AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu əlyazması hüququnda

1.2. Novruz bayramı və milli dövlətçilik ənənələri. Novruz bayramının tarixi Azərbaycanın milli dövlətçilik ənənələri ilə həmişə sıx bağlı olmuşdur. Aida İmanquliyevanın adlandırdığı kimi “Mərkəzi Asiyadan Balkanlara qədər uzanan böyük bir ərazidə məskunlaşan bütün türk xalqları tərəfindən sevinclə qarşılanan Yeni il – Novruz bayramının” (68, 51) tarixinə nəzər salınarsa, onun milli dövlətçilik ənənələri ilə sıx bağlı olduğu üzə çıxar. Ən qədim dövrlərdən xalqımızın həyatında, adət-ənənələr dünyasında özünə möhkəm yer tutmuş bu bayram təkcə xalq kütlələrinə məxsus məişət bayramı olaraq qalmamış, dövlət səviyyəsində qeyd olunmuş, xalqımızın həyatını bütöv şəkildə əhatə etmişdir. Varlılar da, kasıblar da Novruzu qeyd etmiş, xalqın bütün təbəqələri Novruz bayramında bir araya gəlmiş, bayramı birgə qeyd etmiş, bayram sevinci ümummilli dəyər halına gəlmişdir. Bu da öz növbəsində xalqımızı birləşdirmiş, bütövləşdirmiş, dövlətçilik tariximizin milli əsaslarını möhkəmləndirmişdir. Göstərilən səbəblərdən “Azərbaycanda Novruz ənənələri və inancları” mövzusunun öyrənilməsi Novruz bayramı və milli dövlətçilik ənənələri məsələlərinə də diqqət yetirməyi tələb edir. Belə ki, Novruz ənənələri dedikdə göz önünə ilk növbədə bu bayramla bağlı ailə-məişət, mərasim ənənələri gəlir. Bunun səbəbi onunla bağlıdır ki, XX əsrdə sovet hökumətinin Novruz bayramını rəsmi bayram olmaqdan çıxarması, onu təqib etməsi, ayin və mərasimlərinin geniş meydanlarda ümumi xalq kütlələri tərəfindən böyük coşqu ilə qeyd olunmasına qadağa qoyması onu məişət hadisəsinə çevirdi. Bu zaman Novruzun evlərdə, ailə-məişət içərisində icra olunan ənənələri yaşamaqda davam etsə də, dövlət tərəfindən rəsmi səviyyədə icra olunan mərasim ənənələri aradan qalxdı. İnsanlar tədriclə Novruz bayramının rəsmi mərasimi ənənələrini unutdular. Hazırda Azərbaycan müstəqillik əldə etmiş, Novruz yenidən dövlət tərəfindən qeyd olunan ümumxalq bayramına çevrilmişdir. Belə şəraitdə “Azərbaycanda Novruz ənənələri və inancları” mövzusu bizdən Novruz bayramının milli dövlətçilik ənənələri ilə bağlı tərəflərinə də toxunmağı tələb edir.

Əlbəttə, Novruzun tarixi çox qədimdir. Tədqiqatçılar bu tarixi nə qədər dərinə aparırlarsa, Novruz bayramının tarixi sanki tükənmir. Çünki bu, bir ilbaşı bayramıdır. İnsanlar ilin dəyişməsini ibtidai icma dövründən qeyd etmiş, soyuq, ərzaq qıtlığı, səfalətlə dolu qışdan sonra yazın gəlişini böyük bir sevinc hissi ilə qarşılamış və bunu müxtəlif mərasimlərlə qeyd etmişlər. İctimai-iqtisadi formasiyalar dəyişdikcə təqvim düşüncəsi daha da inkişaf etmiş, bu əsasda Novruz bayramı xalqların və onların dövlətlərinin həyatında öz yerini daha da möhkəmlətmiş, yeni-yeni adət və ənənələrlə zənginləşmiş, məzmun və formaca əlvanlaşmışdır. Bu tarixi-mədəni prosesdə Novruz hər bir xalqın öz milli həyat tərzinə, milli dünyagörüşünə, adət-ənənələrinə uyğun şəkillər almışdır. Elə bu səbəbdən də orta əsrlər tarixi mənbələrində Novruz bayramı hər xalqın öz milli ənənələri, o cümlədən hər xalqın öz dövlətçilik ənənəsi ilə bağlı bayram kimi təqdim edilməkdədir. Məsələnin bu tərəfinə hələ 1927-ci ildə “Maarif və mədəniyyət” jurnalında çap etdirdiyi “Azərbaycanda zərdüşti adətləri” adlanan məqaləsində diqqət verən Yusif Vəzir Çəmənzəminli yazırdı ki, bu günə qədər adət və ayinlərimiz tədqiq sahəsindən uzaqda qalmışdır. Az-çox Novruz haqqında fikir yürüdülmüşsə də, tarix nəzərə alınmamış və məsələ mücərrəd mülahizələr şəklində durub qalmışdır. Şərq müəlliflərinin bu barədə verdiyi məlumat qarışıqdır və çox zaman məsələyə sami etiqadları qarışdırdıqlarından tarixi həqiqət ortada itib gedir. Məsələn, “Bürhani-qate”nin: “Cənab haq aləmi və Adəmi ol gündə (Novruz günü) xəlq elədi” deməsi bizə Tövratı andırır. Halbuki qədim Azərbaycan və İran Tövrat fəlsəfəsinə yabançıdır (47, 83).

Bu fikirdən məlum olur ki, şərq müəlliflərinin Novruz bayramı haqqında verdiyi məlumatlar qarışıq və ziddiyyətlidir. Yəni bir-birinə düz gəlmir, tarixlər, müxtəlif dünyagörüşləri bir-birinə qarışdırılmışdır. Müəllifə görə, Novruz bayramının tarixi, mənşəyi ilə bağlı məlumatlar sami xalqlarının inanclarına, xüsusilə yəhudilərin müqəddəs kitabı “Tövrat”dakı məlumatlara qarışmışdır.

Y.V.Çəmənzəminlinin “Bürhani-qate” adlanan fars mənbəyinə əsasən verdiyi başqa bir məlumat bilavasitə Azərbaycanla bağlıdır. Müəllif yazır: “Bürhani-qate” ikinci bir rəvayətdə nağıl eləyir: “Cəmşid şah ki ərəblər Mətuşələh deyirlər, səlatini-Pişdadiyandan bir padşahi-məşhurdur, nami-əslisi Cəmdir, əqtabi-ərzi geşt eləyərək Azərbaycan vilayətinə gəlib, ol mövzeyi estehsan etməklə əmr elədi. Bir mürtəfe məhəldə Şərq canibinə doğru bir mürəssə təxti-ali qurdular, kəndisi dəxi əlbisəyi-şahanə geyib və başında mücövhər və müşşə tac ol təxt üzrə mülukanə keçib qərar elədi. Vəqta ki, günəş tülu edib, şəşəəsi ol tac-təxtə toxunduqda bütün ol həvalini qərğeyi-nur və ziya etməklə hər kəs bu keyfiyyəti təyəmmün və istisad edib, ziyadəsilə fərəhnak oldular və bu gün də bir yovmi-mümtazdır deyə o günə “Novruz” ilə təsmiyə elədilər və pəhləvi lisanında şüa – pörtövə “şid” itlaq olunmaqla cəm ləfzinə izafə ilə ol padşaha Cəmşid dedilər və ol gün cəşni-əzim edib ondan sonra və hər sənə rəsmi-mərqumu icra elədilər” (47, 83).

Müəllifin fikrindən məlum olur ki, pişdadiyan (pişdadilər) sülaləsindən olan məşhur Cəmşid şah “əqtabi-ərzi” (dünyanın qütbləri arasındakı əraziləri) gəzib Azərbaycana gəlir. Burada hündür bir yerdə şah taxtı qurdurur, əyninə şahlara məxsus geyim geyir, başına şah tacı qoyaraq həmin taxtda əyləşir. Sübh tezdən günəş qalxır və onun şüaları şahın tacına və taxtına düşərək ətrafı parlaq işığa qərq edir. Hamı sevinir və həmin gün bir “yovmi-mümtaz”, yəni “seçilmiş, fərqli, məşhur bir gün” olduğuna görə onu Novruz adlandırıb, bundan sonra hər il böyük bayram, rəsmi dövlət bayramı kimi qeyd etməyə başlayırlar.

Bu təsvirdə, əslində, bir-biri ilə qovuşmuş iki mərasimin təsviri var:

Birincisi, Cəmşidin taxta çıxması (tacqoyma) mərasimi;

İkincisi, Novruz mərasimi.

Təsvirdən aydın olur ki, yeni şahın taxta çıxması mərasimi sübh tezdən icra olunurmuş. Əgər günəş çıxıb öz şüalarını taxt-tacın üzərinə salarmışsa, bunu xoş əlamət kimi qəbul edərmişlər. Yəni insanlar sübh tezdən günəşin çıxmasını gözləyərmişlər. Əgər günəş doğarmışsa, onda onlar bunu yeni şahın göylər tərəfindən razılıqla qarşılanması kimi qəbul edərmişlər. Yox, əgər günəş doğmayıb, buludların arxasında gizlənərmişsə, onda insanlar bunu göylərin taxta oturmaq istəyən şaha etirazı kimi başa düşərmişlər.

Digər tərəfdən, Cəmşidin taxta oturması gününün Novruz bayramı kimi qəbul olunmasına gəlincə, bu da yeni ilin başlanmağı ilə yeni şahlığın başlanmağının üst-üstə düşməsi deməkdir. Bunu nəzərə almaq lazımdır ki, Novruz bayramı əsasında qışın yazla əvəzlənməsi duran mövsüm bayramıdır. O, dövri-qədimdən həmişə qışın sonunda – yazın başlanğıcında qeyd olunmuşdur. Yəni insanlar Novruz bayramı ilə qışı (köhnə ili) yola salmış, yazı (təzə ili) qarşılamışlar. Demək, belə güman etmək olar ki, Cəmşidin taxta çıxması mərasimi də məhz bu zamanda – qışın sonu ilə yazın başlanğıcının bir-birinə qovuşduğu vaxtda icra olunmuşdur.

Ümumiyyətlə, tacqoyma mərasimi ilə yeni ilin üst-üstə düşməsi, daha doğrusu, tacqoyma mərasiminin yeni ilin ilk günündə icra olunması qədim tarixi ənənədir və dünyanın əksər xalqlarında buna dair çoxlu nümunələr var. Belə tarixi-etnoqrafik nümunələri nəzərdən keçirmiş Mirça Eliade yazır: “Çox asanlıqla başa düşmək olar ki, nəyə görə tacqoyma mərasimi kosmoqoniyanı (dünyanın yaradılışını – S.Q.) təkrarlayır, yaxud Yeni ildə bayram edilir. Belə hesab edilir ki, şah bütün kosmosu (dünyanı – S.Q.) təzələyir. Təzələnmə, əsasən, yeni mövsüm dövrəsinin gəlməsi ilə Yeni ildə həyata keçirilir. Lakin bu zaman ritualla həyata keçirilən yenilənmə, mahiyyətcə, dünyanın yaradılışının təkrarıdır. O, hər yeni ildə təkrarlanır” (151, 67).

Bu ümumiləşdirmədən o nəticəni çıxarmaq olar ki, Cəmşidin tacqoyma mərasiminin yeni ildə keçirilməsi təsadüf deyildir. Yeni ildə hər şey təzələnməli, yenidən doğulmalı, o cümlədən hakimiyyət də təzələnməlidir. Ona görə də belə güman etmək olar ki, yeni ildə Cəmşidin ya ilk dəfə tacqoyma mərasimi keçirilir, ya da bu, Cəmşidin hakimiyyətinin hər il Novruzda təkrarlanan yenilənmə, təzələnmə mərasimidir.

Bu mərasimdə iki cəhəti mühüm hesab edirik. Bunun birincisi Novruz bayramının dövlətçilik ənənəsi ilə, ikincisi isə Azərbaycanla bağlanmasıdır. “Bürhani-qate”dəki rəvayətdə Novruz bayramının Cəmşidin taxta çıxması ilə bağlanması bu bayramın bilavasitə dövlətçilik bayramı olduğunun sübutudur. Yada salmaq olar ki, müxtəlif rəvayətlərdə Novruz bayramı dördüncü islam xəlifəsi Həzrət Əlinin də taxta çıxması ilə əlaqələndirilmişdir. Tədqiqatçı Ramin Allahverdiyev yazır ki: “Bayramın keçdiyi mürəkkəb tarix yolu göstərir ki, müəyyən dövrlərdə Novruz mərasimi ilə müqəddəs sayılan şəxslərin əlaqələndirilməsi meylləri olmuşdur. Bu cür vəziyyətlərdə tarixdə böyük hörmət və ehtiram qazanmış şəxsiyyətlərin real tarixi simaları tədricən rəvayətləşdirilmiş (əfsanələşdirilmiş) cizgilərlə əvəzlənilmiş olur. Sonrakı dönəmdə İslamın təsiri ilə Novruz mərasiminin müsəlmanların müqəddəs şəxslərindən sayılan Həzrət Əlinin taxta çıxarılması, həmçinin xəlifələrin taxta çıxarılması ilə əlaqələndirilməsi də bu cür əfsanələşdirilmənin nəticəsi kimi izah edilməlidir” (7, 77). Cəlal Qasımov da yazır ki, bir çox mənbələrdə “Novruz”un “Adəmin yaradıldığı gün”, “Nuhun gəmisinin torpağa oturduğu gün”, “Türklərin Ergenekondan çıxdıqları gün”, “Dünyada ilk hökmdar hesab edilən Kəyumərsin adı ilə bağlı gün”, “Cəmşidin Azərbaycana səyahəti ilə bağlı gün”, “Atəşpərəstlikdən qalan bir bayram”, “Yunus peyğəmbərin balığın qarnından çıxdığı gün”, “Həzrəti Məhəmmədin peyğəmbərlik xələtini geydiyi gün”, “İmam Əlinin xilafətə gəldiyi gün”, “İmam Əlinin doğum günü”, “Küsülülərin barışması üçün imam Əli tərəfindən elan edilən bayram”, “İmam Əli ilə Fatimayi-Zəhranın evləndikləri gün” və sair göstərilir (79, 15).

İkinci mühüm cəhət budur ki, Cəmşidlə bağlı əfsanənin bir mifoloji rəvayət olmasına baxmayaraq, biz yenə də onun taxta çıxmasının məhz Azərbaycanla bağlanmasını təsadüf hesab etmirik. Güman edirik ki, burada məsələnin kökləri dərindədir və Azərbaycanla bağlanma təsadüfi deyildir. Əvvəlcə bu məsələyə Y.V.Çəmənzəminlinin öz münasibətini öyrənək. O yazır ki, “Bürhane-qate” və bütün İran müəlliflərinin “Novruz”u Cəmşidə mənsub elədikləri tarixi həqiqətdən uzaq görünür. Bir kərə Cəm və mənsub olduğu Pişdadiyan sülaləsi və Firdovsinin qeyd etdiyi əksər adlar tarixi adlar gərək olmasınlar: Yunani-qədim müvərrix­lə­rin­də başqa-başqa adlar göstərilir və İran abidə və kitabələrinin son tədqiqi yunanların haqlı olduqlarını meydana çıxartdı. Ola bilər ki, sasanilər təşviq etdiyi kimi, onlardan əvvəlki sülalələrdən bir padşah “Novruz”a artıq əhəmiyyət verirmiş, lakin bu adətin bir şəxsə isnad edilməsi, məncə, doğru deyil. Lakin “Novruz”un Azərbaycan mədəniyyəti məhsulu olduğuna qaneyəm. Buna zatən “Bürhane-qate” də işarə eləyir. İran mədəniyyətini Midiya və bilxassə Azərbaycan yaratmış və Midiya səltənəti münqəriz olduqda bu mədəniyyət zərdüştiliklə bərabər İrana keçmiş və əsrlərcə pars səltənəti ilə yan-yana azərilər (muğlar) məmləkətin ruhani və mədəni həyatını idarə eləmişlər. “Novruz” və başqa adətlərimiz də o zamanlardan qalmışdır (47, 83-84).

Yeri düşmüşkən qeyd edək ki, Cəmşid şah haqqında bu məlumat bir qədər fərqli şəkildə Əbu Reyhan Əl-Birunidə belə təqdim olunur: “Bəziləri deyir ki, Cəmşid müxtəlif yerləri səyahət etməyi sevərmiş və Azərbaycanda olmaq istədiyi vaxt o, qızıl taxt-tacında oturmuş, insanlar çiynində onu daşımışlar. Günəşin şəfəqləri Cəmşidin üzərinə düşən zaman insanlar onu görmüş, heyran olmuş və sevinmişlər və bu günü bayram elan etmişlər” (135, 226).

Görünən budur ki, Novruz bayramının Azərbaycan mədəniyyətinin məhsulu olduğunu qəbul edən Y.V.Çəmənzəminli həmin bayramın Cəmşid şahla əlaqələn­diril­məsini qəbul etmir və göstərir ki, Cəmşid şah və onun mənsub olduğu pişdadilər sülaləsi tarixi şəxsiyyət və sülalə deyildir. Bu, doğrudan da, belədir. Belə ki, Cəmşid şah “Dünya xalqlarının mifləri” ensiklopediyasında da İran mifologi­yası və eposunda pişdadilər sülaləsindən olan əfsanəvi-mifoloji obraz kimi təqdim olunur. İ.Braginski yazır ki, “Avestada Cəmşidin adı Yima kimi keçir. Onun yeddi yüzillik hakimiyyəti “Şahnamə”də “qızıl əsr” kimi təsvir olunur. Cəmşid insanlara heyvan dərisindən olan paltar əvəzinə, parçadan olan paltar geyməyi öyrədir, dövlətçilik və insanların təbəqələrə bölünməsi ənənələrini yaradır (136, 372).

XI əsr fars-tacik şairi, riyaziyyatçı, astronom, filosof Ömər Xəyyamın “Novruznamə” əsərində Cəmşid haqqında verilmiş məlumatlar da onun əfsanəvi-mifoloji obraz olduğunu göstərir: “Cəmşid iblisi özünə tabe edir və bina və zərxara inşa etməyi əmr edir. Ondan əvvəl zərxaranı “iblis toxunuşu” adlandırırmışlar. Lakin insanlar tədriclə indi gördüyümüz vəziyyətə gəlib çatırlar. Daha sonra Cəmşid uzunqulaqla atı cütləşdirmiş, qatır əldə etmişdir. O, qiymətli daşların surətlərini əldə etmiş, bütün silah və bər-bəzək növlərini düzəltmişdir. O, mədənlərdən qızıl, gümüş, mis, qalay, qurğuşun əldə etmişdir: tac, taxt-tac, bilərzik, boyunbağı və üzüklər düzəltmişdir. O, müşk, ənbər, kamfara, zəfəran, aloya və digər ətirli maddələr əldə etmişdir. O, bizim qeyd etdiyimiz bayram gününə Novruz adını verdi və insanlara hər il yeni fərvərdinin hadisəsini qeyd etməyi, bunu dönüm (Günəş) baş verməyənədək yeni gün (il) hesab etməyi əmr etdi” (148, 190-191).

Cəmşid şah haqqında Ömər Xəyyamın verdiyi bu məlumatı təhlil edən R.Allahverdiyev də yazır ki, buradakı Cəmşid obrazı heç də tarixi şəxs kimi özünü təqdim etməyir. Burada bu obraz daha çox əfsanələşmiş, yaxud başqa cür desək, mifləşdirilmiş şəxs kimi nəzərə çarpır. Onun icra etdiyi funksiyalar da, əslində, mədəni qəhrəmanın (demiurqun) yerinə yetirdiyi funksiyalarla eyniyyət təşkil edir. Cəmşid obrazı bir sıra şərq xalqlarında olduğu kimi, farsların da ilkin mədəni qəhrəmanıdır. Şərq xalqlarının belə bir mühüm hadisəni öz demiurqu ilə bağlaması tam mifoloji təfəkkürün daxili məntiqi qanunauyğunluğuna cavab verir (7, 76).

Beləliklə, verilmiş bu məlumatlar Cəmşidin bir mifoloji obraz olduğunu, onunla bağlı ənənələrin, o cümlədən Novruz ənənəsinin əfsanəvi tarix olmasını, başqa sözlə, burada miflə tarixin bir-birinə qovuşmasını göstərir. Qeyd edək ki, mütəxəssislərin qənaətincə, Novruz bayramında miflə tarix yan-yana, iç-içədir. Məhərrəm Qasımlı bu barədə yazır ki, Novruz bayramının tərkibi aşağıdaki iki qatdan ibarətdir:

a) təbiətin oyanmasını əks etdirən mifoloji qat;

b) müxtəlif tarixi dönəmlərin ovqatını ifadə və inikas edən siyasi-ideoloji qat.

Birinci qat əsas və aparıcı axarı təşkil edir. Burada mövsüm mərasiminin genetik başlanğıcı, təkamül prosesi, tarixi-tipoloji mənzərəsi və humanist-bəşəri səciyyəsi öz əksini tapır. İkinci qatda isə ayrı-ayrı epoxalara məxsus hakim sistemlərin mərasimdən məqsədli şəkildə faydalanmaq, onu öz ideoloji qəlibinə salmaq, siyasi mənafeyin icraçısına çevirmək niyyəti qərarlaşmışdır. Yüzillər aşıb keçmiş, siyasi-ideoloji sistemlərin biri digərini əvəz etmiş, hər yeni gələn sistem Novruzu özününkü etməyə çalışmış, ancaq buna nail ola bilməmişdir. Təbiətin oyanışını, insanın ruh və ovqatının yeniləşməsini inikas edən ilkin mifoloji qat xalqın etnoqrafik həyatına qovuşaraq əsil xalq bayramını ortaya gətirmişdir (78, 56).

Miflə tarixin bu cür qovuşması baxımından Cəmşidlə bağlı rəvayətlərə yanaşaraq görürük ki, onlarda əsas, diqqətçəkici məsələ həmin əfsanəvi, mifoloji tarixin məhz Azərbaycanla bağlanmasıdır. Bunu təsadüf saymırıq. Çünki digər mifoloji ənənələr də məhz Azərbaycana işarə edir. Biz Cəmşidin taxta çıxmaq – tac qoymaq niyyəti ilə Azərbaycana gəlməsi ilə “Oğuznamə” dastanında Oğuz kağanın Azərbaycana gəlməsi arasında da bir bağlılıq, oxşarlıq, əlaqə görürük.

XIV əsr müsəlman tarixçisi Fəzlullah Rəşidəddinin Oğuz kağanın dünya ölkələrini fəth etməsindən bəhs edən “Oğuznamə” əsərinin “Oğuzun Arran və Muğan tərəfə hərəkəti” hissəsində deyilir ki, Oğuz Şirvan tərəfindən qalxıb Arran və Muğana gəldiyi zaman yay mövsümü idi. Hava son dərəcə isti və bu istidən orada qalmaq mümkün olmadığından məsləhətləşərək yaylaq olan dağlara tərəf getdilər. Qış gələndə təkrar enərək bu vilayətləri alar və yağma edərik dedilər. Yay aylarında bu vilayətlərin bütün yaylaqlarını və Sabalan dağlarına, Alataq və Ağdıböri dağlarına qədər yerlərini tamam işğal etdilər [Rəvayətlərə görə, Alataq adını onlar qoymuşdular və Sabalan adını da onlar vermişdilər. Türkcə “ortaya çıxıb dik duran nəsnəyə sabalan deyirlər]. Yaylaqda qaldıqları zaman bu tərəflərdə olan bütün ölkələri ələ keçirib zəbt etdilər. Azərbaycan vilayətini də aldılar. Özünün xas atlarını otlaqları çox geniş və gözəl olan Ucan səhrasının otlaqlarında bəslədi. Orada olduğu vaxt bir gün hər kəsin toplanıb, bir ətək torpaq gətirərək burada bir təpə düzəltmələrini əmr etdi. Öncə özü bir ətək torpaq gətirib tökdü. Şəxsən özü torpaq tökdüyü üçün bütün əsgərlər də bir ətək torpaq gətirib tökdülər. Böyük bir təpə oldu. Bu təpənin adına Azərbaycan dedilər. [“Azər” türkcə “yüksək” deməkdir, “baycan” da “zənginlərin, uluların” yeri anlamındadır. Bu ölkə bu şəkildə məşhur oldu. Bu gün də Azərbaycan demələrinin səbəbi budur] (97, 31).

Burada Oğuz kağan haqqında rəvayətlə Cəmşid haqqındakı rəvayət arasında düşündürücü oxşarlıqlar var. Hər ikisi dünyanı gəzir, hər ikisi Azərbaycana gəlir və hər ikisi burada dövlətçiliklə bağlı mərasim icra edir. Cəmşid burada taxta çıxır, taxta çıxdığı gün Novruz adlanır. Maraqlıdır ki, “Oğuznamə”də Cəmşidin taxta çıxmaq – tac qoymaq üçün gəldiyi Azərbaycanın əsasını Oğuz kağan qoyur. O, burada mənası məlum olmayan bir mərasim icra edir, tökmə təpə düzəldir. Belə tökmə təpələrin kurqan adlandığı məlumdur və kurqanlar türk dünyasının hər yerində türklərə məxsus abidələrdir. Lakin burada düşündürücü məqam Oğuzun bu tökmə təpəni nə səbəbdən ucaltması və ona Azərbaycan adını verməsidir. Oğuz kağanın həmin təpədə hansı mərasimi icra etməsi barədə “Oğuznamə” dastanında heç nə deyilmir. Azərbaycana tac qoyma mərasimi üçün gələn Cəmşid məhz uca bir təpədə taxt qurdurur və mərasimi burada icra etdirir. O, mərasimi sanki Oğuzun ucaltdığı və Azərbaycan adını verdiyi təpədə həyata keçirir. Bu cəhətlərinə görə hər iki rəvayət bir-biri ilə bağlanır. Hər iki mərasim Azərbaycanda icra olunur. Oğuz burada təpə ucaltdırır və adını Azərbaycan qoyur. Cəmşid isə Azərbaycandakı uca bir təpədə tacqoyma mərasimini həyata keçirtdirir. Burada əsas olan cəhətlərdən biri budur ki, istər Cəmşidin, istərsə də Oğuzun icra etdirdiyi mərasimlə “Yeni gün” – Novruz başlanır. “Novruz” sözünün mənası hərfi mənada “yeni gün” deməkdir. Cəmşidin taxta çıxması ilə Novruz – Yeni gün adlanan bayramın əsası qoyulur. Oğuzun ucaltdığı təpə ilə də bu vilayətin yeni adı – Azərbaycan adı qoyulur. Yeni adın qoyulması isə elə yeni həyatın, yeni zamanın, yeni günün – Novruzun başlanması deməkdir.

Bütün bu oxşarlıqları nəzərə alaraq güman etmək olar ki, Oğuzun tikdirdiyi uca təpə onun hakimiyyətinin rəmzidir. Təpəninin tikilməsi ilə o, sanki Cəmşid kimi öz hakimiyyətini təsdiq edir, təzələyir. M.Eliadenin bir qədər əvvəl nümunə verdiyimiz fikrindən məlum olduğu kimi, şahlar hər yeni ildə öz hakimiyyətlərini və dünyanı təzələyirdilər (151, 67). Oğuz da bu təpəni tikməklə öz hakimiyyətini təzələyir. Yəni o, “Oğuznamə” dastanında bilavasitə təsvir olunmasa da, elə Cəmşid şah kimi sanki tacqoyma mərasimini həyata keçirir. Cəmşidin tacqoyma mərasimi “Yeni gün” – “Novruz” olduğu kimi, Oğuzun da öz hakimiyyətinin təzələnməsinin rəmzi olan təpə tikdirməsi Yeni gün – Novruzdur.

Əlavə etmək olar ki, Oğuz və Cəmşid haqqındakı bu rəvayətlərlə “Ərkənəqon” əfsanəsi arasında da bağlılıq görünür. Rəvayətdən görünür ki, göytürklərin martın 9-da icra etdikləri bayram milli qurtuluş, yenidən doğuluş, yenidən yaranma, təzələnmə, yeni gün bayramıdır. Yəni martın 9-u göytürklərin Novruz – Yeni gün bayramıdır və onlar bu bayramı hər il qeyd edirdilər. “Ərkənəqon” rəvayəti ilə Oğuz və Cəmşid haqqındakı rəvayətləri birləşdirən cəhətlər bunlardır:

1. Cəmşidin Azərbaycanda bir uca təpədə taxta çıxması həm də Yeni gün – Novruz bayramıdır.

2. Oğuz Azərbaycanda öz hakimiyyətinin rəmzi olan bir uca təpə tikdirir. Bu təpənin adını Azərbaycan qoyan Oğuz həm də bu vilayətin Azərbaycan adı ilə başlanan Yeni gününün başlanğıcını qoyur.

3. Oğuz və Cəmşidlə bağlı rəvayətlərdə təpə hakimiyyətlə, dövlətçilik ənənəsi ilə bağlıdır. Çox güman ki, “Oğuznamə” dastanında deyilməsə də, Oğuz da öz hakimiyyətinin rəmzi olan həmin təpədə taxtaoturma (tacqoyma) mərasimini icra etdirir. Çünki o, təpəyə yeni ad verir. Yeni ad vermək yeni həyatın, yeni dövrün, yeni zamanın, yeni günün (Novruzun) başlanması deməkdir.

4. Arxaik-mifoloji ənənədə tacqoyma yeni illə bağlıdır. Cəmşid yeni ildə – Novruzda tac qoyur. Oğuz hakimiyyət, taxt-tac simvolu olan təpəni tikdirməklə yeni zamanın – Novruzun əsasını qoyur. “Ərkənəqon” əfsanəsində də yeni həyata, yeni günə, yeni zamana, yeni hakimiyyətə qədəm qoyan türklər onu bayram kimi qeyd edirlər.

Beləliklə, deyilən səbəblərdən Cəmşid şah, Oğuz kağan və “Ərkənəqon” haqqında rəvayətlər hakimiyyətin, dövlətçiliyin və ilin yenilənməsi motivləri əsasında vahid məna sırasında birləşə bilir.

Düzdür, bütün bu rəvayətlər özündə mifoloji-əfsanəvi səciyyəli məlumatları əks etdirir. Ancaq bu zaman unutmaq olmaz ki, Novruzun ən qədim tarixi də məhz miflərə, mifoloji əfsanələrə gedib çıxır. Digər tərəfdən, müqayisə etdiyimiz rəvayətlər arasında əlaqənin, bağlılığın olub-olmamasından asılı olmayaraq, onlarda fars dilindəki mənası “Yeni gün” demək olan “Novruz”un milli qurtuluş, milli yaranış, milli dövlətçilik, milli hakimiyyət ənənələri ilə bağlı olması şübhəsizdir. Tarixi qaynaqların verdiyi bilgilərə görə, Novruz bayramı özünün dövlətçilik ənənəsi ilə bağlılığını qədim dövrlərdən orta əsrlərə doğru daha da gücləndirmişdir.

Məsələn, Y.V.Çəmənzəminli Novruz bayramının qədim dövrdə dövlət idarəçilik ənənələri ilə necə bağlı olması haqqında yazır ki, qədim zamanlar “Nov­ruz” gününə kimi adətlər icra olunduğunu Nizamül-mülkün “Siya­sət­na­mə”indən öyrənirik. Bayrama bir neçə gün qalmış carçılar bazarlarda car çəkərmişlər və sarayın ümumi açıq olduğunu elan edərmişlər. Xalq toplanarmış və hər kəsin padşahdan nə şikayəti varmış, elan edərmiş. Sonra padşah taxtından enib möbidi-möbidanın qarşısında dizi üstə çökərmiş və deyərmiş: “Mənim şəxsiyyətimə əhəmiyyət verməyərək, bitərəfanə bu mənə qarşı elədiyi şikayətə bax və hökm ver”. Carçının təkrar carına istinadən şikayətçilər xalqdan aralanıb bir tərəfə yığılarmış və məhkəmə qurularmış. Nəticədə “möbidi-möbidan” iki tərəfin də təqsirini bitərəfanə meydana qoyarmış. Bunu padşahlar məmləkət adamlarına örnək olmaq üçün edərmişlər və hər kəsi haqq və ədalət tərəfinə dəvət edərmişlər. Nizamül-mülkün şəhadətinə görə, bu adət Ərdəşirdən Yezdgirdə qədər davam etmişdir (47, 85).

Burada Novruz bayramının dövlətçiliklə bağlı mühüm bir cəhəti üzə çıxır. Bütün il boyu hakimlik edən, insanlara hökm edən, onları mühakimə edən sasani şahları Novruz bayramında özləri hökm edilənə, məhkuma, mühakimə olunana çevrilirmiş. Yəni Novruzda xalqın hakimiyyəti qurulurmuş və bütün bunların əsasında haqq, ədalət dururmuş. Görünən budur ki, Novruz bayramı hökmdarla rəiyyət, dövlətlə xalq, idarə edənlərlə idarə olunanlar arasında barış, harmoniya, sabitlik yaradan bayram olmuşdur.

Novruz bayramı orta əsrlər Azərbaycan dövlətçilik ənənəsində də mühüm yer tutmuşdur. Bu sahədə XI əsr səlcuqlu hökmdarı Məlik şahın (1052-1092) fəaliyyəti diqqətçəkicidir.

“Azərbaycan tarixi”ndə Məlik şah haqqında göstərilir ki, Alp Arslandan sonra Səlcuq taxtı onun oğlu Məlik şahın (1072-1092) əlinə keçdi. Onun dövründə Oğuz imperiyasının hərbi-siyasi qüdrəti ən yüksək zirvəyə çatdı. Yeni sultan öz atasının başladığı yürüşləri müvəffəqiyyətlə başa çatdırıb, onun uğurlarını möhkəmlətdi (36, 355). Lakin bu hökmdarın tarixdəki yeri onun təkcə hərbi-siyasi fəaliyyəti ilə yox, eyni zamanda mədəni fəaliyyəti ilə müəyyənləşir.

Elm və mədəniyyətin inkişafına xüsusi diqqət yetirmiş, istedadlı alimləri və sənət adamlarını himayə etmiş Məlik şah tarixdə həm də Novruz bayramı gününün astronomik təyinatını müəyyənləşdirmək üçün şair və astronom Ömər Xəyyama verdiyi göstərişlə məşhurdur. Onun yaratdığı imkan və şərait əsasında Ömər Xəyyam beş il Səmərqənd rəsədxanasında ulduzları müşahidə edərək çalışdıqdan sonra 1074-cü ildə məşhur astronomik təqvimini hazırlamışdır. Məlik şahın şərəfinə Ömər Xəyyamın bu təqvimi “Məlik şah cədvəli”, “Sultan təqvimi”, “Təqvimi-cəlaliyyə” adları ilə qeyd etmişdir. Məlik şah İranda təqvim islahatı aparmaq məqsədi ilə öz hakimiyyətinin üçüncü ilində Ömər Xəyyamı saraya çağırmış, onun rəhbərliyi altında alimlər heyəti yaratmış və heyətin qarşısında belə bir tələb qoymuşdur: Təqvim elə hazırlanmalıdır ki, ilin başlanğıc günü yaz bərabərliyi günü ilə, yəni Novruz bayramı ilə üst-üstə düşsün (90, 130).

Maraqlıdır ki, Novruz bayramı milli dövlətçilik ənənəsində o dərəcədə mühüm yer tutmuşdur ki, orta əsrlərdə Azərbaycanda, İranda olmuş Avropa səyyahlarının xatirələrində – səyahətnamələrində də əks olunmuşdur. Məsələn, alman alimi Adam Oleari XVII əsrin birinci yarısında Səfəvilər dövlətinin tərkibində olan Şamaxıda Novruz bayramında iştirak etmiş və xalqın, dövlət adamlarının bu bayramı nə qədər böyük coşqu ilə keçirdiyinin şahidi olmuşdur. O yazır ki, bayram münasibəti ilə bizim bəzilərimiz təbrik üçün xanın, kələntərin və digər cənabların yanına yollandıq və onların böyük ziyafət məclislərində iştirak etmək üçün dəvət olunduq (139, 549).

Adam Olearinin xatirələri Novruz bayramının dövlətin rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə keçirildiyini təsdiq edir. O göstərir ki, astroloq tez-tez stolun arxasına keçir, öz üstürlabı ilə Günəşi müşahidə edir, saata baxır, beləliklə, Günəşin gecə ilə gündüzün bərabərləşəcəyi məqama çatacağı anı gözləyirdi. Elə ki, arzu olunan dəqiqə çatdı, o bunu bərkdən elan etdi. Dərhal hərbi toplardan yaylım atəşi açıldı, şəhərin qala divarları və bürclərin hər yerində gərənay səsləndi, təbillər çalındı və beləliklə böyük şənlik başlandı (139, 549).

Novruz bayramının səfəvilər zamanında rəsmi şəkildə qeyd olunması ilə bağlı başqa bir məlumat 1623-1624-cü illərdə Səfəvi dövlətində səyahətdə olmuş rus taciri F.Kotov tərəfindən verilmişdir. O göstərir ki, mart ayında keçirilən Novruz bayramı çox şən qeyd edilir. Bütün gecə çalıb-oxuyurlar. Bazar-dükan rənglənib ağardılır və güllərlə bəzədilir. Hər yerdə çıraq yandırılır. Meydançalarda səhnələr yaradılır. Qırmızı yumurtalar döyüşdürülür, evlərdə təmizlik işləri aparılır, xalçalar yuyulur və s. (149, 84-85).

Başqa bir maraqlı məlumatı 1673-cü ildə mart ayının 21-də Səfəvi dövlətinin qonağı olmuş fransız taciri Jan Batist Şardənin “Parisdən İsfahana səyahət” əsərindən əldə edirik. O göstərir ki, gün çıxandan qırx yeddi dəqiqə sonra qala qarnizonu və artilleriyası yeni il və bayram məqsədilə üç dəfə yaylım atəşi açdı, yeni ilin gəlməsini gecə və ya gündüz olmasından asılı olmayaraq, günəş qoç bürcünə daxil olan anda elan edirlər (107, 45).

Fransız tacirinin verdiyi başqa bir məlumat Novruz bayramının dövlətin və xalqın həyatında hansı bir yeri tutmasını ətraflı şəkildə təsvir edir: “Bayram səkkiz gün davam edirdi. Birinci gün şah xalqın xeyir-duasını qəbul edirdi. İkinci gün alimlərə, xüsusilə astronomlara, üçüncü gün kahinlərə, dördüncü gün məhkəmə idarəsi qulluqçularına – magistratlara, beşinci gün əyalət hakimlərinə, altıncı gün özünün valideynlərinə, sonrakı gün ərzində isə arvadlarının valideynlərinə, öz uşaqlarına xeyir-dua verib, onların yeni ilini təbrik edirdi” (107, 46).

Gətirilən bu nümunələrdən başqa qeyd etmək olar ki, orta əsr mənbələrində Novruz bayramı ilə bağlı məlumatlar çoxdur. R.Allahverdiyevin yazdığı kimi, dərin tarixi köklərə malik olan Novruz bayramı orta əsr yazılı mənbələrində geniş şəkildə əksini tapır. Bu mənbələrin hamısı, əslində, bayramın fundamental, dərin ritual-mifoloji kökləri olan və minilliklərlə formalaşan arxaik bir ritual olduğunu bilavasitə təsdiqləmiş olur (7, 82).

Müəllifin bu fikrinə onu da əlavə etmək istərdik ki, orta əsr yazılı mənbələri Novruz bayramının həm də milli dövlətçilik ənənələri ilə bağlı olduğunu bilavasitə təsdiqləyir.

Novruz bayramı XX əsrə qədər Azərbaycanda böyük coşqu ilə qeyd edilmişdir. Hətta Şimali Azərbaycan Rusiya imperiyasının tərkibində olduğu XVIII-XIX yüzilliklərdə çar hakimiyyəti bayramı rəsmi dövlət səviyyəsində qeyd etməsə də, onun xalq tərəfindən keçirilməsinə heç bir maneçilik törətməmişdir. Məsələn, məşhur Azərbaycan aktyoru Hüseynqulu Sarabskinin “Köhnə Bakı” adlanan əsərində çar dönəmində Bakı şəhərində Novruz bayramının necə böyük coşqu ilə keçirilməsindən ətraflı bəhs olunur. Müəllif qeyd edir ki, Novruz bayramı Bakıda Qurban və Orucluq bayramlarından dəfələrlə artıq bir təntənə ilə keçirilərdi (102, 127).

XX əsrin əvvəllərində rus imperiyasında baş verən dalbadal inqilablar nəticəsində çar hökuməti çökür və Şimali Azərbaycanda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) qurulur. Bu, milli dövlət, Şərqdə ilk demokratik respublika idi. Parlamentli respublika olan AXC milli ənənələrin qorunmasına və yaşadılmasına böyük əhəmiyyət verir, bunu milli ideologiyanın əsası, milli dövlətin yaşamasının, mövcudluğunun əsas qaynağı hesab edirdi. AXC hökuməti Novruz bayramına da milli bayram kimi böyük əhəmiyyət vermişdir. Bunu AXC dövründə Novruz bayramının yüksək səviyyədə keçirilməsini təmin edən hüquqi sənəd də sübut edir.

“Novruz bayramı münasibətilə hökumət məmurlarına müavinəti-nəqdiyyə verilməsi haqqında qanun” adlanan bu sənəd AXC parlamenti tərəfindən 1919-cu ilin martın 19-da qəbul edilmişdir. AXC hökuməti Novruz bayramının keçirilməsinə xüsusi önəm verərək, bu məqsədlə 1919-cu il fevralın 18-də bayram münasibətilə müavinət verilməsi barədə Parlamentə qanun layihəsi təqdim etmişdir. Qanun layihəsi Parlamentin 17 mart tarixli iclasında müzakirə olunmuş, müzakirədə Əhməd bəy Pepinov, Ağa Aşurov, Xudadat bəy Məlik-Aslanov, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Mustafa Vəkilov çıxış etmişlər. Layihə səs çoxluğu ilə qəbul olunmuşdur. Qanuna əsasən hökumət məmurları əmək haqqına görə üç kateqoriyaya bölünərək, onlara məvaciblərinin 40-70 %-i qədər müavinət verilməsi qərara alınmışdır. Hakimiyyətin 1919-cu il 19 mart tarixli qərarı ilə nazirlər, onların müavinləri və hökumətin işlər idarələri rəislərinin mart ayı üçün maaşı iki dəfə artırılmışdır (90, 143).

Məlumdur ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti cəmi iki il (23 ay) yaşamağa müvəffəq olmuş, 1920-ci ilin aprel ayının 28-də Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulmuşdur. Bəşər tarixinin ən qanlı ideologiyalarından və bu ideologiya əsasında qurulmuş dövlətlərdən biri olan sovetlər dövründə Novruza münasibət zaman-zaman fərqli olmuş, daim pisləşən xətlə getmişdir. Çünki Novruz bir milli bayram idi, Azərbaycan xalqını vahid milli ideologiya, o cümlədən milli dövlətçilik fəlsəfəsi ətrafında birləşdirirdi. Çar hökumətini xalqlar həbsxanası adlandıran rus bolşevikləri, əslində, sovet-sosialist ideyaları əsasında rus imperiyasını yeni donda – sovet hakimiyyəti şəklində yenidən bərpa etdilər. Bu zaman Novruz bayramı kimi milliliyi yaşadan, dağılmağa qoymayan bayramlar bolşeviklər-rus ideoloqları tərəfindən nifrətlə kənara itələnmiş, hər cür repressiyalara uğradılmış, o cümlədən qanlı təqiblərə məruz qoyulmuşdur.

Novruz bayramını milli-mənəvi dəyərlərin sovet dövrü repressiyası kontekstində tədqiq etmiş Cəlal Qasımov göstərir ki, Novruz bayramı 1920-ci illərin əvvəllərində dövlət tərəfindən milli bayram kimi qeyd edilirdi. Hətta Nəriman Nərimanovun təşəbbüsü ilə Azərbaycan İnqilab Komitəsi “1921-ci il martın 22-dək yol verilmiş fərariliyə görə əsgərlərə və hərbi qulluqçulara qarşı qaldırılmış işlərin xətm edilməsi haqqında” dekret qəbul etmişdi. Həmin dekretdə göstərilirdi ki, müsəlmanların Novruz bayramı ilə əlaqədar olaraq, Azərbaycan İnqilab Komitəsi cari il (1921-ci il nəzərdə tutulur – C.Q) martın 22-dək fərarilik etdiklərinə görə həbs edilib cəza çəkmə yerlərində saxlanılan bütün əsgərlərin və hərbi qulluqçuların istintaqı dayandırılsın və onlar təxirə salınmadan azad edilərək öz hərbi hissələrinə göndərilsin” (79, 14).

“Göründüyü kimi, XX yüzilliyin 20-ci illərinin əvvəllərində bir milli bayram kimi “Novruz” xilaskarlıq missiyası yerinə yetirir, hətta həbsdə olanlar onun sayəsində azadlığa buraxılırdı. Lakin 1920-ci illərin sonundan etibarən o, özü tədricən sıxışdırılmağa və yasaqlanmağa başlayır. 30-cu illərdən başlayaraq “Novruz”a qarşı təhdidlər yeni vüsət alır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Əbrəqunis rayon Partiya Komitəsinin katibi Murtuz Hüseyn oğlu Süleymanovu həm də ona görə partiya sıralarından azad edib həbs etmişdilər ki, o, “1936-cı ildə “Novruz” bayramında axır çərşənbə günü bütün dini fanatiklər öz doğma övladlarının məzarını ziyarət etdiyi bir vaxtda, məhz axır çərşənbə günü o, mərhum qızının qəbrini təmir etdirmişdir”. Novruzun yasaqlandığı dövrdə partiya işçisinin belə bir addımının güllələnmə ilə nəticələnəcəyi isə aydındır” (79, 14-15).

Qeyd edək ki, Novruz bayramına qarşı sovet-bolşevik ideoloqlarının bütöv tarixləri boyunca apardığı mübarizə öz bəhrəsini vermədi. Bu bayramı Azərbaycan xalqının ailə-məişətindən, milli yaddaşından sıxışdırıb atmaq mümkün olmadı. Mirzə İbrahimov yazır ki, iyirminci illərin axırlarında Sovet Azərbaycanında ifrat solçuluq təsirləri nəticəsində Novruz bayramına dini damğa basılmış və o, demək olar ki, rəsmən qadağan olunmuşdu. Buna baxmayaraq, o vaxtdan bu günə kimi xalq onu evlərdə bayram etmiş, çərşənbələri, bayram günlərini səməni, şəkərbura, paxlava, noğul-badam, bəzəkli xonçalar, rənglənmiş-boyanmış yumurtalarla keçirmişdir (67, 49).

1953-cü ildə sovet qanlı ölüm aparatının başçısı İ.V.Stalinin vəfat etməsi, Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının yeni katibi N.Xruşşovun Stalinin SSRİ-də yaratdığı şəxsiyyətə pərəstiş və qanlı repressiya siyasətini dayandırması ölkənin siyasi həyatında müəyyən yumşalmalara səbəb oldu. Bu proses yasaq olunmuş xalq adət-ənənələrinin müəyyən şəkildə bərpasına, o cümlədən xalq tərəfindən, əslində, heç bir zaman unudulmayan Novruz bayramının da rəsmi şəkildə bərpasına, müvəqqəti də olsa, öz təsirini göstərdi. Bu işdə görkəmli partiya və dövlət katibi, yazıçı-dramaturq, ictimai xadim Şıxəli Qurbanovun (1925-1967) böyük rolu oldu.

“Şıxəli Qurbanov Azərbaycan KP MK-nın katibi olarkən (1966-1967) onu düşündürən ən vacib məsələlərdən biri və ən başlıcası unudulmuş, yaxud sovet rejiminin yasaq etdiyi adət-ənənələrimiz, mərasim-bayramlarımız olmuşdur. Rejimin hegemonluğuna, milli şüurun kütləşdirilməsi siyasətinə baxmayaraq, Ş.Qurbanov 1967-ci ildə Novruz bayramının ümumxalq bayramı olmaqla dövlət səviyyəsində qeyd edilməsi təşəbbüsü ilə çıxış edir və öz ideyasını həyata keçirmək yolunda hər cür çətinliklərə qarşı mübarizədən geri çəkilmir. Düşünülmüş şəkildə tərtib olunmuş Novruz bayramı şənlikləri Azərbaycanın bütün bölgələrində, xüsusən Bakı şəhərində ümumxalq şənliyi səviyyəsinə qaldırıldı. Möhtəşəm Qız qalasının ətrafı Novruz bayramının qeydolunma mərkəzinə çevrildi. Axın-axın insanların toplaşdığı Qız qalası qarşısında xalq oyun-tamaşaları böyük rəğbət hissi ilə qarşılandı. Həmin ilin (1967) Novruz bayramına Azərbaycan mətbuatı da xüsusi səhifələr ayırdı. O vaxt yalnız yeganə olan Azərbaycan Dövlət Televiziyası və Radiosu verilişlərini bilavasitə Novruz bayramına həsr etdi. Vertolyotlardan “Yaz – Novruz bayramınız mübarək!” yazılmış vərəqələr Bakının küçə-meydanlarına səpələndi. Ağ paltarlı Bahar qızı keçdiyi yerlərdə hamı tərəfindən gül-çiçəklə qarşılandı. Dənizkənarı bulvarda, şəhər meydanlarında bayram yarmarkaları təşkil olundu. Bakı şəhəri əhalisi Şıx çimərliyində Novruz bayramı – ağacəkmə bayramı iməciliyi keçirdi. Azərbaycana – Şıxəli Qurbanovun adına Novruz bayramını belə təntənəli keçirilməsi münasibəti ilə Özbəkistandan, Qırğızıstandan, hətta uzaq İraqdan təbrik teleqramları gəlirdi… Təbii olaraq, sonrakı illərdə sovet rejimi Novruz bayramının, eləcə də digər xalq ayin, mərasimlərinin qarşısına öz keçilməz sipərini çəkdi. Bununla belə, Şıxəli Qurbanovun təşəbbüsü, milli cəsarəti ilə 1967-ci ildə böyük təntənə ilə qeyd olunmuş Novruz bayramı ürəklərdə kövrək iz qoydu” (90, 128).

1967-ci ildə Azərbaycanda keçirilmiş Novruz bayramı sovet rəhbərlərini, rus-kommunist ideoloqlarını və türkün qanlı düşməni erməniləri qorxuya saldı. Çünki rəsmi sovet bayramlarından fərqli olaraq, Novruz bayramı insanların düşüncəsində milli birlik, milli dövlətçilik, milli kimlik haqqında ideyaları oyadır və coşdururdu. Azad Nəbiyev yazır ki, 1967-ci ildə Novruz bayramının “bahar bayramı” adı altında təntənəli şəkildə qeyd olunması o vaxt SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin sədri işləyən A.Mikoyanın və onun əlaltılarının böyük qəzəbinə səbəb oldu. Erməni separatçılarının liderləri Levon Şaumyan, Mariyetta Şaginyan, Sero Xanzadyan və onlarla başqalarının imzası ilə Kremlə məktublar axını başladı. Bu məktublarda Sovet rəhbərlərinə Azərbaycanda dini bayramın bərpa edilməsi və bu ad altında geniş antisovet kompaniya aparılması barədə böhtanlar başlıca yer tutur, Azərbaycan rəhbərliyinin cəzalandırılması tələb edilirdi. Doğrudur, bayramın qadağası ilə bağlı Moskva rəsmi sənəd imzalamadı. Ancaq Novruzun adının çəkilməsi yenidən yasaqlandı, bu barədə təbliğat və tədqiqat işləri üzərinə yenidən ciddi senzura nəzarəti qoyuldu. Azərbaycanda Novruzun bayram edilməsi yenidən qapandı (87, 75-76).

Təbii ki, nə Azərbaycan xalqı, nə onun milli ziyalıları, nə də partiya-dövlət orqanlarında çalışan milli düşüncəli kommunistlər öz milli bayramını unutmadılar. Novruz bayramının üzərindən ideoloji yasağın götürülməsinə cəhdlər davam etdi. Keçmiş SSRİ-də 80-ci illərin ortalarından “Yenidənqurma və aşkarlıq” şüarı altında iqtisadi və mənəvi baxımdan aşınmaqda, çökməkdə olan sovet-rus imperiyasının xilas edilməsi proseslərinin başlanması ölkədə müəyyən qədər nəfəs genişliyi yaratdı. Bundan istifadə edən Azərbaycan kommunistləri Novruz bayramının bərpasını rəsmiləşdirdilər. Mirzə İbrahimov yazır ki, Azərbaycan Kommunist Partiyasının 1988-ci ilin noyabr ayında bu bayram üzərindən qadağan damğasını silib atmasını xalq böyük sevinc və ruh yüksəkliyi ilə qarşıladı” (67, 49).

Azad Nəbiyev yazır: “Ancaq bu qərar kağız üzərində qaldı. Novruzun yenə ümumxalq bayramı kimi dövlət səviyyəsində qeyd edilməsi baş tutmadı. Bir toplu nəşr edilməklə, bir neçə məqalə yazılmaqla iş bitmiş hesab edildi. 1990-cı ildəki Qanlı Yanvar hadisələri zamanı hökumət “matəm günlərində bayram keçirmək olmaz” deyərək Novruzun üzərinə yeni yasaqlar qoydu. Ancaq mart günlərində akademik Fuad Qasımzadə Dövlət Televiziyasında: “Xalqı yasda saxlamaq olmaz, Novruz xalqı daha sıx birləşdirir”, – deyə bayram nəşrləri üzərinə qoyulmuş qadağaları ləğv etməyə çağırdı, ilk dəfə olaraq televiziya efirində “İlaxır çərşənbələr” barədə silsilə verilişlərdə çıxış edib, xalqı öz milli dəyərlərini qoruyub saxlamağa çağırdı” (87, 76).

Beləliklə, Şimali Azərbaycanın öz müstəqilliyinə qovuşması ilə Novruz bayramı da milli müstəqilliyin bayramına çevrildi və bu işdə görkəmli dövlət xadimi, milli öndər Heydər Əliyevin çox böyük rolu oldu.

Novruz bayramının milli-mənəvi dəyər kimi xalqımızın həyatında yerini çox gözəl bilən Heydər Əliyev ümumiyyətlə milli-mənəvi dəyərlərə böyük əhəmiyyət verirdi. “O dəfələrlə qeyd etmişdir ki, xalq öz mədəniyyətinə, milli mənəvi dəyərlərinə görə tanınır: “Milli ideologiyamızın əsas tərkib hissəsi bizim milli-mənəvi dəyərlərimizdir. Bizim milli-mənəvi dəyərlərimiz əsrlər boyu xalqımızın həyatında, yaşayışında, fəaliyyətində formalaşıbdır. Milli-mənəvi dəyərləri olmayan millət həqiqi millət, həqiqi xalq ola bilməz” (90, 71).

Bəkir Nəbiyev yazır ki, 1993-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti ulu öndər Heydər Əliyevin tarixi Sərəncamından sonra Novruz ölkədə ümummilli bayram kimi dövlət səviyyəsində qeyd edilməyə başladı. Bu isə bayramın nüfuz çevrəsini daha da genişləndirdi, özünəqayıdışı gücləndirdi, xalqımızın milli birliyinin möhkəmlənməsinə, vətən, torpaq, sülh və dostluq uğrunda səfərbər olmasına öz dəyərli töhfəsini verdi. Bütün bunlar isə bayramın beynəlxalq aləmdə şöhrətlənməsinə və dünya xalqları içərisində sürətlə yayılmasına öz müsbət təsirini göstərdi (88, 11).

“Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin hər il Bakıda İçərişəhərin qoşa qapısı qarşısında, küçə və meydanlarda keçirilən Novruz şənliklərində iştirak etməsi, şənliyə gələnlərdən hər biri ilə səmimi görüşməsi əlamətdar hadisəyə çevrilirdi. Öz çıxışlarında o, Novruz bayramının müstəqil və suveren Azərbaycan dövlətinin rəsmi bayramları sırasına daxil olduğunu, doğma xalqımızın ən qədim mərasimlərini, adət-ənənələrini özündə yaşadan bu bayramın milli təfəkkürümüzün ayrılmaz hissəsinə çevrildiyini yüksək qiymətləndirirdi” (90, 71).

Ulu öndər Heydər Əliyevin dövlətçilik kursunu böyük müvəffəqiyyətlə davam etdirən İlham Əliyev də Novruz bayramının milli dövlətçilik ənənələri ilə bağlılığına həmişə böyük əhəmiyyət vermişdir. Belə ki, “Azərbaycan xalq adət-ənənələrinin, mərasim və bayramlarının yaşadılması, milli ruhda zənginləşdirilməsi, onların, xüsusən gənc nəslin təlim-tərbiyəsində mühüm rol oynaması kimi vacib məsələlər də həmişə İlham Əliyevin diqqətindədir. Prezident İlham Əliyevin Azərbaycanın milli Novruz bayramı şənliklərində iştirak etməsi, xalqla bir olması müstəqil Azərbaycan Respublikası insanlarının birliyindən, sevincli günlərindən, parlaq sabahından soraq verir” (90, 79).

Novruz bayramı insanların təkcə sevindiyi, şadlandığı, yazı – yeni ili qarşıladığı şənlik deyildir. O, minilliklər, əsrlər boyunca xalqımızın milli birliyini, milli bütövlüyünü və milli dövlətçilik düşüncəsini qorumuş, yaşatmışdır. Novruzun Müstəqil Azərbaycanın dövlət quruculuğuna verdiyi töhfələr bunu bir daha sübut etməkdədir. Bu bayram xalqımızın adını, mədəniyyətini bütün dünyada tanıtmaqda və ona böyük şöhrət gətirməkdədir. Novruz bayramının 2009-cu ilin 30 sentyabrında YUNESKO-nun dünya xalqlarının qorunan qeyri-maddi mədəni irsi siyahısına daxil edilməsi Azərbaycan dövlətinin bütün dünyada böyük uğuru oldu. Bu işdə Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, YUNESKO və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevanın çox böyük rolu olmuşdur.

Novruz bayramının Azərbaycan dövlətçilik ənənələrinin inkişafında ən böyük rolu Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Baş Məclisinin 64-cü sessiyasında martın 21-nin bütün dünyada “Beynəlxalq Novruz günü” elan edilməsidir. Burada ən əlamətdar cəhət ondan ibarətdir ki, dünyanın bir çox ölkələrində üç yüz milyondan çox insanın Novruz bayramını qeyd etməsinə baxmayaraq, BMT-də qəbul olunmuş bu qərar məhz Azərbaycan dövlətinin təşəbbüsü ilə baş tutmuşdur.

Ə.Paşayeva yazır ki, 21 martın “Beynəlxalq Novruz günü” elan edilməsi hadisəsi Azərbaycan Respublikasının təşəbbüsü ilə baş vermiş və Azərbaycan dövlətinin bütün xalqlarla həmrəylik dostluq və anlaşma şəraitində yaşamaq istəyini bir daha nümayiş etdirmişdir. 18 illik üzvlük dövründə Azərbaycan BMT-də böyük nüfuz qazanmış, onu özünün milli-mənəvi dəyərlərini dünyada yaymaq üçün mühüm bir tribunaya çevirmişdir. Bu isə bilavasitə ölkəmizdə mədəni dəyərlərin qorunub saxlanması və bərpasına ardıcıl göstərilən dövlət siyasətinin məntiqi nəticəsidir (94, 13).

Göründüyü kimi, Azərbaycan xalqının ən əziz milli bayramı olan Novruz milli varlığımızın əsası olan milli dövlətçilik ənənələrimizin inkişafına həmişə xidmət etmiş və bundan sonra da əbədi ideoloji dəyər kimi öz tarixi missiyasını yerinə yetirərək, milli varlığımızın inkişafına daim öz töhfəsini verəcəkdir.