200
DQMV-də başqa təsərrüfat sahələrinə nisbətən daha cavan təsərrüfat
sahəsi olan quşçuluq 1950-ci ildən sürətlə inkişaf etməyə başladı. Belə ki, 1940-cı
ildəki 19532 quşa qarşı 1950-ci ildə 3,7 dəfə artaraq 62350-yə çatmışdır.91
Azərbaycan hökuməti tərəfmdən ildən-ilə quş fermalarımn tikintisinin
genişləndirilmişdir. 1953-1955-ci illərdə 68,1 min yerlik quş ferması, 1956-1960-cı
illərdə 105,9 min yerlik, 1961-1965-ci illərdə 113,2 min yerlik, 1966-1970-ci illərdə
isə 76,7 min yerlik quş fermaları tikilmiş - quş fermaları lazımi avadanlıqla
zootexnik xidmətilə, elektriklə, istiliklə, tələb olunan səviyyədə yemlə təmin
olunmuş və quşların cins tərkibi yaxşılaşdırılmışdır.92 Bütün bunlar isə öz müsbət
nəticələrini vermişdir. Belə ki,1970-ci ildə DQMV-nin kolxoz və sovxozlarmda
quşların sayı 1940-cı illə müqayisədə 8,3 dəfə, 1950-ci illə müqayisədə isə 160 faiz
artmışdı.
Arıçılıq D ağlıq Qarabağ əhalisinin qədim məşğuliyyətlərindən biri
olmuşdur. Buradakı məhsuldar torpaq, əlverişli iqlim şəraiti və havanın xoşluğu
arıçılığı inkişaf etdirmək üçün gözəl şərait yaradırdı. Ona görə də Dağlıq
Qarabağın təsərrüfatlarmda bu sahəyə daha yaxından fikir verilirdi. A rtıq 60-cı
illərdə arıçılıq Dağlıq Qarabağm kolxoz və sovxozlarının gəlirli sahələrindən
birinə çevrilmişdi. Burada arıçılıq sürətlə inkişaf edirdi. 1963-cü ildə DQM V-də
78 Əmtəə Arıçılıq Ferması fəaliyyət göstərirdi. Burada az təsərrüfat tapılardı ki,
arıçılıqla məşğul olmasm. Arıçılığın ən böyük təsərrüfatları Kərkər, Ballıca,
Zamzur, Qazançı və başqa kəndlərdə yerləşirdi. Vilayətdə hər 100 hektar sahəyə
27 arı ailəsi düşürdü. Vilayətdəki arı fermalarmdan 50-si orta hesabla hər
pətəkdən 25-35 kq əmtəəlik bal verirdi.93 Azərbaycan hökümətinin apardığı
tədbirlər nəticəsində, DQMV-də 1941-1961-ci illərdə
arı ailələrinin saymda
artm a halı müşahidə edilmişdir. 1961-1971-ci illərdə isə müəyyən obyektiv və
subyektiv səbəblər ucbatından arı ailələrinin sayı xeyli azalmışdır. Bu azalmaya
səbəb bir tərəfdən hava şəraiti ilə bağlı olmuşdursa, ikinci bir tərəfdən həmin
sahəyə baxımsızlıq halları müşahidə edilmişdir. 1940-1960-cı illərdə DQM V-də
bütün kateqoriyalardan, ayrı-ayrı rayonlar üzrə arı ailələrinin inkişaf tempi
201
barədə məlumatı aşağıdakı cədvəldən əldə etmək olar (arı ailələri: 1 yanvar
məlumatı)94.
Rayonlar
ILLƏR
1941
1951
1961
1966
1971
DQMV-i
üzrə
cəmi:
O cümlədən,
4944
9972
9964
6565
6559
Xankəndi
1908
3097
2374
1842
3406
Ağdərə
943
2372
2078
1446
1050
Xocavənd
939
2433
2644
1301
889
H adrud
140
1475
2225
1533
903
Şuşa
414
595
643
443
311
Cədvəldən göründüyii kimi, 1941-ci illə müqayisədə 1951-ci ildə arı
ailələrinin sayı 101 faiz artmışdır. 1952-1959-cu illərdə a n ailələrinin saymda
çoxalma tempi müşahidə edilmişdir. Belə ki, dekabr 1959-cu il məlumatma görə,
DQM V-nin təsərrüfatlarında 11182 arı ailəsi var idi. 1960-cı ildən başlayaraq, arı
ailələri azalmışdır. 1961-ci illə müqayisədə 1971-ci ildə arı ailələri 34 faiz aşağı
düşmüşdür. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, Dağlıq Qarabağm
sovxozlarmda 1960-cı illərin ortalarından arı saxlanılmağa başlanmışdır. Şuşa
rayonu sovxozlarında arı saxlanılmırdı. Ağdərə rayonu sovxozlarında isə a n
ailələrinin sayı çox cüzi idi (1971-ci ildə 46 arı ailəsi).
Beləliklə, 1950-1960-cı illərdə Azərbaycan hökuməti'nin DQM V-də kənd
təsərrüfatlarını inkişaf etdirmək sahəsində həyata keçirdiyi tədbirlər nəticəsində
bütün kateqoriyalardan olan təsərrüfatlarda heyvanlarm sayı çoxaldı və onların
cins tərkibi yaxşılaşdırıldı. Heyvandarlıq m əhsullannın-istehsah və tədarükü
artdı. Dağlıq Q arabağda 1950-1960-cı illərdə dövlətə heyvandarlıq məhsullarınm
satışı vəziyyətini aşağıdakı cədvəldən görmək olar:93
202
Məhsulun növləri
Ölçü
vahidi
ILLƏR
1940
1950
1960
1970
M al-qara və quş
əti (dizi çəkidə)
Ton
1427
2480
4794
7157
Süd
və
süd
məhsulları
M in ton
2,6
5,1
10,3
16,2
Yum urta
M in ədəd
289
1857
4326
7767
Yun
Ton
109
206
610
494
Cədvəldən göründüyü kimi, DQMV-də 1940-cı illə müqayisədə 1970-ci ildə
ət ıstehsalı 5 dəfə, süd və süd məhsulları istehsalı 6,2 dəfə, yum urta 26,8 dəfə, yun
istehsalı 4,5 dəfə artmışdı. Dövlətə ət satışı göstəricilərinə görə Xocavənd
rayonunun kolxoz və sovxozları daha üstün mövqeyə malik olmuşdur. Belə ki,
DQM V-də 1970-ci ildə dövlətə satılan ümumi m al-qara və quş ətinin 1108 tonu
Xocavənd rayonunun kolxoz və sovxozlarının payına düşmüşdür.Ət istehsalmda
qaram alm xüsusi çəkisi 45 faiz təşkil edirdi.96
1950-1960-cı illərdə D QM V heyvandarlığında satlıq süd istehsalı başlıca
yer tuturdu. Pul gəlirinə görə, o yalnız üzümçülükdən geridə qalırdı. Aparılan
araşdırm alara əsasən məlum olmuşdur ki, Dağlıq Qarabağın bütün kolxozları və
12 sovxozu satlıq süd istehsalı ilə məşğul olmuşlar. 1958-ci ildə DQMV-də
R ayonlararası Dövlət Damazlıq Stansiyasının açılması mal-qaranm cinsinin
yaxşılaşmasma və məhsuldarlığın artmasına kömək etmişdir. 1953-cü ildə hər
inəkdən ildə orta hesabla 498 kiloqram süd sağılmışdırsa, 1%5-ci ildə təxminən 2
dəfə artaraq 1032 kiloqrama, 1970-ci ildə- isə 3 dəfə artaraq 1497 kiloqrama
çatmışdır. 1970-ci ildə Xocavənd rayonunda il ərzində hər inəkdən 2119
kiloqram süd sağılmışdır. Şuşa rayonunun “Turşsu” sovxozunda isə bu göstərici
2618 kiloqram a çatmışdır. Nəticədə, 1940-1960-cı illərdə DQMV-nin kolxoz və
sovxozlarında dövlətə süd satışı dəfələrlə artmışdır. Belə ki, 1940-cı illə
203
müqayisədə 1950-ci ildə 1,5 dəfə, 1960-cı ildə 3,9 dəfə, 1970-ci ildə isə 6,2 dəfə
artım müşahidə edilmişdir.97
Dağlıq Qarabağın təbii coğrafi mövqeyi qoyunçuluğun inkişafına şərait
yaratmışdır. Ərazidə saxlanılan qoyunlar ətlik-südlük və yunluq cins idi. Burada
bəslənən qoyunlar boz, qumral və sarımtıl rəngdə olduğundan yunu boyamaq
asan idi. Dünya bazarında, Rusiya sənayesində və yerli bazarlarda yuna böyük
tələbat var idi. Çünki yun xalça istehsalı üçün başlıca xammal mənbəyi hesab
olunurdu. O dur ki, bu sahəyə dövlətimiz xüsusi diqqət yetirir və qoyunçuluq
ferm alannın saymı artırırdı. Belə ki, 1953-1955-ci illərdə 46,3 yerlik, 1956-1960-
cı illərdə 58,1 min yerlik, 1961-1965-ci illərdə 37,5 min yerlik Qoyunçuluq Əmtəə
F erm alan (QƏF) tikilmişdi.98 Azərbaycan hökuməti yaratdığı bu fermalarda
mexanikləşmə, elektrikləşmə işlərini həyata keçirmiş, qoyunçuluğun yem
bazasım yaxşılaşdırmışdır.
1950 -
1960-cı illərdə Dağlıq Qarabağda
qoyunçuluğun inkişafı sahəsində Azərbaycan hökumətinin həyata keçirdiyi
tədbirlər öz müsbət nəticəsini verdi. Belə ki, 1940-cı illə müqayisədə 1950-ci ildə
qoyunlarm sayı 1,5 dəfə, 1960-cı ildə 2,7 dəfə, 1970-ci ildə 2,4 dəfə artdı.
Qoyunlarm sayındakı çoxalma dövlətə yun satışmda da artım a səbəb olmuşdur.
1950-1960-cı
illərdə
DQMV-nin
müxtəlif
kateqoriyalarından
olan
təsərrüfatlarm dan dövlətə yun satışınm artım tempini aşağıdakı cədvəldən də
görmək olar (tonla):99
K ateqoriyalar
ILLƏR
1940
1950
1960
1965
1970
DQM V-nin
bütün
təsərrüfatlanndan:
O cümlədən
109
206
610
487
494
Kolxozlarda
109
189
580
298
285
Sovxozlarda
-
-
-
61
60
Şəxsi təsərrüfatlarda
-
17
30
128
179
204
Cədvəldən göründüyü kimi, DQM V-də 1970-ci ildə dövlətə təhvil verilən
yunun 52 faizi kolxozların, 12 faizi sovxozların, 36 faizi şəxsi təsərrüfatların
payına düşürdü. Şəxsi təsərrüfatlardan əldə edilən yunun bir hissəsi Şuşa,
Ağdam, Bərdə bazarlarında satılır və ya yerli əhali tərəflndən xalça toxunması
işinə sərf edilirdi.
1950-1960-cı illər DQMV ərazisində quşçuluqda sürətlə inkişaf etmişdi.
Bölgədə quşlarm sayı 8,5 dəfə artmışdı. Bu artımın səbəbləri hər şeydən öncə
Azərbaycan hökuməti tərəfındən Quşçuluq Əmtəə Fermalarmm yaradılması,
Dağlıq Q arabağa yeni daha m əhsuldar quş növlərinin verilməsi, quşçuhıqda
tələb olunan yem bazası ilə təmin olunması, quşçuluq fermalarımn
mexanikləşdirilməsi və elektrikləşməsi ilə əlaqədar olmuşdur. 1953-1955-ci illərdə
DQM V-nin kolxoz və sovxozlarında 68,4 min yerlik, 1956-1960-cı illərdə 105,9
min yerlik, 1961-1966-cı illərdə 113,2 min yerlik, L966- 1970-ci illərdə 76,7 min
yerlik quş fermaları tikilmişdir.100 1950-1960-cı illərdə Dağlıq Qarabağın kolxoz,
sovxoz və digər dövlət təsərrüfatlarmda bütün növlərdən olan quşların sayının
necə artdığım aşağıdakı cədvəldən aydın görmək olar:101
Rayonlar
İLLOR
1940
1950
1960
1965
1970
D QM V üzrə cəmi:
O cümlədən
19532
62350
85034
89912
162173
H adrudda
3824
12626
8997
7701
15897
Ağdərədə
6581
24921
22300
21066
40777
XocaVənddə
3411
11775
27855
25307
44856
X ankəndində
4881
10856
20405
32725
57137
Şuşada
835
2172
5477
3115
3506
1961-ci ilə qədər Dağlıq Qarabağm sovxozlannda quş saxlamlrmrdı. 1961-
ci ildə isə DQM V-nin sovxozlarında cəmi 453 quş saxlanılmışdı. Dekabr 1970-ci
il m əlum atlarm a görə, DQMV-nin sovxozlarında quşçuluq əmtəə fermalarmın
205
yaradılması ilə əlaqədar, quşların sayı 39807-yə çatmışdı. Şəxsi təsərrüfatlarda da
quş saxlanılırdı ki, bu yerli əhalinin tələbatmm ödənilməsinə istiqamətlənmişdi.
Dağlıq Q arabağda saxlanan quşlar həm ətlik üçün istifadə edilirdi, həm də
yum urta vermək qabiliyyətinə malik idi. Bəhs etdiyimiz dövrdə, toyuqların illik
yum urta verməsində artım müşahidə edilmişdir. Belə ki, 1960-cı ildə o rta hesabla
hər toyuq 60 yum urta verirdisə, 1965-ci ildə 66-ya, 1970-ci ildə isə 73-ə
qalxmışdı. 1950-1960-cı illərdə dövlətə ümumi yum urta satışında böyük artım
müşahidə edilmişdir. 1940-cı illə müqayisədə, 1970-ci ildə yum urtanm sayı 13
dəfə artmışdı. Dövlətə yumurta satışı 1940-cı ildə 589 min, 1950-ci ildə 1 milyon
857 min, 1960-cı ildə 4 milyon 326 mi, 1965-ci ildə 5 milyon 749 min, 1970-ci ildə
isə artaraq 7 milyon 767 minə çatm ışdır.102
X X yüzilliyin 50-60-cı illərində DQMV-nin kənd təsərrüfatlarında yüksək
gəlirli sahələrdən biri ipəkçilik olmuşdur. Q arabağ İpək emalı sənayesinin
xammala olan tələbatını ödəmək məqsədilə baram a istehsalını artırm aq tələb
olunurdu. 1950-1960-cı iDər ərzində Dağlıq Qarabağda baram a qurdunun yem
bazasmın bərpası və genişləndirilməsi məqsədilə Azərbaycan hökuməti mühüm
tədbirlər həyata keçirdi. İlk növbədə, kum xana (baram a qurdu saxlanan yer)
tikintisinin genişləndirdi. Barama qurdu xəstəliklərini vaxtmda aradan
qaldırm aq məqsədilə Bakıdan mütəxəssislər göndərildi. 1950-1960-cı illər ərzində
çəkil bağlarının əkini 5 dəfədən çox artdı. Əkilən yeni çəkil bağlarmda əsasən
yüksək keyfıyyətli enli yarpaqlı sortlar becərilməyə başlandı. Nümunəvi barama
qurdu məntəqələri yaradıldı. Qabaqcıl iş təcrübəsi bölgədə tətbiq edildi.
Nəticədə, 1950-1960-cı illərdə DQMV-nin bütün kateqoriyalardan olan
təsərrüfatlarından dövlətə quru baram a satışı xeyli artdı. Belə ki, 1940-cı ildə
dövlətə 114 ton baram a satılmışdırsa, 1950-ci ildə 152 ton, 1960-cı ildə 185 ton,
1970-ci ildə isə 188 ton barama istehsal olunm uşdur.103 1924-cü illə müqayisədə
hər baram a qutusundan götürülən məhsuldarlıq 2,5 dəfə artm ışdır.104
Beləliklə, 1950-1960-cı illərdə Azərbaycan hökumətinin Dağlıq Qarabağ
M uxtar Vilayətinin kənd təsərrüfatım inkişaf etdirmək sahəsində həyata
206
keçirdiyi tə d b irb r kolxoz və sovxozlarm maddi texniki bazasını nisbətən
möhkəmləndirdi. Kolxozlar iri çoxsahəli təsərrüfatlara çevrildi. Sovxozlann sayı
və onların təsərrüfatları genişləndi. Dövlətimizin dərin qayğısı nəticəsində Dağlıq
Q arabağda kənd təsərrüfatj məhsullannm istehsalı və tədarükü artdı. 1950-1960-
cı illərdə bütövlükdə Azərbaycan üzrə kənd təsərrüfatınm ümumi məhsulu 1,9
dəfə çoxalmışdırsa, Respublikamızın məhsuldar torpağa, əlverişli iqlim şəraitinə
və bol su ehtiyatlarm a malik Dağlıq Qarabağ bölgəsində bu göstərici 4,5 dəfəyə
qalxm ışdır.'05
Bütün dünyada ictimai rəyi öz tərəflərinə çəkmək məqsədilə tarixi faktları
saxtalaşdıran erməni siyasətbazları əzabkeş obrazından çıxış edərək pis
yaşadıqlarından şikayət etməyə başlamışdılar. Halbuki aşağıdakı, 1950-1960-cı
illərə aid rəqəmlər erməni yalanını bir daha sübut edir. Belə ki, aparılan
müqayisəli araşdırm alar nəticəsində məlum olur ki, yanvar 1970-ci ildə hər bir
adam gününə düşən ümumi məhsul, Respublikamızın kolxozlarında o rta hesabla
4,7 m anat təşkil etmişdir. Bu göstərici Lənkəran - Astara zonasında 1,9 m anat
Naxçıvan M SSR-də 3,5 manat, Gəncə-Qazax zonasmda 3,8 m anat, Şirvan
zonasmda 4,8 m anat idisə, DQMV-də 5,9 m anata çatmışdır.106 Ən yüksək əmək
məhsuldarlığı səviyyəsinə malik olan Dağlıq Q arabağda Lənkəran-Astara
zonasmdakı nisbətən 3,1 dəfə artıq olmuşdur. Həmin vəziyyət hər 100 hektar
kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsinə düşən ümumi məhsulun dəyərində də
müşahidə olunur. Məsələn, ümumrespublika üzrə bu göstərici 13,1 min m anata
bərabər idisə, Naxçıvan MSSR-də 12,2 min m anat, Q arabağ - Mil zonasında
12,6 min m anat, Gəncə-Qazax zonasında 9,4 min manat, Lənkəran - Astara
zonasında 3,9 min manata, DQMV-də isə 17,4 min m anata çatırdı.107
1969-cu ildə Azərbaycanda hər bir kənd təsərrüfatında
işbyən
kolxozçuların aylıq qazancı orta hesabla 143 m anat idi. Aparılan araşdırm alar
nəticəsində məlum olur ki, Azərbaycanın ayrı-ayn zonaları arasında bu göstərici
DQMV-də daha üstün olmuşdur. Belə ki,Lənkəran - Astara zonasm da 77
m anat, Naxçıvan MSSR-də 129 manat, Gəncə-Qazax zonasm da 123 m anat,
207
Şirvan zonasmda 149 manat, Muğan-Salyan zonasmda 136 m anat olmuşdursa.
Dağlıq Qarabağ Mxıxtar Vilayətində 161 m anata çatmışdır. Aparılan
araşdırm alardan məlum olur ki, hər bir kolxozçuya düşən əsas istehsa]
zonalarmm dəyərinə görə DQMV birinci yerdə dayanmışdır, Belə ki,bəhs
etdiyimiz ildə, Naxçıvan MSSR-də bu göstərici 594,8 m anat, Lənkəran - Astara
zonasmda 366,3 m anat, Gəncə-Qazax zonasmda 523,1 m anat olmuşdursa,
DQMV-də 1 milyon 574,2 m anata çatmışdır. Eyni vəziyyət kolxoz və
sovxozlarda becərilən çoxillik bitkilərin əkinində də özünü göstərmişdir. Məsələn,
Naxçıvan M SSR-də bu göstərici 5,2 faiz, Qarabağ Mil zonasında 5,2 faiz,
Muğan-Salyan zonasında
1,6 faiz, Lənkəran-Astara zonasm da 2 faiz
olmuşdursa, DQMV-də 11,1 faizə çatmışdır.108 Əlbəttə, bu və ya buna bənzər
faktlar minlərlədir. Bütün yuxarıda sadalanan yüksək iqtisadi göstəricilər hər
şeydən öncə Azərbaycan hökumətinin DQMV göstərdiyi dərin qayğısının
nəticəsi idi.
1950-1960-cı illər DQMV-də kənd təsərrüfatımn inkişafı sahəsində Vilayət
rəhbərliyinin kəndlərdə həyata keçirdiyi tədbirlər nəzərdən keçirilərkən məlum
olur ki, Vilayət Partiya Komitəsi və Vilayət İcraiyyə hakimiyyəti azərbaycanlılar
yaşayan kəndlərə ögey münasibət göstərmişlər. Əliqabarlı azərbaycanlı zəhmət
adam larınm ağır əməyi heç vaxt qiymətləndirilməyib və
həmişə diqqətdən
kənarda qalıb. Azərbaycanlılar yaşayan kəndlərdəki əkin üçün yararlı torpaq
sahələri vaxtaşırı qeyri kənd təsərrüfatı məqsədlər üçün istifadə edilmiş, məqsədli
şəkildə müxtəlif yerlərdə qazıntı axtarış işləri aparm aqla əkin yerləri yararsız
hala salınmışdır. Burada məkirli niyyət sahiblərinin yeganə mənfur siyasəti,
qədimdən Dağlıq Q arabağda yaşayan azərbaycanldarı bezdirib ata-baba
yurdundan çıxarm aq və süni surətdə ermənilərin say çoxluğuna nail olmaq kimi
xəyanətkar məqsədləri var idi və çox təəssüflər olsun ki, bir qrup gəlmə
“qonşularım ız” həm də, bizim təvazökarlığımızdan, ürəyitəmizliyimizdən, eyni
zam anda laqeydliyimizdən istifadə edib, iyrənc məqsədlərinə nail oldular.
Zam an-zam an DQM V-də azərbaycanlılara qarşı məqsadyönlü şəkildə həyata
208
keçirilən etnik təmizləmə siyasəti nəticəsində, xalqımız ağır məhrumiyyətlərə
məruz qaldı və hissə-hissə min illər boyu yaşadıqları öz doğma tarixi etnik
torpaqlarından didərgin düşdülər.
Beləliklə, 1950-1960-cı illərdə Sov. İK P M K-nm Azərbaycanda aqrar
sahədə həyata keçirdiyi bir sıra islahatlar nəticəsində kənd təsərrüfatı əvvəlki
dövrlərlə müqayisədə inkişaf etdi və Respublikamızm kənd təsərrüfatı məhsulları
vaxtaşırı olaraq Ermənistana, Rusiya və onun ucqar ərazilərinə daşınmağa
başlanıldı. Lakin aqrar bölmənin inkişafma maneə olan bəzi amillər hələ də
qalmaqda davam edirdi.
1950-1960-cı illər Azərbaycanda kənd təsərrüfatmın ümumi inkişaf
məsələlərinə qiymət verən ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyev öz fikrini belə ifadə
etmişdir: “ 1940-cı illə müqayisədə 1960-cı ildə Azərbaycanda kənd təsərrüfatmm
məcmu məhsulu 2 dəfə, bütün maliyyələşdirmə mənbələri üzrə kapital qoyuluşu
3,8 dəfə artmışdır...50-60-cı illərdə qazanılan nailiyyətlərin əhəmiyyətini
azaltm adan onu da qeyd etmək vacibdir ki, həmin dövrdə Respublikamızın
iqtisadi inkişafmda bir sıra mənfı meyillər də özünü göstərməyə başlamışdır. Belə
ki, 60-cı illərdə Azərbaycanda kənd təsərrüfatında istehsalın həcmi, ictimai
əməyin məhsuldarlığı
ümumittifaq
göstəricilərindən geri qalırdı...Kənd
təsərrüfatında meleirasiya və dəmyə torpaqların suvarılması işində nöqsanlar var
idi. Kənd təsərrüfatı işlərinin mexanikləşdirilməsi aşağı səviyyədə idi.
Aqrotexniki qaydalarm pozulması üzündən taxılın, pambığm, tərəvəzin... və
başqa bitkilərin məhsuldarlığı istənilən səviyyədə deyildi. Istehsal qüwələrinin
yerləşdirilməsi işində kobud yanlışlıqlara yol verilmişdi... struktur dəyişiklər
aparmalı, yeni həvəsləndirmə metodları tətbiq etməli və kənd təsərrüfatmı daha
da inkişaf etdirmək lazım idi.’’109
209
X F Ə S İL
DAĞLIQ QARABAĞ MUXTAR VİLAYƏTİNDƏ SOSİAL HƏYAT
(1950-1960-Cİ İLLƏR).
1941-1945-ci illərdə yüz m inbrlə Azərbaycan döyüşçüsünün öz dünyasmı
dəyişməsi və m üharibədən sonrakı ilk ağır illərdəki iqtisadi, sosial və mənəvi
çətinliklər Respublikamızda əhali artımının ləng getməsinə səbəb olmuşdu. 1950-
ci ildə Azərbaycanda 2 milyon 859 min nəfər əhali yaşayırdı ki, bu da 1940-ci il
dəkindən 415 min nəfər az idi1. 1950-1960-cı illərdə Azərbaycanda əhalinin
sayında xeyli artım müşahidə edilmişdir. Belə ki, 1960-cı ildə Azərbaycanda
əhalinin sayı 3 milyon 816 min, 1970-ci ildə isə artaraq 5 milyon 117 m in nəfərə
çatmışdır2.
Azərbaycan SSR Dağlıq Q arabağ M uxtar Vilayəti 1950-1960-cı illərdə
bəzi özünəməxsus demoqrafik inkişaf xüsusiyyətlərinə malik olmuşdur. 1950-ci
illərdə DQMV-də 128 min nəfər əhali yaşayırdı ki, bu da 1940-cı ildəkindən 22
min nəfər az idi3. L akin 1970-ci ilədək Dağlıq Qarabağda əhalinin sayı artaraq
1940-cı il səviyyəsinə çatmışdır. Bəhs etdiyimiz 20 il ərzində (1950-1960-cı
illərdə), DQMV-də əhalinin sayı 15 faiz artara q 150,3 min nəfərə olmuşdur4. Bu
artımın ən başlıca amili 1950-1960-cı illərdə, Azərbaycanın hər yerində olduğu
kimi, DQMV-də də əhalinin doğum, ölüm və təbii artım göstəricilərində müsbət
dəyişikliklərin əldə edilməsi ilə bağlı idi. 1950-1960-cı illər ərzində, DQMV-də
şəhər əhalisinin sayı artmış, kənd əhalisinin xüsusi çəkisində azalm a halı
müşahidə edilmişdir. Belə ki, 15 yanvar 1950-ci il siyahıyaalmmasma görə,
Dağlıq Qarabağda əhalinin 79 faizi kənddə, 21 faizi şəhərdə yaşayırdısa 1970-ci
ildə isə əhalinin 62 faizi kənddə, 38 faizi şəhərdə məskunlaşmışdılar5. Naxçıvan
MSSR-da isə 1970-ci ildə əhalinin 75,2 faizi (154,7 min nəfəri) kənd yerlərində,
24,8 faizi (51 min nəfəri) şəhərdə yaşamışdır6. Ümumrespublika üzrə bu göstərici
1950-ci ildə 44 faiz şəhərdə, 56 faiz kənddə və 1970-ci ildə isə hər ikisində 50 faiz
təşkil etmişdir7. Statistik məlumatlara əsaslanaraq əhalinin tərkibindəki sosial
210
dəyişikliklərlə bağlı şəhər əhalinin artması faktını araşdırarkən belə bir maraqlı
müqayisə aşkarlanur: 1950-1960-cı illərdə Ümumrespublika üzrə şəhər əhalisinin
saymın artm ası 6 faiz, Naxçıvan M SSR-da 0,7 faiz təşkil etmişdirsə, DQM V-də
bu göstərici 18 faizə çatmışdır8. DQMV-də şəhər əhalisinin Azərbaycamn başqa
əraziləri ilə müqayisədə çox artması səbəblərini araşdırarkən ilk öncə Azərbaycan
hökümətinin bu bölgəni daim diqqət mərkəzində saxlaması və bütün sahələrə
ayrılan vəsaitin dəfələrlə üstün olmasında axtarm aq lazımdır. DQMV-nin
şəhərləri, rayon mərkəzləri və qəsəbələrində, xüsusilə, Xankəndində yeni fabrik,
zavod və müəssisələrin tikintisi, yeni iş yerlərinin açılması, yeni mədəni-məişət
obyektlərinin istifadəyə keçirilməsi, əhalinin mənzilə olan təlabatmm ödənilməsi,
şəhər əhalisinin m addi durum unun, güzəranının yaxşılaşması, onların ərzaq
məhsulları ilə tam təm in edilməsi və sair am illər əhalinin şəhərə axm ına səbəb
olmuşdur. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, DQM V-nin şəhər,
qəsəbə və rayon mərkəzlərində əhalinin artm ası tempi daha çox Xankəndi
şəhərində müşahidə edilmişdir. Belə ki, 1926-cı ildə Xankəndində əhalinin sayı
3,2 min nəfər idisə 1968-ci ildə 8,9 dəfə artaraq 28,4 min nəfərə çatdı. Qədimdən
Qarabağın mərkəzi olan Şuşa şəhərində isə b u artım 1,4 dəfə olmuşdur (5,1 min
nəfərdən 7,3 min nəfərə qalxmışdır)9. Bəhs edilən dövrdə, Azərbaycanın paytaxtı
Bakı şəhərində bu artım 2,4 dəfəyə, Ermənistanm mərkəzi İrəvan şəhərində isə
12 dəfəyə çatm ışdır10. Həmçinin, bir acı həqiqəti də qeyd etməliyik ki,
Xankəndində əhalinin bu cür dinam ik artım ı yalnız milliyyətcə ermənilərə xas
olmuşdur. Bu erməni siyasətbazlarmın və lobbisinin növbəti hücum dalğası idi.
Bir neçə evdən ibarət Xankəndi kəndinin sonralar Vilayət mərkəzinə
ÇEVRİLMƏSİ və əhalinin (xüsusi olaraq, ermənilərin) saymın süni sürətdə
artırılması gələcəkdə dövlətimizə qarşı bir “m ina” rolunu oynayajaqdı və oynadı.
1950-1960-cı illərdə DQMV-də əhalinin dinam ik inkişafmı aşağıdakı cədvəldən
də aydm izləmək olar (min nəfərlə)11.
DQM V
o cümlədən,
Yekuna nisbətən faizlə
Dostları ilə paylaş: |