istehsal sahələri istifadəyə verilmişdir.
Apanlan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki,  1970—1985-ci illərdə ümu- 
milikdə  respublikamız  üzrə  regionların  xalq  təsərrüfatma  ayrılan  vəsaitin 
həcmi nəzərdən keçirilərkən Bakı və Sumqayıt şəhərlərindən sonra Xankən- 
dinə aynlan vəsaitin həcmi sayca 3-cü yerdə dayanırdı.  Halbuki erməni daş- 
naklan  əsassız  ərazi  iddialanna  haqq  qazandırmaq,  ictimai  rəyi  öz  tərəfınə 
çəkmək,  ənənəvi  əzabkeş obrazı yaratmaq məqsədilə,  guya respublika rəh- 
bərliyi  Xankəndi  şəhərinə  diqqət  yetirmir  və  şəhərdəki  iqtisadi  inkişaf 
göstəriciləri başqa şəhərlərdən aşağı  səviyyədədir.  Bütün bunlar isə əsassız 
boş cəfəngiyatdan başqa bir şey deyildir.  Çünki bəhs etdiyimiz illərdə təkcə 
adambaşma  düşən  kapital  qoyuluşunun  həcminə  görə  Xankəndi  şəhəri 
respublikamızm başqa şəhərlərini arxada qoymuşdur.
Təkcə bir faktı  qeyd etmək yerinə  düşərdi ki,  ümumilikdə Dağlıq Qara- 
bağda  yeni  sənaye  müəssisələrinin  tikintisi  üçün  1923-cü  ildə  əsaslı  vəsait 
qoyuluşu  1  milyon  manat  idisə,  1970—1985-ci  illərdə  hər  il  əsaslı  vəsait 
qoyuluşu  30-35  milyon manata  çatmışdı  [30,  s.100].  Sözsüz ki,  bu  vəsaitin 
80%-i  Xankəndi  sənayesinin  inkişafma  istiqamətlənmişdir.  Çünki  Dağlıq 
Qarabağ rəhbərliyinin buna «hüququ» var idi.
1970—1980-ci illərdə Xankəndi şəhərində sənaye dinamik inkişaf etmişdi. 
1980-ci illərin statistik məlumatlarma görə Dağlıq Qarabağda  52 müasir sə- 
naye  müəssisələri  vardır ki,  həmin  müəssisələr  yüzlərlə  növ  məmulat  bu- 
raxırdı  [37].  Bəhs  etdiyimiz  illərdə  Xankəndi  şənaye  müəssisələrində  ipək 
məmulatlan, elektirik cihazları, lüminessent lampalan, kondensatorlar, musiqi 
alətləri,  mebel,  dekorativ  lövhə  və  suvenir məmulatları,  tikinti  materiallan, 
üzlük bəzək plitələri, ayaqqabı, tikili mallar, ət və süd məhsulları, qənnadı və 
un məmulatılan, konyak, spirt,  şərab və başqa məmulatlar istehsal olunurdu. 
1980-ci  illərin  ortalarmda  Dağlıq  Qarabağda  35  növ  sənaye  məhsullarma 
Dövlət Keyfiyyət nişanı verilmişdir ki, bundan 26-sı xalq istehlakı malları idi 
[30, s.83].  1983-cü ildə Xankəndi şəhərində sənaye istehsalmm həcmi  1923-cü 
ildəkinə nisbətən 912 dəfə artmışdır.
XX yüzilliyin 70-80-ci illərində Azərbaycanda 218 yeni  sənaye müəssi- 
səsi  istifadəyə' verildi  ki,  bundan  15-i  DQMV-nin  üzərinə  düşürdü  [36]. 
DQMV-də  yaradılmış  belə  müəssisələrdən  biri  SSRİ-nin  50  illiyi  adına 
«Xankəndi ayaqqabı fabriki» idi.  Əsası  1970-ci ildən qoyulan həmin sənaye

Nazim Məmmddov
müəssisəsi  1972-ci ildə tam ı'stifadəyə verilmişdir [12, s.42]. Xankəndi ayaq- 
qabı  fabrikinin  layihəsi  H.Əliyevin  təşəbbüsü  ilə  Kiyevdə  hazırla|tımışdxr. 
Onun  tikintisində  və  avadanlığm  quraşdırılmasında  Bakı,  Mingəçevir, 
Moskva, Krasnadar, Odessa, Gəncə şəhərinin mütəxəssisləri iştirak etmişlər. 
Müəssisənin  sexlərində  Çexoslovakiyadan,  ADR-dan,  Moskva,  Leninqrad, 
Bakı, Tbilisi, Odessa, Kursk, Oryol şəhərlərindən Azərbaycan hökuməti tərə- 
findən gətirilmiş maşın və cihazlar quraşdırılmışdır.  İlk fəaliyyətə başladığı 
illərdə fabrikdə 8,4 min cüt ayaqqabı istehsal olunmuşdursa,  1980-ci ildə is- 
tehsal həcmi təxminən 5 dəfə artaraq 4 milyon 181 minə,  1985-ci ildə 4 mil- 
yon 514 minə çatmışdır [36, s79].
XX yüzilliyin 70-ci illərində DQMV-də yaradılmış sənaye müəssisələrin- 
dən biri də Xankəndi tikinti materiallan kombinatıdır. Burada istehsal olunan 
mərmər bloklar keçmiş  SSRİ məkanmm  160-dan çox müxtəlif şəhərlərində 
geniş  istifadə  olunurdu.  Kombinatda  istehsal olan yüksək keyfıyyətli mişar 
daşı,  kərpic,  üzlük tavanlar,  mərmər bloklar ittifaqın hər yerində  şöhrət qa- 
zanmışdır. Xankəndi Tikinti Materialları Kombinatı həm məhsulun həcmini, 
həm də əmək məhsuldarhğını ildən-ilə artırmışdır. Təkcə  1982-ci ildə,  1975-ci 
illə müqayisədə məhsul istehsalınm həcmi 5,5 dəfə, əmək məhsuldarlığı isə
3,5 dəfə artmışdır [20, s. 113].
70-ci illərdə yerli xammal əsasında Xankəndi şəhərində ipək parça məh- 
sullannm,  geniş  çeşidli  trikotaj,  tikiş  məmulatları  və  digər  hazır  məhsul 
istehsalmm həcmi  artırdı.  Bəhs  etdiyimiz dövrdə Azərbaycanda 2-ci böyük 
ipək kombinatı  olan Xankəndi  şəhərində  fəaliyyət göstərən «Qarabağ İpək 
Kombinatı»nm yeni füiallan yaradıldı [38]. İpək Kombinatı Azərbaycan hö- 
kuməti tərəfındən yeni avadanlıqla təmin olundu və aynlan vəsaitin miqdarı
3  dəfə artırıldı. Nəticədə məhsul istehsahnın həcmi dəfələrlə çoxaldı. Təkcə 
bir faktı qeyd etmək yerinə düşərdi ki,  1929-cu illə müqayisədə  1975-ci ildə 
«Qarabağ  İpək  Kombinatı»nın  məhsul  istehsalı  250  dəfə  artmışdır  [10, 
s.315].  Müəssisədə  ümumi  məhsul  istehsalının  həcmi  ildən-ilə  çoxalmışdı. 
Belə ki,  1965—1970-ci illərdə kombinatda 24603 min manatlıq məhsul isteh- 
sal olunmuşdursa,  1981—1985-ci illərdə isə artaraq 42217 min manata çatmış- 
dır [9].  1980-ci illərdə «Qarabağ ipək kombinatı»nda  12 adda ipək parça ha- 
zırlanmışdı. Qarabağ ipək kombinatı Azərbaycan ipəkçilik sənayesi məhsul- 
larınm 36 faizini verirdi.
Burada  istehsal  olunan  məhsullar  təkcə  ittifaq  miqyasmda  deyil  Yapo- 
niya,  İtaliya,  Macanstan  və  digər  dövlətlərdə  tanınırdı.  İpək  kombinatı 
xammal  çatışmazlığmı  Ukrayna,  Özbəkistan,  Tacikistan,  Qazaxıstan  döv- 
lətlərindən və Azərbaycanm DQMV-nə qonşu rayonlarmdan almaq hesabına
aradan qaldırırdı. Kombinatda 3 minə yaxın işçi çalışırdı ki, bunun 52 faizini 
qadmlar  təşkil  edirdi  [35,  s.98].  1970—1985-ci  illərdə  Xankəndi  şəhərində 
İpək  parça  istehsalmda  dinamik  inkişaf  müşahidə  edilmişdir.  Belə  ki, 
1960-cı  illərdə  Qarabağ  İpək  kombinatmda  2259  min  kvadrat  metr  parça 
istehsal  olunmuşdursa,  1985-ci  ildə  isə  artaraq  16864  min  kvadrat  metrə 
çatmışdır [36].
DQMV-i  ipək istehsalma  görə  Azərbaycanda  ikinci  mərkəz  idi.  Dağlıq 
Qarabağın  yüngül  sənaye  məhsulunun  üçdə  iki  hissəsi  və  respublikamızm 
ipəkçilik sənayesi məhsulunun təxminən 25 faizi DQMV-nin payma düşürdü 
[28,  s.60].
Xankəndi elektrotexnika zavodu şəhərin sənayesində mühüm yer tuturdu. 
1970-ci illərdə  zavodun beş min kvadrat metrlik daha bir istehsalat körpüsü 
tikilib istifadəyə verildi [30, s.86]. Zavodda əw əllər yalnız stolüstü ventilya- 
torlar və  məişət kaloriferləri  istehsal  olunmuşdursa,  70-ci  illərin  sonlarmda 
burada  istehsalm  çeşidində  xeyli  irəliləyiş  əmələ  gəldi.  Artıq  70-ci  illərin 
ortalarmda  zavodda  ictimai  binaları,  məişət  və  müalicə  binalannı  işıqlan- 
dırmaq üçün müasir tipli  elektrik  çıraqları buraxmağa başlandı.  80-ci  illərin 
əwəllərində  müəssisədə  14  növ  məhsul  istehsal  olunurdu  [30,  s.87]. 
1960-1970-ci  illərdə  məhsul  istehsalı  32  dəfədən  çox  artmışdı  [19,  s.109]. 
1962-ci ildə zavodda 212 min manatlıq məhsul istehsal edilmişdirsə,  1985-ci 
ildə bu rəqəm 25 milyonu keçmişdir [43]. DQMV-nin 60 illiyi adma Xankəndi 
elektrotexnika zavodu artıq 80-ci illərdə lampa istehsalı sahəsində ixtisaslaş- 
mışdı. Təkcə  1976-1980-ci illər ərzində zavodda əmək məhsuldarhğı 4 dəfə 
artmışdı.  Zavodun istehsal etdiyi məhsullar Leypsk yarmarkasmda Azərbay- 
canm digər eksponatlan  ilə birlikdə  müvəffəqiyyətlə  nümayiş etdirilmişdir. 
Zavodda istehsal olunan məhsullar keçmiş SSRİ məkanmdakı bütün respub- 
likalara  və  dünyanm  14  dövlətinə  ixrae  olunurdu  [30,  s.86].  Müəssisədə 
istehsal olunan məhsullann 30%-ni Moskva və Kiyev şəhərlərinin sakinləri 
ahrdılar.  1985-ci ildə Xankəndi elektrotexnika zavodunun sifarişçilərinin sayı 
2500-ə çatmışdı.  Təkcə  1985-ci  ildə Xankəndi Elektrotexnika Zavodu planı 
35%  artıqlaması  ilə  yerinə  yetirmiş,  nəzərdə  tutulduğundan  əlavə  500  min 
manatlıq məhsul istehsal etmişdilər [11, s. 179].
1971—1985-ci illərdə Azərbaycan hökuməti Xankəndi elektrotexnika zavo- 
dunu yeni maşmlarla,  texnika ilə  təmin  etmiş,  müəssisədə  kompleks  mexa- 
nikləşdirilməsi və avtomatlaşdınlması prosesi sürətlənmişdir.
XX yüzilliyin  70-ci  illərində  Xankəndində yaradılmış  sənaye müəssisə- 
lərindən biri də lüminessent lampaları üçün işıq armaturları istehsal edən kom- 
binatm inşa  edilməsi  idi.  Bu kombinat Xankəndi  Elektrotexnika Zavodunun

nəzdində fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycan hökuməti tərəfindən armatur kom- 
binatmın  kompleks  mexanikləşdirilməsi  istehsalatın  ilbəil  arjtmasma  şərait 
yaratdı.  Belə ki,  1970-ci ildə kombinatda 474 min ədəd işıq armatur istehsal 
edilmişdirsə,  1980-ci ildə bu rəqəm 780 minə,  1985-ci ildə isə 2,1  dəfə arta- 
raq  1  milyon  19 min ədədə çatmışdır [37, s. 165].
1970—1985-ci  illərdə  Azərbaycan  SSR-in  Xankəndi  şəhərində  dinamik 
inkişaf etmiş sənaye sahələrindən biri də Şərabçılıq sənayesidir. Bəhs etdiyi- 
miz  illərdə  Azərbaycan  hökumətinin  ayırdığı  vəsait  hesabma  ümumilikdə 
DQMV-də  5  yeni  şərabçılıq  zavodlan  tikilib  istifadəyə  verildi  [12,  s.40]. 
Dövlətimiz  DQMV-də  tikilmiş  şərab  zavodlarmda,  elektrikləşmə  və  mexa- 
nikləşdirmə  işlərini  tam  həyata  keçirmiş,  elmi-texniki  nailiyyətləri  burada 
tətbiq  etmək  əsasmda  yeni  maşın,  avadanlıq,  aparat  və  cihazlarla  təmin 
etmişdir.  Bunun nəticəsində  zavodda həm istehsalın həcmi  artmış,  həm  də 
yüksək keyfiyyətli, beynəlxalq standartlara uyğıın məhşul istehsal edilmişdir. 
Xankəndi zavodlarmda Şərab istehsalı  1985-ci ildə,  1960-cı illə müqayisədə
4,5 dəfə artmışdı [40].  Konyak istehsalı isə  1960-cı illə müqayisədə  1980-ci 
ildə  təxminən  5  dəfə  çoxalmışdı  [30].  DQMV-də  üzümçülüyün  və  şərəb- 
çılığın maddi-texniki bazası ilbəil möhkəmlənir və  inkişaf edirdi.  Xankəndi 
şəhərində  istehsal  olunan  yüksək  keyfiyyətli  məhsullar  keçmiş  ittifaq 
miqyasmda  15 respublikaya, Macanstana, Çexoslovakiyaya və başqa dövlət- 
lərə  ixrac  olunurdu.  1980-ci  illərdə  ümumilikdə  Dağlıq  Qarabağm  şərab 
emalı  müəssisələri  Azərbaycan  şərabçılıq  sənayesinin  ümumi  məhsulunun 
12-17 faizini verirdi [12].
70-ci  illərdə  Azərbaycan  hökumətinin  ayırdığı  xüsusi  vəsait  hesabma 
DQMV-də  yeni  yaradılmış  sənaye müəssisələrindən biri  də  «Qarabağ pivə 
zavodu» idi.  Bünövrəsi  1969-cu ildə qoyulan bu zavod çox sürətlə tikilərək 
1970-ci  ildə  istifadəyə  verilmişdir.  1971-ci  ildə  zavodda  171  min  dekalitr, 
1980-ci ildə 205 min dekalitr məhsul istehsal edilmişdir [37, s.  121].
Bəhs etdiyimiz dövrlərdə DQMV-də yerli sənayenin 5 yerli istehsal kom- 
binatlarmm da inkişafında çox böyük irəliləyişlər müşahidə edilmişdir. Bun- 
larm içərisində Şuşada fəaliyyət göstərən və Azərbaycanda yeganə olan Şuşa 
Şərq  Musiqi  alətləri  fabrikinin  adını  xüsusi  qeyd  etmək  lazımdır.  Fabrikdə 
istehsal olunan musiqi alətləri Orta Asiyaya, habelə İrana, İraqa, Əfqanıstana 
və başqa dövlətlərə ixrac edilirdi.
1970-1985-ci  illərdə  Dağlıq  Qarabağın  dağlarında  böyük  mərmər,  tuf, 
qranit,  əhəngdaşı  və  başqa  qiymətli  və  nadir tikinti  materialları  ehtiyatları 
kəşf olunmuşdu.  1976—1985-ci  illərdə  vilayətdə  yeni  sənaye  karxanaları 
açıldı [37].
1980-ci  illərin  əwəllərində  Xankəndi  tikinti  materialları  kombinatmda 
istehsal gücü 50 min kvadrat metr olan konveyer işə salınmışdı.  1985-ci ildə 
kombinatda istehsal olunan məhsullar  1980-ci illə müqayisədə  3,5  dəfə art- 
mışdır [30,  s.98].  Dağlıq Qarabağm mərmər və daş karxanalarında Azərbay- 
can hökuməti  tərəfindən  göndərilən  30 yeni,  müasir tələblərə  cavab  verən 
daşkəsən maşın işləyirdi.  Burada istehsal  olunan mərmər,  qranit üzlük tava- 
lan keçmiş  SSRİ-nin yüzlərlə şəhərlərinə göndərilirdi.
Azərbaycanm DQMV-dəki meşələri fısdıq və  qalınyarpaqh ağac növləri 
ilə zəngindir.  Qiymətli və tayı-bərabəri olmayan bu ağaclarm oduncağından 
hələ qədimdən müxtəlif məişət əşyalan düzəldirdilər.  1928-ci ildə Xankəndin- 
də  kiçik  emalatxana  kimi  fəaliyyətə  başlayan  mebel  sexi  sonralar  böyük 
fabrikə  çevrilmişdi.  1960-cı  illərdə  Xankəndinin müasir  avadanlıqla  təchiz 
olunmuş iri Mebel Fabriki  işə  düşmüşdü.  1970-ci illərdə  isə  həmin fabrikin 
bir neçə fılialları yaradıldı. Xankəndi mebel fabriki keçmiş İttifaq miqyasmda 
ixtisaslaşmış böyük müəssisə kimi tamnırdı. Bura istehsal olunan məhsullar -  
mebel,  masa,  kürsü,  kreslo,  çarpayı,  dolab,  bufet,  altlıq,  məişət  əşyalan və 
başqa  məmulatlar  keçmiş  ittifaq  məkanmda  satılır  və  müəssisəyə  yüksək 
gəlir gətirdi. Müəssisənin istehsal həcmi ilbəil yüksək templə artırdı.  1960-cı 
illə müqayisədə fabrikin istehsal həcmi  1985-ci ildə  5,9 dəfə artmışdır.
1970-1985-ci  illərdə  Azərbaycan  SSR  DQMV-nin  inkişaf edən  sənaye 
sahələrinin biri  də M.Əzizbəyovun admı  daşıyan Xankəndi tikiş  fabriki idi. 
1970-ci illərdə Azərbaycan hökumətinin ayırdığı xüsusi vəsait hesabma tikiş 
fabrikində  əlavə  korpuslar  inşa  edildi.  Keçmiş  dəzgahlar yeniləri  ilə  əvəz- 
ləndi.  Belə  bir  fabrikin  DQMV  də  fəaliyyəti  və  onun  lazım  olan  şəraitlə 
təmin edilməsi dövlətimizin bölgəyə göstərdiyi çox böyük qayğınm nəticəsi 
idi.  Çünki həmin müəssisədə yüzlərlə əhali işləyir və lazımi əmək haqqı ilə 
təmin olunurdular. Fabrikin istehsal etdiyi məhsullar nəinki respublikamızda, 
keçmiş  SSRİ  məkamnda,  hətta  ittifaqıri  hüdudlarından  kənarda  da  olduqca 
məşhur idi.  Fabrikdə  istehsalın həcmi ildən-ilə artırdı.  Belə ki,  1975-ci ildə 
fabrikdə  ümumi  məhsul  istehsalm  həcmi  91,6  faiz  yerinə  yetirilmişdirsə,
1985-ci ildə  121,8 faizə çatmışdı [18].
Xalçaçılıq, Qarabağ qadmlannm qədim və sevimli sənəti olmuşdu. Bu zərif 
sənətin sirləri qayğı ilə qorunaraq nəsildən-nəsilə verilmişdi [30, s.94].  1970-ci 
illərdə DQMV-nin ermənilərin daha çox cəmləşdiyi ərazisində xalçaçılıq fabri- 
kinin yeni fıliallan yaradılmışdı. Azərbaycan hökuməti Xankəndi şəhəri ərazi- 
sindəki xalçaçılıq kombinatlannı yeni dəzgahlar və avadanlıqla təmin etdi. Bu- 
rada istehsal olunan xalçalar orijinal və gözəl naxışlan, əla yaradıcılıq üslubu, 
müstəsna dərəcədə davamlılığı ilə keçmiş SSRİ məkanmda, İngiltərədə, İtali-

Nazim Məmmədov
yada, İsveçdə, Danimarkada, MƏR-də və başqaxarici dövlətlərdə şöhrət qazan- 
mışdı.  Dünya bazarlannda Xankəndi  şəhərində  istehsal olunmuş xalçalar çox 
baha qiymətə satılır və vilayətin büdcəsinə xeyli qazanc gətirirdi.  1970—1985-ci 
illərdə Xankəndi xalçaçılıq fabrikində istehsal olunan xalçalann 90 faizi key- 
fıyyət nişam ilə buraxıhrdı [44]. Həmçinin bəhs etdiyimiz illərdə xalçanm isteh- 
salında da böyük artım müşahidə edilmişdir. Belə ki, Xankəndi Xalçaçılıq Fab- 
rikində 1970-ci illə müqayisədə, 1985-ci ildə məhsul istehsalı 35% artmışdır [43].
1982-1983-cü illərdə DQMV-də inşa edilmiş sənaye sahələrindən biri də 
Xankəndi süd kombinatımn yeni pendir sexi idi. Bəhs etdiyimiz dövrdə Xan- 
kəndi şəhərində fəaliyyət göstərən süd kombinatınm bütün sexləri Azərbay- 
can hökumətinin göndərdiyi yeni  avtomat qurğularla təmin  edildi və  sexlər 
mexanikləşdirildi.  I960-cı illə müqayisədə  1970-ci ildə Xankəndi Süd Kom- 
binatmda  tikinti,  yenidənqurma  işlərinə  ayrılan  vəsaitin  həcmi  52,4%)  artıq 
idi.  Dövlətimizin  göstərdiyi  dərin  qayğı  nəticəsində  Xankəndi  şəhərində 
1970—1985-ci  illərdə  süd  və  süd  məhsulları,  pendir,  yağlı  brmza  və  yağ 
istehsalında çox böyük artım müşahidə edilmişdi. Belə ki, Xankəndi Süd və 
Süd məhsulları  Kombinatmda  1968-ci illə müqayisədə  1988-ci  ildə məhsul 
istehsahnm həcmi təxminən 3 dəfə artmışdı [28, s.61].
Xankəndi  şəhərindəki  süd  kombinatmda  respublikada  quru  süd  zərdabı 
hazırlayan  yeganə  sex  işləyirdi.  Dövlətimizin  xaricdən  aldığı  avadanlıq 
həmin  sexdə  quraşdırılmışdı.  Süd və  süd məhsullanmn  adam  başma  düşən 
istehsal səviyyəsinə görə Xankəndi şəhəri Azərbaycan SSR-in şəhərləri ara- 
sında  ilk yerlərdən  birini  tuturdu.  Burada  istehsal  olunan  məhsullar  nəinki 
yerli əhalinin tələbatım ödəyir, hətta Ermənistana və İttifaqm digər regionla- 
rma da göndərilirdi [644].
Azərbaycanm Yuxarı Qarabağ ərazisi tikinti-xammal materialları ilə zən- 
gindir.  Ona görə də burada yerli xammala əsaslanan inşaat materialları səna- 
yesinin müxtəlif sahələri yaranmış və  inkişaf etmişdi.  1975—1980-ci  illərdə 
Xankəndi  ərazisində  yeni  əhəng,  taxta-şalban,  kərpic,  kirəmit  sexləri 
yaradılmışdı [38].  1970—1985-ci illərdə Azərbaycan hökuməti tərəfindən la- 
zımı  və  müasir  avadanlıqla  təchiz  edilən  müəssisələrdə,  sıçrayışlı  inkişaf 
müşahidə edilmişdi.  Belə ki,  1960-cı illə müqayisədə  1985-ci ildə taxta-şal- 
ban istehsalı 4 dəfə, əhəng istehsalı 1,4 dəfə, kərpic istehsalı 6 dəfə artmışdır. 
Bütün bunlar isə Xankəndi şəhərində tikinti-abadlıq işlərinin genişlənməsinə 
güclü təkan vermişdi [14,  s.22].
1970—1985-ci illərdə Azərbaycan hökuməti Xankəndi şəhərində un və un 
məhsullan,  şirniyyat sexləri, ət kombinatlan, kolbasa sexi və başqa müəssi- 
sələr tikib əhalinin istifadəsinə vermişdir.
Eneıji tutumlu sahələrin inkişafı Azərbaycanda elektrik enerjisi istehsah- 
nın artmasmı tələb edirdi. XX yüzilliyin 70-ci illərində Azərbaycan hökuməti 
DQMV-nin  elektrik  eneıjisi  ilə  tam  təmin  olunması  üçün  əhəmiyyətli  işlər 
gördü.  Ağdam-Xankəndi yüksək  gərginlikli elektrik xətti  vasitəsilə  Mingə- 
çevir SES-dən DQMV-nə verilən elektrik eneıjisi artınldı.  1970—1985-ci illər- 
də DQMV-də  elektrik enerjisi  istehsalı  46,3  dəfədən çox  artmışdı.  Belə  ki, 
1970-ci ildə DQMV-də elektrik enerjisi istehsalı  1,6 milyon kilovat saata ça- 
tırdısa,  1980-ci ildə bu rəqəm 45,9 milyon kilovat şaata,  1985-ci ildə isə di- 
namik inkişaf edərək 74,1  milyon kilovat saata qalxmışdı.  Aparılan tədqiqat- 
lar  nəticəsində  məlum  olur  ki,  DQMV-də  adambaşına  düşən  elektrik 
enerjisinə görə ümumrespublika səviyyəsində öndə getmişdir. Təkcə bir faktı 
qeyd edək ki,  1985-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasmda elektrik enerjisi 
istehsalı  69,1  milyon  kilovat  saata  çatırdı.  Apanlan  tədqiqatlardan  məlum 
olur ki,  1985-ci  ildə Naxçıvan,  Bərdə,  Gəncə,  Tərtər,  Ağdam  şəhərlərində 
adambaşına 237 kilovat saat elektrik enerjisi düşdüyü halda, bu rəqəm Xan- 
kəndi şəhərində 2 dəfə artıq idi. Bütün bunlar isə Xankəndi şəhərində enerji 
tutumlu  sahələrin,  xüsusilə  sənayenin  inkişafma  və  əhalinin  maddi  rifah 
halmın yaxşılaşmasma güclü təkan verdi [26, s. 49].
Azərbaycan  hökuməti  Vilayətdə  energetika  təsərrüfatmm  inkişafı  üçün 
xüsusi tədbirlər həyata keçirərək 1970-1985-ci illərdə  1300 kilometrlik yük- 
sək voltlu  elektrik xətti  çəkmişdir.  Dağlıq Qarabağ  Azərbaycanda üçtərəfli 
elektrik  təchizatı  olan  yeganə  regiondur.  Belə  təchizat  vilayətin  elektrik 
eneıjisi ilə daha yüksək dərəcədə etibarlı olmasmı təmin edir [30,  s.80].
1970—1985-ci illərdə DQMV-də energetika obyektləri tikintisi böyük vü- 
sət almışdır. Sərsəng SES-i nəinki lazımı qədər elektrik enerjisi istehsal edir, 
həm  də bu  mürəkkəb  hidrotexniki  qurğu  Qarabağ düzündə  120 min hektar 
sahədə yeni əkinləri və çoxillik bitkiləri suvarmaq imkanma malik idi. Yeri 
gəlmişkən,  onu  da  qeyd  edək ki,  Sərsəng  Su  anbannm  130  metrlik  tökmə 
bəndi  dünyanm  ən  hündür  bəndlərindən  biridir.  Sərsəng  SES-nin  hər  il 
istehsal etdiyi  125 milyon kilovat saat elektrik enerjisi Zaqafqaziyamn vahid 
energetika sisteminə daxil olmuşdur [36].
Beləliklə,  1970—1985-ci  illərdə  respublikamızm  rəhbəri  H.Ə.Əliyevin 
şəxsi təşəbbüsü,  inadlı  fəaliyyəti nəticəsində Azərbaycan SSR-in Xankəndi 
şəhərində  sənaye üstün,  sürətlə və  dinamik inkişaf etdi.  Xankəndi  sənayesi 
1970-ci illə müqayisədə  1980-ci ildə 249 faiz,  1985-ci ildə isə 300 faiz artdı 
[28, s.58].
Aparılan tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunur ki, bəhs etdiyimiz illər- 
də Xankəndi sənayesindəki göstəricilər Respublikamızm şəhərləri ilə müqa-

yisədə üstün olrauşdur.  15 il ərzində Xankəndi sənayesi istehsal artım göstə- 
ricisinə görə ümumrespublika səviyyəsini 3  dəfə ötüb keçmişdir [35,  s.103]. 
1986-cı ilin sonlarında Xankəndi sənayesi istehsal fondlarımn dəyəri  1980-ci 
illə müqayisədə 55,6 faiz artmışdır ki, bu da bütövlükdə respublika üzrə olan 
rəqəmdən 46,5 faiz çoxdur.  1985-ci ildə Xankəndi sənayesində  1923-cü illə 
müqayisədə  50  dəfədən  çox  adam  çalışırdı  ki,  bundan  52  faizi  qadın  idi. 
Əhalinin hər  10 min nəfərinə düşən sənaye işçilərinin sayma görə Xankəndi 
şəhəri Naxçıvan, Bərdə, Ağdam, Şamaxı, Füzuli və digər şəhərlərdən təxmi- 
nən 2 dəfə artıqdı. Sənayedə məşğulluq göstəricilərinə görə Xankəndi şəhəri 
yalnız Bakı-Sumqayıt şəhərlərindən geri qalırdı.  1970-1985-ci illərdə Xan- 
kəndi şəhərində sənaye kompleksinin əsasını elektrotexnika, ipəkçilik, maşın- 
qayırma,  elektroenergetika,  tikinti  materialları,  toxuculuq,  mebel,  ayaqqabı, 
ət-süd sənayesi və başqaları müvəffəqiyyətlə inkişaf etmişdi [14, s. 18].
Bəhs  olunan illərdə Xankəndi şəhərində əhalinin ictimai istehsalla məş- 
ğulluq səviyyəsi kifayət qədər yüksək idi. Əhalinin məşğulluq strukturu get- 
dikcə yaxşılaşırdı.  Xankəndi  şəhərinin sürətli  inkişafı,  sənaye müəssisələri, 
onların  filiallanmn,  sexlərinin yaradılması,  evdə  işləyənlərin  sayınm çoxal- 
ması və başqa sahələrdə Azərbaycan hökumətinin gördüyü tədbirlər şəhərdə 
əmək  qabiliyyətli  əhalinin  məşğulluğunu  daha  səmərəli  və  tam  təmin 
etmişdir.  Bunun  nəticəsi  idi  ki,  1985-ci  ildə  Xankəndi  şəhərində  əhalinin 
adambaşma pul gəlirləri  1113,5 manatdan çox olmuşdur ki, bu da bütövlükdə 
ümumrespublika üzrə olan göstəricilərdən 97,8 manat, Naxçıvan MR-dəkin- 
dən  170,4  manat  çoxdur.  Xankəndi  şəhərinin  inkişafı  haqqında  yuxarıdakı 
qərəzsiz araşdırmalar və əsaslı faktlar minlərlədir. Yəqin ki, tariximizi saxta- 
laşdırmağa çalışan erməni lobbisi yuxandakı tarixi faktları ya bilmirlər, ya da 
bilərəkdən onu saxtalaşdırırlar.
Dünya siyasətçisi H.Ə.Əliyev çıxışlarmdan birində  1970—1985-ci illərdə 
sənayenin inkişafına münasibətini belə ifadə etmişdi:  «1970-1985-ci illərdə 
Azərbaycanda  sənaye  dinamik inkişaf etmişdi.  Bu illər ərzində  213  yeni  iri 
sənaye müəssisəsi istismara verilmiş, 250-dən çox iri zavod, fabrik və isteh- 
salat sexləri tikilmiş,  sənayedə əmək məhsuldarhğı 2,1  dəfə, məhsul istehsalı
3.3 dəfə,  mənfəət 3,2 dəfə,  sənaye-məhsuldar personalın fondlarla təchizatı
1.4 dəfə artmış, 451  adda məhsula dövlət keyfıyyət nişanx verilmişdir. Ölkə- 
mizdə  buraxılan  sənaye  məhsullarx dünyanın  65  ölkəsinə  ixrac  olunmuş və 
xalqxmxzm maddi rifah halı xeyli yaxşılaşmışdır [26,  s. 128].
XX  əsrin  80-ci  illərinin  ortalarında  SSRİ-nin  ictimai-siyasi,  iqtisadi  və 
mənəvi həyatxnda böhran yarandx. Bu dövrdə sovet ölkəsində maddi ehtiyat- 
lar azalmış, istehsalın artım sürəti, məhsuldarhğı, səmərəliliyi aşağx düşmüş,
ETT ləngiməklə,  infrastruktur zəifləmiş,  təbii ehtiyatlar azalmış və bahalaş- 
mışdı. Bu dövrdə kommunist ideologiyasma inam azalmış, müttəfiq respubli- 
kalarda  (o  cümlədən  Azərbaycanda)  hüquqlarxn  tapdalanması,  sərvətlərin 
talan olunmasma etiraz və xalqın milli özünüdərk prosesi güclənmişdi [34].
Sov. İKP MK ölkəni böhrandan çıxarmaq məqsədilə  1985-ci ilin aprelində 
«sürətləndirmə konsepsiyası»nı,  1987-ci  ilin yanvarında «aşkarlıq və  demo- 
kratiya» xəttini,  1988-ci ilin iyununda «Humanist, demokratik sosializm» şüa- 
rım irəli sürdü [29]. Lakin mərkəzin «yenidənqurma» xətti imperiyanm daha 
dərin böhrana saldı və onun süqutunu sürətləndirdi.  Moskva SSRİ-nin dağıl- 
ması prosesinin qarşısmı almaq üçün həmişə istifadə etdiyi «Parçala və hökm 
et» siyasətindən yenə də istifadə etdi. Hakim dairələr münaqişələri, antitürk, 
antislam siyasətini genişləndirdilər. Azərbaycanı və deməli,  həm də Cənubi 
Qafqazı əldə saxlamaq, eyni zamanda türk xalqları ilə Türkiyə arasmda körpü 
olan  Azərbaycam  əldən verməmək üçün Azərbaycan  dövləti  SSRİ  rəhbər- 
liyinin  əsas  zərbə  hədəfınə  çevrildi.  Azərbaycanm  Dağlıq  Qarabağ  bölgə- 
sində  azərbaycanlılann  soyqırımmı  törətməklə  Azərbaycanı  parçalamağı, 
zəiflətməyi və  özündən asılı vəziyyətə  salmağı,  bununla da regionda ağalıq 
etməyi qarşısına məqsəd qoyan rus şovinistləri erməni millətçilərindən yenə 
də bir qaba silah kimi istifadə etdilər.  1988-ci ildə bədnam yenidənqurmanm 
yaratdığı  aşkarlıqdan  sui-istifadə  edən  erməni  millətçiləri,  onların  lobbisi 
Azərbaycan xalqına qarşı kütləvi yalan və böhtan kampaniyasına başladılar. 
Onlar Dağlıq Qarabağda vəziyyəti  gərginləşdirmək,  ictimai rəyi  öz tərəflə- 
rinə  çəkmək üçün ənənəvi  «əzabkeş»  obrazı yaratdılar.  Erməni  millətçiləri 
əsas diqqəti ona yönəltdilər ki,  guya Azərbaycan rəhbərliyinin qərəzlı  siya- 
səti nəticəsində DQMV-nin iqtisadi inkişaf səviyyəsi bütün Azərbaycan üzrə 
olduğundan xeyli aşağıdır. Guya bu fakt erməni əhalisinin narazılığma səbəb 
olmuş, onlann səbir kasasım daşdınb hadisələrin detanatoru olmuşdur. SSRİ-də, 
xariedə  görkəmli  iqtisadçılardan  sayılan,  M.Qorbaçovun  iqtisadi  məsələlər 
üzrə  müşaviri  olan akademik Aqambekyanın  irəli  sürdüyü yalançı  tezisləri, 
erməni  millətçilərinin  əl-qolunu  daha da  açdı və  onlarda Dağlıq  Qarabağın 
Azərbaycandan qopanlması inamını xeyli artırdı. Halbuki qərəzsiz elmi araş- 
dırmalar nəticəsində  məlum  olur  ki,  erməni  millətçilərinin  ortaya  atdıqları 
sosial-iqtisadi gerilik konsepsiyası bəhanədən başqa bir şey deyildir.
DQMV respublikamızm inkişaf etmiş sənaye regionlanndan biridir.  1987-ci 
ilin  əwəllərində  bölgədə  sənaye  istehsal  fondlannın  dəyəri  140,2  milyon 
manat təşkil  etmişdir.  1980-ci  illə müqayisədə  1987-ci  ildə  sənaye  istehsal 
fondunun  dəyəri  55,6  faiz  artmxşdxr  ki,  bu  isə  ümumrespublika  üzrə  olan 
göstəricilərdən 46,5 faiz çox demək idi [37, s.270].  1987-ci ildə DQMV əha-

lisinin hər 10 min nəfərinə düşən sənaye məşğulluq göstəricisİnə görə yalnız 
Bakı-Sumqayıt regionlanndan geri  qalırdı.  1940-cı  illə müqayisədə  1987-ci 
ildə Dağlıq Qarabağda sənaye istehsalmın həcmi 25 dəfə artaraq 240 milyon 
manata çatmışdır.  Yeni  obyektlərin istifadəyə verilməsi, müəssisələrin ava- 
danlıq və  xammalla  təmin  edilməsi nəticəsində  sənaye  istehsalımn yüksək 
inkişaf sürəti təmin olunmuşdur. Apanlan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, 
1970—1987-ci illər ərzində DQMV sənaye istehsalının inkişaf sürətinə görə 
ümumrespublika səviyyəsini  3  dəfə ötüb keçmişdir.  1987-ci ilin dekabr mə- 
lumatma  görə  DQMV-də  adambaşma  1,4 min manatlıq  sənaye məhsulu  is- 
tehsal olunmuşdur ki, bu da Bakı-Sumqayıt regionu istisna olmaqla Azərbay- 
canm yerdə qalan bütün regionlarmdakı göstəricilərdən yüksəkdir [36, s.376].
Xankəndi Azərbaycamn müasir sənayeyə malik şəhərlərindən biri idi. Şə- 
hərin  sənaye  kompleksinin  əsasını  elektrotexnika,  ipəkçilik,  maşınqayırma, 
tikinti materialları  sənayesi,  toxuculuq,  mebel,  ayaqqabı,  ət-süd sənayesi və 
digərləri təşkil edirdi. 1986—
1988-ci illərdə Xankəndi şəhərində xalq istehlakı mal- 
lan istehsalınm artırılmasma xüsusi diqqət yetirilmişdi.  1987-ci ildə Xankən- 
di şəhəri ipək istehsalına görə respublikamızm ikinci mərkəzi idi. DQMV-də 
yüngül sənaye məhsulunun 67 faizi və respublikamızın ipəkçilik sənayesinin 
25  faizi  Dağlıq  Qarabağ  ipək  emalı  sənayesinin payına  düşürdü  [28,  s.60]. 
1986—1987-ci  illərdə Xankəndi  ipək emalı  sənayesində  inkişaf prosesi getsə 
də,  1988-ci  ildə  erməni  millətçilərinin  bölgədə  törətdikləri  fıtnəkarlıq  bu 
sahəyə güclü zərbə vurdu.  İlk növbədə xammal ehtiyatlan təxminən yarıba- 
yan  azaldı  ki,  bu  da  istehsalın  aşağı  düşməsinə  çox  böyük təsir etdi.  Çox- 
şaxəli istehsala malik Xankəndi ipək emalı sənayesində 1985—1988-ci illərdə 
inkişaf prosesi  aşağı düşdü.  Belə ki, bəhs  olunan dövrdə xam ipək istehsalı 
117 tondan 50 tona, ipək sap istehsah  108 tondan 78 tona, ipək parça istehsah
16,5 mln. m2-dən 9 mln. m2-ə endi [37, s.273].
1986-1988-ci illərdə Xankəndi sənayesində artma, azalma və hətta isteh- 
salın  tamamilə  dayandırılması  hallan  müşahidə  edilmişdir.  Məsələn,  bəhs 
edilən illərdə «alkoqolizmə qarşı mübarizə» pərdəsi altmda DQMV-də üzüm 
sahələri 40 faiz azaldı. Eyni zamanda Dağlıq Qarabağda başlayan erməni se- 
paratizmi üzüm bağlanna baxımsızlıq yaratmış, ağır zəhmət və külli miqdar- 
da vəsait hesabına yaradılmış məhsuldar bağlar ləğv edilmişdi. Xammal çatış- 
mazlığı  nəticəsində  1985—1988-ci  illərdə  Xankəndində  şərab  emalı  təxminən
9 dəfə azalmışdı. Ayaqqabı istehsalı isə  1986,  1987-ci illərdə öz əwəlki isteh- 
sal həcmin saxlasa da, 1988-ci ildə təxminən 2 dəfə azalaraq 2 milyon 279 min 
cüt ədədə  düşmüşdü  [37,  s.271].  Məlum  səbəblər ucbatmdan Xankəndində 
elə sənaye sahələri vardır ki,  1988-ci ildən istehsalı tamamilə dayandırmışdır.
Belə ki, lüminessent lampalar üçün armatur-beton dirək istehsalı  1985-ci ildə
1  milyon 19 min ədəd,  1987-ci ildə  1  milyon 136 min ədəd istehsal olunmuş- 
dursa,  1988-ci ildə həmin zavodda da istehsal şıfıra enmişdir [37,  s.172].
1986-1988-ci illərdə Xankəndi şəhərində ərzaq məhsullan istehsal edən 
sənaye  müəssisələrinin  istehsalında  artım  müşahidə  edilmişdir.  Məsələn, 
pendir və yağlı bnnza istehsalı 1985-ci ildə 767 ton, 1986-cı ildə 909 ton isteh- 
sal  olunmuşdursa,  1988-ci  ildə  artaraq  944  tona  çatmışdır.  Mal-qara  yağı 
istehsalmda  isə  cüzi  azalma halı  olmuşdur.  Belə  ki,  1985-ci  ildə  Xankəndi 
yağ  zavodunda  946  ton  yağ  istehsal  olunmuşdursa,  1988-ci  ildə  929  tona 
enmişdir.  Bəhs  etdiyimiz  illərdə  Xankəndində  artan  sənaye  sahələrdən biri 
də  konyak  istehsalı  idi.  Konyak  istehsalı  1985-ci  ildəki  44  min  dekalitrə 
qarşı,  1986-cı  ildə  58  min dekalitrə,  1988-ci  ildə isə  75  min  dekalitrə  qalx- 
mışdır  [36,  s.377].  1986—1988-ci  illərdə  Xankəndində  yeyinti  sənayesində 
şəhər əhalisinin tələbatmı ödəməli olan köməkçi sahələr -  süd, ət, çörəkbi- 
şirmə, qənnadı və başqa sahələr üstünlük təşkil edirdi.  1988-ci ildə Xankəndi 
şəhərində  süd  kombinatmda,  respublikamızda  quru  süd  zərdabı  hazırlayan 
yeganə sex işləyirdi.
Dekabr  1987-ci il məlumatma görə DQMV-i üzrə sənaye məhsulu isteh- 
salı respublikanın ümumi məhsul istehsalınm 2,8 faizini,  istehsal fondlannm
1,6  faizini,  sənayedə çalışanlann 2,8 faizini təşkil etmişdir.  İqtisadi rayonun 
məhsul istehsalma kapital qoyuluşu artaraq hər adama düşən istehsal məhsul- 
lannm həcmi  1987-ci  ildə  ümumrespublika  üzrə  21  manata  qarşı,  Vilayətdə
29,5 manat olmuşdu.  Son 20 il ərzində DQMV-də  30-dan çox sənaye müəs- 
sisələri  yaradılmış  və  il  ərzində  məhsul  istehsalınm  həcmi  3  dəfə  artaraq 
respublika səviyyəsini ötmüşdü [15,  s.202].
Bəhs etdiyimiz dövrdə Dağlıq Qarabağda tikinti sənayesi yerli xammallar 
hesabma inkişaf etdirilirdi.  Respublikamızdakı üzlük daşın  15  faizini, tikinti 
daşlannın  30  faizini,  mişar  daşlarmm  10  faizini,  sənaye  əhəmiyyətli  gilin
10 faizini DQMV-i vermişdir [15, s.204].
DQMV-nin  infrastrukturunda  yüksək voltlu elektrik xətlərinin  çəkilmə- 
sində  və  bununla  elektrik  təchizatı  sahəsində  şəbəkələr  yaradılması  böyük 
rol oynamışdır.  1986—1988-ci illərdə DQMV-də uzunluğu  110 kilometr olan 
yüksək  voltlu  elektrik xətti  çəkildi.  Artıq  1988-ci  ildə  DQMV-i  ərazisində 
yüksək  gərginlikli  elektrik  xətlərinin  uzunluğu  1410  kilometrə  çatmışdır 
[2,  s.30,  i.6,  v.27].  Azərbaycan  hökumətinin  dərin  qayğısı  nəticəsində 
DQMV-i üçtərəfli elektrik enerjisi ilə təchiz edilmişdi.  Respublikamızda üç- 
tərəfli elektrik təchizatı yalnız DQMV-ə nəsib olmuşdu.  1986—1988-ci illər- 
də Dağlıq Qarabağda elektrik eneıjisi istehsalı 2,4 dəfə artaraq  140,8 milyon

Nazim Məmmədov
kilovat  saata  çatmışdı  [28,  s.83].  Bəhs  etdiyimiz  dövrdəı respublikamızda
23,2 milyard kilovat saat, Naxçıvan MR-da 124,1 milyon kilovat saat elektrik 
enerjisi istehsal  olunurdu [36,  s.377].  Adambaşma düşən  elektrik enerjisinin 
həcminə  gəldikdə isə DQMV-i ümumrespublika səviyyəsində birinci yerdə 
dayanmışdı.  Vilayətdə  adambaşına  düşən  elektrik  eneıjisi  ümumrespublika 
səviyyəsindən 2,5  dəfə,  Naxçıvan MR ilə müqayisədə  isə təxminən 2 dəfə 
çox olmuşdur. Əlbəttə, bu faktm özü tariximizi saxtalaşdıran erməni millətçi- 
lərinə  tutarlı  cavabdır.  Apardığımız  tədqiqatlardan  məlumdur  ki,  Dağlıq 
Qarabağda sənaye müəssisələrinin əsas hissəsi Xankəndi şəhərində və ermə- 
nilərin daha çox cəmləşdiyi digər ərazilərdə yerləşdirilmişdir.  Dağlıq Qara- 
bağm erməni rəhbərliyi «Sənaye müəssisələri və onlann fıliallannm yerləş- 
dirilməsi səlahiyyətləri»ndən çox məharətlə istifadə edərək bölgənin qədim 
sakinləri  olan  azərbaycanhlann yaşadığı qədim kəndlərdə  sənaye  infrastruk- 
turu yaratmadı.  Erməni  rəhbərliyinin  məqsədi  süni  surətdə  azərbaycanhlar 
yaşayan kəndlərdə işsizlik problemi yaratmaq və azərbaycanlılann bölgədən 
uzaqlaşdınlmasma nail olmaq idi.
1988-ci ilin əwəllərində Azərbaycan SSR-in DQMV-i ərazisində, o cüm- 
lədən Xankəndi  şəhərində «antitürk mitinq», yürüş və nümayişlərin keçiril- 
məsi,  şəhərdə  erməni  fıtnəkarlığmm  genişlənməsi,  sənayedə  çox  ağır  və 
böhranlı vəziyyət yaratdı [33]. Xankəndi şəhərinin erməni rəhbərləri tərəfin- 
dən buradakı  sənaye  müəssisələri  əmlakmın  äağıäılması,  rüşvətxorluq  və 
korrupsiya əməllərinin getdikcə daha açıq şəkildə yer alması da iqtisadiyya- 
tın geriləməsi prosesini gücləndirdi.
Xankəndi adı bu gün dünya gəmiçiliyində də tanınır.  2009-cu il dekabnn 
24-də Türkiyənin məşhur «Palmalı» şirkətlər qrupunun sifarişi ilə «Xankən- 
di» tankeri hazırlanaraq suya buraxıldı.  142-98 metr uzunluğu 21-7 metr eni, 
yük tutumu 14 min ton olan gəmi dünya sularmda kımya sənayesi məhsulları 
äaşımaq üçün nəzərdə tutulub.
Xankəndi  Azərbaycamn  Milli  Qəhrəmanı  Nizami  Məmmədovun,  Milli 
Qəhrəman  Şirin  Mirzəyevin,  Respublikanın  Xalq  artisti  Fəxrəddin  Mana- 
fovun vətənidir. Qonşu Ermənistanın keçmiş başçısı Robert Koçaryan, indiki 
Prezident  Serj  Sarkisyan  və  Rusiya  Elmlər  Akademiyasmın  müxbir  üzvü, 
atom energetikası üzrə  alim Armen Abaqyan da Xankəndi şəhərində doğul- 
muşlar.