AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu əlyazması hüququnda


Novruz inanclarında təbiət kultları



Yüklə 0,72 Mb.
səhifə7/9
tarix23.02.2017
ölçüsü0,72 Mb.
#9442
1   2   3   4   5   6   7   8   9

3.2. Novruz inanclarında təbiət kultları. Novruz inancları əski təbiət kultları haqqında təsəvvürləri özündə yaşadır. “Kult” – pərəstiş, tapınma deməkdir. Novruz inanclarının öyrənilməsi göstərir ki, babalarımız od, su, bitki, torpaq kimi təbiət ünsürlərini kultlaşdırmış, yəni bu ünsürlərin qeyri-adi varlıqlar olduğuna inanmış, onları müqəddəs varlıqlar hesab etmiş və bu ünsürlərlə bağlı mərasimi hərəkətlər icra etmişlər.

3.2.1. Od kultu ilə bağlı inanclar. Novruz bayramını od-ocaqsız, gur Novruz tonqalı olmadan təsəvvür etmək mümkün deyildir. İnsanlar qaranlıq düşən kimi böyük tonqallar yandırır və bu tonqalların alovları gecənin qaranlığını işıqlandıraraq adamlarda böyük sevinc çoşqusu, şən əhval-ruhiyyə yaradır. Bu cəhətdən Novruzla bağlı inanclarda od kultunun – odu müqəddəsləşdirmənin mühüm yer tutduğunu görürük.

Ümumiyyətlə, od türklərin inanclarında mühüm mövqeyə malikdir. Seyfəddin Altaylı yazır ki, atəş də eynilə su kimi türklər tərəfindən müqəddəs sayılıb. Dünyanın yaradılması, yaz və atəş arasında bir əlaqənin olduğuna inanılıb (8, 85). Bütün bu təsəvvürlər öz izlərini Novruz adətlərində saxlayıb.

Novruza qədərki hər bir çərşənbə axşamı tonqal qalanır. Ağbaba bölgəsinə məxsus inancda deyildiyi kimi, Novruza üç çərşənbə qalanda birinci çərşənbə axşamı günü tonqal qalanar, böyük-kiçik tonqalın üstündən atılardı, tonqal qalama hər üç çərşənbə axşamı yerinə yetirilərdi (19, 30).

Ümumiyyətlə, bu bayramda tonqalqalama xüsusi mərasimdir. Necə gəldi, harada gəldi tonqal qalamaq, onunla istənilən formada əylənmək olmazdı. Bunun xüsusi rəsmi, qaydaları, yəni mərasimi vardır. Məsələn, Şəkidə olduğu kimi, hər həyətdə böyük tonqallar qalanır, ətrafında şənlənir, üstündən tullanıb deyirlər:

Ağırlığım, uğurluğum odlara,

Tonqaldan atlanmayan yadlara.

Yaxud:

Ağrım, uğrum tökülsün,



Oda düşüb kül olsun.

Yansın alov saçılsın,

Mənim bəxtim açılsın.

Belə hesab edirdilər ki, ölən baba-nənə ruhları ildə bir dəfə ancaq həmin gecə öz yurdlarına baş çəkirlər. Qaranlıq düşəndə ona görə gur tonqallar qalanır ki, bu ruhlar öz evlərini rahat tapsınlar. Baba-nənə ruhları damda oturub həyət-bacaya tamaşa edirlər. Görsələr ki, səliqə-sahman var, nəvə-nəticələrinin ocaqlarında qazanlar qaynayır, üzlər gülür, hamı “bal” deyib, “bal” eşidir, sevinərlər, səhərə yaxın könülləri xoş gedərlər. On iki ay bu təsirlə yaşayıb, gələn ilin axır çərşənbəsində yenə gələrlər. Əksinə, görsələr ki, yurdda qarma-qarışıqlıqdı, dam uçub, yerində bayquşlar ulayır, hamı bir-birini it kimi qapır, nə yemək var, nə içmək, evində bin-bərəkəti itiriblər. Bərk inciyər, heç sabahın açılmasını gözləməz, küsüb gedər. Bir də heç vaxt o tərəflərə üz tutmazlar (15, 53).

Göründüyü kimi, axır çərşənbə tonqalı həm də ata-baba ruhları, yəni əcdad kultu ilə bağlıdır. Bunu Dərbənddən toplanmış bir inanc mətni də təsdiq edir. Mətndə deyilir ki, ilaxır çərşənbədə evin işığını sübhəcən söndürməzlər. Deyirlər, həmin gecə uluların ruhu sübhəcən yurda baş çəkməyə gəlir (25, 25).

Lakin inanclara görə Novruz tonqalının təkcə əcdad ruhları ilə deyil, həm də pis ruhlarla əlaqəsi var. Qazax bölgəsi inanclarına görə, yeni il (Novruz – S.Q.) axşamı evdə, bayırda ocaq qalayar, şam yandırarlar ki, qara div, şər, pis nəzər onlardan iraq olsun. Qorxub qaçsın (30, 58).

Novruz inanclarında od kultunun məna aləmi haqqında Qaraqoyunlu bölgəsi inancları da maraqlı təsəvvür yaradır. Həmin inanclarda deyilir ki, axır çərşənbə axşamında yandırılan tonqalın üstündən adamlar atlanıb qurtarandan sonra mal-qaranı, qoyun-quzunu da adladırlar ki, çillədə qalmasınlar. Çillə – köhnə ilin ağrı-acısı, qada-balasıdı, ocaqdan adlayanda hamısı tökülüb odla yanır. Adlayıb keçəndə olur anadangəlmə.

Axır çərşənbə axşamında yandırılan tonqalın üstündən atdanıb deyərlər:

Ağırrığım, uğurruğum,

Ağrım, acım,

Qadam, balam –

Hamısı tökülsün, bu odda yansın (18, 11)

Yeri gəlmişkən, Şakir Albalıyev yazır ki, çillə ağırlıq deməkdir, yaman gün deməkdir, buna görə də şənbə və çərşənbə el arasında ağır gün hesab olunmuş, həm də birbaşa çərşənbə günləri çillələr adlandırılmışdır (4, 104).

Professor Maarifə Hacıyeva da tonqalın ilaxır çərşənbədə qalandığını göstərir (61a, 50).

Beləliklə, axır çərşənbə tonqalının özünə məxsus olan bir çox mənaları vardır ki, həmin mənaların hamısı oda inam, oda pərəstiş, yəni od kultu ilə bağlıdır. Onları belə ümumiləşdirmək olar:

Axır çərşənbə tonqalındakı od əcdadların (ata-babaların) şərəfinə yandırılır. Onlar həmin axşam tonqalın oduna yığışırlar;

Tonqalın odu həm də şər qüvvələri, şər ruhları – qara divi, şəri, pis nəzəri evdən-ailədən uzaqlaşdırır.

Axır çərşənbə tonqalının odu insanları hər cür ağırlıqdan – qada-baladan, xəstəliklərdən, çətinliklərdən, uğursuzluqlardan təmizləyir. İnsanlar odun üstündən tullananda onların bütün ağırlıqları oda tökülərək yanır.

Bu, qədim odla təmizləmə ayinidir. Lakin burada ən diqqətçəkən məqam hansı tonqalın odunun belə təmizləmə gücünə malik olmasıdır. Bayramın hər hansı günündə yandırılan tonqalın odu belə gücə malik deyildir. Qaraqoyunlu inancı bu barədə belə bir xəbərdarlıq edir: Bayram axşamında, ya da bayram günündə qalanan tonqalın üstündən atlananda bu sözləri (“Ağırrığım, uğurruğum, ağrım, acım, qadam, balam – hamısı tökülsün, bu odda yansın” – S.Q.) deməzlər. Eləcə tonqalın başına yığışıb ondan bərəkət istərlər (18, 11).

Beləliklə, axır çərşənbə tonqalı ilə Novruz bayramı tonqalı arasında fərq var. Bu fərq ondan yaranır ki, axır çərşənbə tonqalı getməkdə olan yeni ili yola salmaq üçün yandırılır, Novruz tonqalı isə artıq daxil olmuş yeni ilin şərəfinə yandırılır. İnsanlar axır çərşənbənin odu ilə çillədən, yəni köhnə ilin ağrı-acısından, qada-balasından təmizlənir və insanların bütün ağırlıqları həmin axırıncı günün tonqalı ilə gedir (yanıb heç olur). Novruz tonqalı isə yeni ilin ilk gününün tonqalıdır. İnsanlar artıq bu tonqalın ətrafına hər cür dərddən-bəladan, ağırlıqlardan, çillədən təmizlənmiş halda yığışırlar. Bu tonqala agırlıq tökmək olmaz. Çünki bu tonqal, bu od-ocaq təzə ilin tonqalıdır. Ağırlığı, uğurluğu, çilləni isə köhnə ilin axırıncı axşamının, yəni axır çərşənbənin odu özü ilə aparıb.

Qaraqoyunlu bölgəsinin inanclarında axır çərşənbə tonqalı ilə Novruz tonqalı bir-birindən ciddi fərqləndirilir. İnanca görə, bayram axşamında, ya da bayram günündə qalanan tonqala acı tüstülü ağac atmazlar. Ancaq quru ağacı bayram tonqalında yandırarlar, yəni yaş ağacı həmin ocağa atsan, sənə sədəmə toxunar, bərəkətin çəkilər (18, 11).

Bu inanc özündə ruhlar haqqında qədim təsəvvürləri qoruyur. Düşünürük ki, ocağa yaş ağac atıldığı halda acı tüstü ətrafı bürüyər. Bu halda ocaq ruhu, yaxud ocaq ilahəsi qəzəblənər və ziyanlıq edər.

Başqa bir inanca görə, bayram tonqalı yanıb axıra yetəndə ocaqdakı közlərin üstünə üzərlik səpib deyərlər: “Odumuza, ocağımıza kəm baxanın gözləri bax beləcə partlasın, özü də oda düşüb çatlasın” (18, 11).

Novruz mərasim kompleksində axır çərşənbə gecəsi göyə lopa atmaq adəti də var. Belə hesab edirik ki, indi daha çox kənddə yaşayan uşaqların axır çərşənbə gecəsi əyləncələrindən biri sayılan bu adət birbaşa od kultu ilə bağlıdır. “İrəvan Çuxuru folkloru” kitabında təsvir olunduğu kimi, ilin son çərşənbə axşamı küçələrdə tonqallar çatılar, adamlar “Atıl-batıl çərşənbə, bəxtim açıl, çərşənbə”, “Ağırrığım-uğurruğum bu odun üstünə” deyib tonqalların üstündən tullanardılar. Uşaqlar isə neçə gündən bəri hazırladıqları lopaları (əski parçaları bürülüb-bükülər, sonra məftillə möhkəm sarınıb, həmin məftildən ona uzun qol qoyular və lopa adlanan bu məşəl bir neçə gün qabaqdan ağ neftin içinə salınardı ki, nefti canına yaxşı çəksin) od vurub, var gücləri ilə fırladıb göyə uçurardılar. Göy üzü işığa qərq olardı (21, 53).

Bizcə bu, bir oyun yox, axır çərşənbə ayinidir. Axır çərşənbə günü tonqalı ilə hər kəs və hər şey çillədən təmizlənir. İnsanlar göyün üzünə lopa atıb onu işığa qərq etməklə göyü – səmanı da hər cür pisliklərdən, köhnə ilin ağırlıqlarından təmizləmək istəyirlər.

İlin axır çərşənbə ayinləri od kultunun ruhlarla bağlı olduğunu göstərir. Məsələn, Ağdaşdan toplanmış inanc mətnində deyilir ki, ilin axır çərşənbəsində hava təmiz qaralandan sonra güzgü olan otağa girirsən, əlində də lampa. Otaq da zülmət qaranlıq olmalıdır. Lampa işığından başqa içəri işıq düşməli deyil. Lampanı tutursan güzgüyə. Bir az keçəndən sonra sənə qismət olan qız güzgüdə görünür (27, 176).

Bu inanc mətnində bir neçə mühüm element var:

Birincisi, bu ayin ilin axır çərşənbə gecəsində icra olinur. Başqa vaxt bu ayin baş tutmaz.

İkincisi, otağa lampanın işığından başqa heç bir işıq düşməməlidir. Burada lampa işığı axır çərşənbə tonqalındakı odun rəmzlərindən biridir.

Üçüncüsü, bu ayin eyni zamanda güzgü inancı ilə bağlıdır. Lakin burada güzgü od-işıq kultundan kənarda düşünülə bilməz. Güzgünün üstünə işıq düşməsə, o göstərməz.

Dördüncüsü, güzgüyə tutulmuş lampanın işığında qızın şəklinin görünməsi od kultunun bəxt, qismətlə bağlı olduğunu, tale verdiyini göstərir.

Beşincisi, qızın güzgüdəki şəkli, təbii ki, onun ruhudur. Güzgü dünya inanclarında da ruhlarla bağlıdır. Bu da öz növbəsində od kultunun ruhlarla bağlılığını bir daha təsdiq edir.

Quba-Şabran bölgəsi inancları təsdiq edir ki, lampa, şam od kultunun rəmzləri olub. İnanclardan birində deyilir ki, axır çərşənbə gecəsi ürəyində niyyət tutub yat. Gecə yarısı yuxudan durub şam yandır. Şamı götürüb güzgüyə yaxınlaş. Güzgüdə gələcək nişanlını görəcəksən. Güzgüyə yaxınlaşanda qorxsan, niyyətin baş tutmaz (80, 15).

Şamla bağlı başqa bir inanc mətnində deyilir ki, axır çərşənbə günü hərənin adına bir şam yandırırlar. Kimin şamı tez yanıb qurtarsa, onun ömrü gödək olur (80, 16.

Digər bir inancda deyilir ki, çərşənbə axşamı otuzluq lampanın altına qıfılı bağlayıb qoyurlar. Niyyət edib gözləyirlər. Kim qapını açıb birinci evə girsə, onun birinci sözünü niyyətlərinə görə yozurlar (80, 15).

Başqa bir inanca görə, axır çərşənbə gecəsi hamı yatandan sonra qaranlıq evdə qabda böyük kağız yandırıb evin küncünə tutursan. Bu zaman divarda sevdiyin adamın hansı sənətdə işlədiyini görərsən (80, 16.

Göründüyü kimi, bütün bu inancların hamısında od elementi mütləq şəkildə iştirak edir. Burada odun insan ömrü, taleyi, qisməti ilə bağlı olduğu açıq görünür.

Bir sıra inanclarda od kultu başqa kultlarla birgə iştirak edir. Naxçıvan bölgəsinə məxsus bir inanc mətnində göstərilir ki, ilaxırda od qalanır. Səhər külü yığıb yağış axan novdanın altına tökmək lazımdır. Tökəndən sonra arxana baxmadan getməlisən (34, 29).

Bu inanc mətnində qədim türk mifologiyasının üç əsas ünsürünü görürük:

Od elementi – axır çərşənbə tonqalı;

Torpaq elementi – kül;

Su elementi – yağış.

Bu inanc mətni axır çərşənbə tonqalının külündən qurtulmaq, xilas olmaqla bağlıdır. Bəs insanlar müqəddəs saydıqları tonqalın külündən niyə xilas olmaq istəyirlər? Ona görə ki, insanlar axır çərşənbə tonqalına öz qada-balalarını, çillələrini töküblər. Bu küldə insanların ağırlığı var. Ona görə də ondan xilas olmaq lazımdır. Maraqlıdır ki, insanlar murdarlanmış külü axar su ilə – yağış suyu ilə təmizləyirdilər. Bu da həmin suyun adi su yox, təmizləyici gücə malik su kultu ilə bağlı olduğunu göstərir.

Digər bir inancda deyilir ki, ilaxır odunun külünü süpürüb atır, yerinə su səpirdik ki, il bərəkətli olsun (34, 33).

Göründüyü kimi, burada da ilaxır çərşənbədə insanların ağırlıqlarının, çillələrinin töküldüyü kül su ilə təmizlənir.

İnanc mətnlərində od kultunun su, torpaq elementləri ilə birgə təqdim olunması qanunauyğundur. Çünki su da, torpaq da qədim türk mifologiyasında kultlar sırasına daxil olub, müqəddəs sayılır. Bunlardan su kultu ən geniş yayılmış kultdur.



3.2.2. Su kultu ilə bağlı inanclar. Novruz inanclar içərisində həcmcə böyük yeri su kultu ilə bağlı inanclar tutur. Bu inanclarda xalqımızın dünya, kainat, varlıq aləmi haqqında ilkin təsəvvürləri öz əksini tapmışdır. Bu cəhətdən su ilə bağlı inancların tədqiqi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, su ilə bağlı Novruz inancları tədqiqatçı Aynur Babəkin “Azərbaycan folklorunda su ilə bağlı inamlar” monoqrafiyasının “Novruz bayramında su inam və ayinləri” adlı fəslində tədqiqata cəlb olunmuş, maraqlı təhlillər aparılmışdır (37, 177-184). Müəllif burada göstərir ki, Novruz bayramı bir çox mərasimlərlə müşayiət olunur. Həmin mərasimlərdə suya tapınmanın, pərəstişin – su kultunun izləri açıq-aşkar müşahidə olunur (37, 177).

Novruz inanclarının təhlili xalqımızın su kultu, yəni suyu müqəddəsləşdirmə, onun qeyri-adiliyinə inanma ilə bağlı bir çox təsəvvürlərini öyrənməyə imkan verir. Əzizə Cəfərzadə qeyd edir ki, iltəhvil anlarında bəzi dindar adamlar zərif çini kasaya müşk və zəfəranla bayram və şəfa duaları yazır, sonra Novruzdan 40 gün keçmiş həmin yazılı kasaya yağan leysan yağışlarından su yığır, yağış suyu – müşk və zəfəran bir il pozulub xarab olmur və il boyu yeni iltəhviləcən həmin sudan türbət qabında bir qurtum xəstəyə içirir, şəfa umurdular (44, 163).

Qeyd etmək lazımdır ki, Novruz mərasim kompleksində su ilə bağlı ayin və adətlər xüsusi yer tutur. Dörd çərşənbədən ilki su ünsürü ilə bağlıdır. Şəkidə əzəl çərşənbədə sübh tezdən bulaq başına gəlirlər:

Ağırlığım-uğurluğum suya,

Azarım-bezarım suya, –

deyib, su üstündən atlanırlar. Sonra əl-üzlərini yuyur, bir-birlərinin üstünə su atır, sifətlərinə su çiləyirlər. Xəstəliyə tutulanları da su üstündən hoppandırırdılar. Adamlar günah işlətməyəcəklərinə, ancaq yaxşılıq edəcəklərinə and içib:



  • Su haqqı, pis əməl sahibi olmayacağam, – deyirlər.

Axırda suyun ətrafında əl-ələ tutub oxuyurlar:

Sel çapar,

Su çapar,

Bir günah işlətmişəm,

Gəl onu,

Yel apar...

Ananın bir balası,

Nəyə möhtac qalası?

Meylin kimə salası?

Su axar,


yolun tapar,

Su olmaz,

ölüm qapar.

Suya verdiyin itməz,

Susuz buğda, ot bitməz.

Suyu bol olan elin

Əyəmməz düşmən belin.

Su gəlsin, duru gəlsin,

Yazın uğuru gəlsin (15, 57)

Mərasimin təsvirindən göründüyü kimi, burada su kultunun izləri var. Su kultlaşdırılması dualarla bağlıdır. Buradakı nəğmə mətni su kiltu ilə bağlı mərasimdə su ilahəsinə oxunan duadır. İnsanlar bu mərasimdə öz günahlarından, yəni ağırlıqdan, uğurluqdan təmizlənirlər. Bu təmizlənmə, paklanma su vasitəsi ilə baş verir. Lakin hər su ilə paklanmaq olmaz. Mərasimdən göründüyü kimi, bu su əzəl çərşənbə suyu, yaxud A.Babəkin yazdığı kimi, “ilkin su, kosmoqonik-yaradıcı sudur. Həmin su olduğu üçün möcüzəlidir, xeyir-bərəkət verir” (37, 177).

Günahlardan təmizlənmə ilə bağlı Naxçıvan bölgəsində toplanmış bir adət-mərasim mətni xüsusilə əlamətdardır. Bu “ilin on üçü” adlanan maraqlı bir mərasimdir. Maraqlısı budur ki, mərasimin mahiyyətində “yalan yuma” ayini durur. Adətə görə, bayramdan (Novruzdan – S.Q.) iki gün sonra arvadlı-kişili, oğullu-uşaqlı yığışarlar bir çayın qırağına. Buna da deyərlər “ilin on üçü”. Yeyib-içərlər. Kim də nə qədər istəyər – o qədər yalan danışar. Gün çönənə (dönənə – S.Q.) yaxın yuyarlar əllərini çayın suyunda, deyərlər:


  • Bu yalanların hamısını axıtdıq suya.

Bununla da yalan qurtarır (32, 93).

Bu, çox maraqlı mərasimdən iki qənaətə gəlmək olur:

Birincisi, bu ayin Novruzdan 12 gün keçəndən sonra, yəni on üçüncü gün icra olunur. Bu, bayramın qurtarması mənasını bildirir. İnsanlar həmin gün çoxlu yalan danışırlar. Həmin yalanlar əylənmək məqsədini daşıyır. Bildiyimiz kimi, bayram günlərində adi vaxtlarda edilməyən zarafatlara, əyləncələrə yer verilir və insanlar da bundan incimirlər. Dünya bayramlarında adamlar zarafatla bir-birini döyür, üstünə su, yaxud meyvə atır, bəzən söyüş söyür, müxtəlif zarafatlar edirlər. Şakir Albalıyev bu barədə yazır ki, istər ilaxır çərşənbələrdə – çillə mərasimlərində, istərsə də Novruz bayramlarında istisna hal olaraq müəyyən mənada “tabuları pozmaq” normal hal sayılırdı, eləcə də oxumaq, çalmaq və s. qabiliyyətlərini gizlədən utancaq gənclərimizin bu mərasimlərdə üzə çıxıb çalıb-oxumaları da “bağışlanılan” – qəbuledilən hal idi. Çünki bu bayramların spesifik xüsusiyyətlərindən biri də bu cür “yasaqları” vurub-dağıtmaq idi (4, 112-113).

Bayramın sona çatması ilə bütün bunlar başa çatır. Bu halda “yalanların suya axıdılması” bayram vaxtı yol verilmiş zarafatların, əyləncələrin qurtarması, sona çatmasını bildirir.

İkincisi, yalan danışmaq həm də günahdır. Şəkidə insanlar əzəl çərşənbədə sübh tezdən bulaq başına gəlib, “günah işlətməyəcəklərinə, ancaq yaxşılıq edəcəklərinə and” içdikləri kimi, Naxçıvanda da “ilin on üçü” adətində insanlar hər cür yalandan, yəni günahlardan təmizlənirlər.

Burada yalanın su ilə (su başında, suya axıtmaqla) təmizlənməsi su kultu ilə bağlıdır. Belə ki, su təmizləyici gücə malikdir. Məsələn, İraq-Türkman bölgəsində “birinin günahını yumaq üçün qırx çanaq su tökərdilər. Onda günahından keçiləcəyinə inanardılar” (13, 84).

Məhəbbət Paşayeva oxşar adəti Quba bölgəsində qeydə almışdır. O yazır ki, il təhvil olunduğu gün sübh tezdən kəndin günah işləmiş gəncləri – dəli-dolusu, haram işə qurşananı, yolunu azanı günahlarının təmizlənməsi üçün çiləxana adlanan dar torpaq bir keçiddən keçirilərdi. Yəni onların doğru yola gəlməsi üçün bir şans verilirdi, yeni ildə həyatlarında da yeni səhifə açılmasına imkan yaradılırdı. Adətə görə, günahkarlar bu çiləxanadan keçməklə kəndin ağsaqqal və ağbirçəyindən halallıq alır, sanki yenidən dünyaya gəlmiş kimi, bəzən hətta adları da dəyişdirilərdi (95, 42).

Bu adət Naxçıvanda keçirilən “ilin on üçü” adəti ilə iki əsas nöqtədə birləşir: Birincisi, burada da günahlar təmizlənir. Lakin Naxçıvan bölgəsində su ilə, burada isə torpaqla. İkincisi, su da, torpaq da Novruz mərasim kompleksinin əsas dünyayaradıcı ünsürlərindəndir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, A.Nəbiyev çərşənbədə danışılan yalan mətnlərini “Çərşənbə yalanları” adı altında ümumiləşdirmişdir. Bunlar yalan, şişirtmə məzmunlu atalar sözü, lətifə, əhvalat formasında olan mətnlərdir (85, 80-90). Məsələn, iki misralı şeir formasında:

Ağac əkdim Daşkənddə,

Budaqları Dərbənddə (85, 80).

Yaxud atalar sözləri formasında:

Sözlə plov olsa, dağ qədər yağ məndən.

Nərdivanla göyə çıxdım.

Sərçə dimdiyində böyük bir sandıq saxlamışdı.

Keçəl yağışdan tuta-tuta göyə çıxdı (85, 81-82)

Naxçıvan bölgəsində “ilin on üçü” adətində yalan danışılması insanların sadəcə yalan danışmaq istəyi, həvəsi ilə bağlı deyildi. Bu, bir mərasim aktıdır. Ona görə ki, yalanın mərasimi kökləri, mahiyyəti və mənası var. Bu məna-mahiyyət folklorumuzda öz izlərini saxlamışdır. Məsələn, Kəmalə İslamzadə göstərir ki, bir çox nağıllarımızda qəhrəman hiylə işlətməklə, aldatmaqla şər üzərində qələbə çalır, haqq-ədaləti bərpa edir (69, 88). Digər tərəfdən, Azərbaycan folklorunda gülüşlə, o cümlədən yalanla bağlı janr var: qaravəlli. Qaravəlli janrını geniş şəkildə araşdırmış Tahir Orucova görə, o, yalan danışmaqla əlaqəli bir janrdır (91, 70). Müəllif göstərir ki, qaravəlli tamaşasının qəhrəmanları arasında ayrıca Yalançı pəhləvan obrazı da vardır (92, 63).

Novruz mərasimlərində insanların bir-birinin üstünə su atması da diqqəti cəlb edir. Təbii ki, bu, su ilə əylənmə deyildir. İnanc mətnlərinin nəzərdən keçirilməsi göstərir ki, su atmaq təmizlənmə, paklanma ayinin tərkib hissəsidir. Ağbaba bölgəsində ilin təhvil olunduğu gecə “sulaşma” deyilən hadisə də olardı. Bu vaxt evdə yatanda yatanların üzünə su çilənərdi. Bu qaramatın, yəni tənbəlliyin aradan qalxması, adamların da ayıq olmasını arzulamaq idi. Heç kəs su çiləməyə görə narazılıq edə bilməzdi, təbii ki, el adətinə xilaf çıxmaq olmazdı (19, 31).

Bir Göyçə inancında da olduğu kimi, su aydınlıqdır – deyiblər. Ona görə də ilin axır çərşənbəsində hamı bir-birinin üstünə su çiləyir ki, təzə il onlar üçün uğurlu olsun (14, 100).

İnanclarda xüsusilə axır çərşənbə gecəsinin suyundan bəhs olunur. Bu su qeyri-adidir: o, dərd-bəlanı yox edir, xeyir-bərəkət verir. Göyçə bölgəsinə məxsus bir inanc mətnində göstərilir ki, Novruz bayramında kim gün çıxmamış hamıdan tez bulaqdan su gətirib onunla xəmir yoğursa, o evdən bin-bərəkət heç vaxt əskik olmaz (14, 93).

Burada əsas məsələ suyun ilkin su olmasıdır. Yəni il təhvil olandan sonra ilk dəfə gələn su pak və möcüzəli sudur. Qaraqoyunlu və Dərələyəz bölgəsi inanclarından birində deyilir ki, axır çərşənbə gecəsinin səhəri sübh tezdən durub axar su üstünə getmək, suya salam verib, üstündən üç dəfə atlanmaq, sonra da həmin sudan bir qab gətirib, həyət-bacaya, evin dörd bucağına səpmək gərəkdir. Deyirlər ki, belə edəndə ilin xoş gələr, ağrı-acı görməzsən (18, 10; 26, 72).

Bu inancı təhlil etmiş A.Babək yazır ki, inanc mətnində su kultu ilə bağlı bir çox məqamlar bir yerdədir. Onlar aşağıdakılardır:

1. Axır çərşənbənin səhərisi gününün suyu.

Bu su adi su deyildir. İlkin sudur, demək, kosmoqonik – yaradıcı sudur.

2. Bu su axar sudur.

Axar su canlıdır, diridir, axmaz (yaxud lal axan) su ölüdür. Diri olmayan su canlılıq – həyat, xeyir-bərəkət verə bilməz, insanın ağırlıqlarını yuyub apara bilməz. Bu da ilkin suyun əsas xassələrindən biridir.

3. Suya salam vermək.

İnsan, əslində, suya yox, onun sahibinə salam verir, üstündən tullanmaq, yəni azar-bezarını tökmək üçün icazə istəyir.

4. Sudan hökmən evə gətirib qapı-bacaya səpmək.

Bu su müqəddəs, möcüzəli, qüdrətli sudur. “Koroğlu” dastanında Alı kişi də oğlundan xahiş edir ki, Qoşabulaqdakı sudan ona bir qab gətirsin ki, kor gözləri açılsın. Demək, bu su kor gözləri açmaq qüdrətinə malik həyatyaradıcı sudur. Axı kor insanın gözlərinin açılması onun həyata yenidən dünyaya gəlməsi kimidir (37, 182).

Axır çərşənbə gecəsinin qurtardığı an il təhvil olur və sular, ağaclar buna reaksiya verir. Sular dayanır. Bu an möcüzəlidir. Kim bu ana şahid olsa, onun bütün arzu-istəkləri həyata keçər. Zəngəzur inanclarından birində deyildiyi kimi, “gecə, deyillər, su dayanır. Su dayanan vaxtı görsən ki, su dayanır, niyyətin tutur, görməsən, tutmur” (23, 102).

Lakin insanlar çox vaxt bu ana şahid olmaqdan məhrum olurlar. Ancaq həmin möcüzədən insanlara pay düşür: həmin pay ilkin su – Novruz suyudur. Ona görə də bir vaxtlar Zəngəzurda olduğu kimi, “hamı çalışarmış ki, axır çərşənbə gedib hamıdan qabax su gətirsin. Üçüngü deyillər ki, suda peyğəmbər nəfəsi var” (23, 101).

İnsanların suyun dayanması anına şahid ola bilməməkləri ondan irəli gəlirdi ki, onlar suyun nə vaxt dayanacağının dəqiq vaxtını bilmirdilər. Ağdaş bölgəsindən toplanmış inanc mətnində deyilir ki, ilin axır çərşənbəsi su dayanır. Saat neçədə dayanırsa, o bilinmir. Onda bəzi adamlar oturur o suyun kənarında. Ondan tələb eləyirsən, nə lazımdı. Allah-taala onu sənə yetirir (27, 176). Əgər bu mümkün olmursa, obaşdandan – sübh tezdən su üstünə getmək lazımdır. Həmin zaman axan su müqəddəsdir. Ağdaş bölgəsi insanlarının inancına görə, ilin-ayın axır çərşənbəsində, il təzələnəndə obaşdandan durub su dolduranda arxa Zəm-zəm suyu axır. Zəm-zəm suyu budur ki, dirilik suyu kimidir. Cənnətdən gələn su olur. Onunla kim yuyunsa da, içsə də, xörək bişirsə də, o, deyir, sağlamlıq gətirir insanlara, heyvanlara. O gecəsi, deyir, arxlara su cənnətdən axır Allah tərəfindən (27, 176).

Burada axır çərşənbə suyunun dirilik suyu ilə müqayisə olunması ondan irəli gəlir ki, insanlar bu suyun şəfa verməsinə inanırdılar. Naxçıvan bölgəsindən toplanmış inanc mətnində deyilir ki, ilaxır çərşənbəsinin suyundan güllərin dibinə tökər və saxlayarmışlar. Evdə xəstə olanda isə suya “Quran”dan ayə oxuyar, sonra suyu içirdərlər. O zaman xəstə sağalar (34, 28).

Göründüyü kimi, insanlar axır çərşənbə gecəsində il təhvil olandan, yəni təzə il girəndən sonra axan təzə suyu – ilk suyu müqəddəs hesab edirlər. Bu su dərdlərə şəfa verir. Naxçıvan bölgəsindən toplanmış inancda deyilir ki, yazda birinci dəfə sel gələndə selin qabağından kim su doldurub içsə, hər dərdi sağalar deyərlər (12, 54).

Maraqlıdır ki, bu mətndə axır çərşənbənin səhəri axan suyu deyil, sel suyunu görürük. Lakin bu, bizi çaşdırmamalıdır. Məsələnin mahiyyəti, əsası bütün hallarda ilkin su ilə bağlıdır. Burada ilkinliyi üç məqamda görmək olur:

Birincisi, selin ilk yazın suyu olması. Yeni il (Novruz) yazda gəlir, demək, bu sel suyu ilin ilk suyudur.

İkincisi, yaz vaxtı çoxlu sellər olur. Burada isə məhz yazda gələn birinci sel suyu nəzərdə tutulur.

Üçüncüsü, selin suyu çox olur. İnancda göstərilir ki, selin hər suyundan yox, selin qabağında gələn sudan, yəni ilk sudan doldurub içmək lazımdır.

Bu inanc Şəki-Zaqatala bölgəsindən toplanmış mətnlə də təsdiq olunur. Mətndə deyilir ki, yazda birinci sel gələndə kim onun suyundan içsə, bütün xəstəlikləri sağalar (24, 20).

Novruz inanclarında axar su ilə axmaz su bir-birindən fərqləndirilir. Qaraqoyunli bölgəsi inanclarında göstərilir ki, axır çərşənbə axşamının səhərisi evdə uşaqdan böyüyə nə qədər adam varsa, gedib hamısı axar su üstündən üç dəfə atılar, sonra da həmin axar suyun əl-ayaqdan uzaq bir səmtində saxsıdan bir qab sındırıb deyərlər: “Nə ki ağrı-acımız, qada-balamız varsa, hamısı bax bu suynan getsin” (18, 10).

A.Babək yazır: “Belə düşünmək olar ki, sındırılan qab suya (su əyəsinə) verilən qurbandır. Qab qurban verildikdə su sahibi onun üstünə gələnlərə xeyirxah münasibət bəsləyir və onların ağrı-acılarını təmizləyir” (37, 183).

Bu inanclarda suyun axar olması xüsusi vurğulanır. Hətta bununla bağlı ayrıca inanc da vardır: “İlin axır çərşənbəsində axar suyun qabağını kəsmək olmaz, onda sənə sədəmə toxunar, işlərin dolaşar (18, 10). Yəni axar suyun qabağını kəsdikdə su əyəsi – su sahibi qəzəblənər və insana ziyan vurar.

İlaxır çərşənbənin axar suyu möcüzəlidir. Qaraqoyunlu bölgəsi inancında deyilir ki, ilin axır çərşənbəsində gecə yarısı yuyunub paklanandan sonra axar suyun qırağında oturub niyyətini ona danışsan, öz niyyətinə çatarsan. Dərdini, azarını, ağrını suya söyləsən, su gecə vaxtı hamısını özü ilə aparar (18, 27).

Novruz inanclarında axar su ilə bərabər “lal su” adlandırılan bir suya da inam var. Quba-Şabran bölgəsinə məxsus bir inanc mətnində deyilir ki, ilin-ayın axırında (Novruz bayramından iki gün əvvəl) bulaqdan, yaxud çaydan – axar sudan “lal su” gətirilir. Su gətirməyə gedən qabı əlinə götürəndən ta suyu gətirib evdə iynə salınacaq qaba tökənəcən dinməməlidir (Həmin su şər qarışandan sonra gətirilir və bu suyu gətirən şəxs bir neçə nəfər tərəfindən müşayiət oluna bilər). Suyu qaba tökəndən sonra iki iynənin ulduzlu tərəfinə pambıq dolayır və hərəsini bir tərəfdən suya salırlar. Sonra iynələrin hərəkəti ilə müəyyən mülahizələr söyləyirlər. Uğurlu halda iynələr müxtəlif səmtlərə hərəkət etsələr də, axırda bir-birinə yaxınlaşıb bitişirlər. Əksinə olanda isə iynələr o tərəf-bu tərəfə hərəkət edir və bir-birinə qovuşmurdular. İynə suyun dibinə çökərsə, deməli, su “lal su” deyil (80, 14).

Bu inanc fal mətnidir. Növbəti yarımfəsildə görəcəyimiz kimi, Novruz mərasim kompleksinin geniş yayılmış ayinlərindən biri su ilə falabaxmadır. Burada da su ilə falabaxma təsvir olunmuşdur. Lakin bizi burada maraqlandıran falabaxma yox, suyun nəyə görə “lal su” adlandırılmasıdır. Bizim fikrimizə görə, suyun lallığı onun danışıb-danışmaması ilə bağlı deyildir. Burada “lallığı” bir neçə məqamda görmək olar:

1. Mətndə bu “lal su” adlandırılan suyun axar sudan götürülməsi xüsusi vurğulanır. Demək, “lal su” – axmaz (axmayan) su deyildir. Bəs bu halda onun “lal su” adı haradan yaranmışdır? Düşünürük ki, bu məsələdə suyun nə vaxt əldə edilməsi əsas şərtdir. Mətndə vurğulanır ki, “lal su” “ilin-ayın axırında (Novruz bayramından iki gün əvvəl)” və “şər qarışandan sonra” gətirilir. Buradan iki nəticə çıxır:

Birincisi, gətirilən su təzə su, yəni il təhvil olandan sonra gələn ilkin su yox, köhnə ilə məxsus köhnə sudur. Bu su indi axsa da, iki gündən sonra il təhvil olacaq və yeni il başlanacaq. Yəni bu su bir azdan axmayacaq, dayanacaq və bir anlığa da olsa axmaz suya – lal suya çevriləcək. Demək, burada “lal su” adını, əsasən, köhnə su, dayanacaq, axmayacaq su kimi başa düşmək olar.

İkincisi, bu su gecə – “şər qarışandan sonra” gətirilir. Xalq inanclarında gecə və qaranlıq şər vaxtı, gündüz və işıqlıq isə xeyir vaxtı hesab olunur. Məşhur atalar sözü də bu barədə xəbərdarlıq edir: “Gecənin xeyrindənsə gündüzün şəri yaxşıdır”. Yəni gecə vaxtının xeyirində də bir şər var: çünki gecə şər vaxtıdır. Həmçinin gündüz vaxtının şərində də bir xeyir var: çünki gündüz xeyir vaxtıdır. “Lal su” da gecə vaxtı – şər vaxtı gətirildiyi üçün onu şər su hesab etmək olar. Axı onu içmək, həyət-bacaya səpmək üçün deyil, məhz fala baxmaq üçün gətirirlər. Bu halda da “lal su” adını gündüzün xeyir mənbəyi olan suyunun əksinə olaraq gecə suyu kimi də başa düşmək olar.

2. Digər tərəfdən. suyun “lallığı” onu gətirən adamın (o cümlədən müşayiət edən adamların) danışmaması ilə də əlaqədar ola bilər: “Su gətirməyə gedən qabı əlinə götürəndən ta suyu gətirib evdə iynə salınacaq qaba tökənəcən dinməməlidir”. Dinsə – fal pozular. Yəni suyun yanında danışmaq olmaz. Su yol boyunca onu gətirənin səsini eşitməməlidir. Eşitsə – fal pozular. Ona görə ki, bir azdan həmin su ilə fala baxılacaq, su da niyyətdən asılı olaraq “öz dili” ilə, yəni iynələrin hərəkəti ilə tale söyləyəcəkdir. Demək, bu suyu falda “danışdırmaq”, ondan tale öyrənmək üçün gətirirlər. Bu halda “lal su” adı həm onu gətirənin danışmaması – “lal qalması”, həm də suyun yolda heç bir danışıq eşitməyərək “lal qalması” ilə əlaqədar ola bilər.

Novruz suyunun tale söyləməyinə gəlincə iki sınama mətnində bunu aydın görmək olur. Göyçə bölgəsinə məxsus mətndə göstərilir ki, ilaxır çərşənbəsində bir subay oğlana iki boşqab verib suya yollayırlar. Tapşırırlar ki, boşqablardan birini su ilə doldursun. Oğlan əgər sağ əlindəki qabı doldurub gətirsə, niyyəti hasil olar (14, 93).

Bu sınamada, heç şübhəsiz ki, sağ-solla bağlı qədim təsəvvürlər də öz əksini tapmışdır. Mifologiyada sağ tərəf həmişə sol tərəfə nisbətən üstün, hakim, daha xeyirli hesab edilmişdir.

Gəncəbasar bölgəsindən toplanmış inanc mətni bir qədər fərqli olsa da, demək olar ki, eyni mənzərəni təqdim edir. Mətndə deyilir ki, axır çərşənbə gecəsində iki dolça götürüb xəlvətcə birini manşırlayırsan (burada: “işarələyirsən” – S.Q.). Dolçaların ikisini də bir uşağa verib suya göndərirsən. Ürəyində tutduğun – manşırladığın qab dolu gələrsə, niyyətinə çatarsan – deyərlər (20, 19).

Bu sınamada sağ-sol məsələsi yox, hansı qabı işarələmək əsasdır. Bunlar məsələnin sınama ilə bağlı texniki tərəfləridir. Əsas odur ki, insanlar axır çərşənbə suyu ilə öz niyyətlərini yoxlayırmışlar. Yəni bu su niyyət, tale ilə bağlıdır.

Novruz mərasim kompleksinə aid olan suyun mənaları genişdir. Buraya küsülülərin axır çərşənbə suyu ilə barışdırılması adəti də daxildir. Şəkidə çərşənbə axşamlarında küsülülərin barışdırılması mərasimi keçirilir. İlk addım bulaq başında atılır. Bir-birini uzun müddət danışdırmayan qızları araya alırlar, onlar səhənglərini dəyişdirməyincə əl çəkmirlər. Hər ikisini çimdikləyirlər. Üstlərinə sərin su atırlar. Sonra biri o birinin qabına su doldurub qabağına qoymalıdır. Qız elə oradaca barışmaq istəyirsə, küsülü rəfiqəsinin üstünə su çiləyir. Bulaq başında barışanların bir-birinə münasibəti su kimi şəffaf və aydın olur. İl boyu bir-biri ilə “can” deyib, “can” eşidirlər (15, 54-55).

Qeyd edək ki, su kultu təkcə Novruz mərasim kompleksi ilə bağlı deyildir. Novruzdan kənar günlərdə də su kultunun izlərinə rast gəlirik. Burada əlamətdar olan odur ki, həm Novruzda, həm də bu mərasim kompleksindən kənarda su ilə bağlı inanclar bir-biri ilə qovuşur və vahid məna sistemi yaradır. Məsələn, Naxçıvandan toplanmış folklor mətnləri göstərir ki, əvvəllər həftənin hər gününün indikindən fərqli adları var imiş:

I gün – yel günü (bazar ertəsi);

II gün – süd günü (çərşənbə axşamı);

III gün – duz günü (çərşənbə);

IV gün – torpaq, ara günü (cümə axşamı);

V gün – od günü (cümə);

VI gün – su günü (şənbə);

VII gün – arınc (arınmaq və ayrılmaq) günü (bazar) (34, 26-27).

İnanca görə, su gününün əlamətləri də çoxdur. Bu gündə pal-paltarı, qab-qacağı doyunca suya tutarlar, paklayarlar. Bununla belə insanlar özlərini paklayarlar. Su üst-baş, qab-qacaq kimi insanın bədənini də təmizlər. Bu gündə bir az artıq su içib ruhu da qaralardan – şəklərdən, şübhələrdən arındırarlar (təmizləyərlər – S.Q.). Həyətə, ağaclara, əkinə su verərlər. Evə, həyətə, tövləyə, hinə su səpərlər, mal-qara, toyuq-cücəyə də bol-bol su verib, onların da üstünə su çilərlər. Bir də ki daşın üstünə su səpib onun canlı olduğunu ona bildirərlər ki, evlərimiz də, divarlarımız da bizə qarğış eləməsinlər (34, 26-27).

Beləliklə, nəzərdən keçirilmiş inanc mətnləri göstərir ki, Novruz bayramı mərasim kompleksindəki su inancları əski su kultu ilə əlaqədardır. Su xalqımızın qədim mifoloji görüşlərində müqəddəs və canlı varlıq hesab olunmuşdur. Novruz mərasim kompleksi bu inancları bizə çatdırmaqla xalqımızın qədim mifoloji görüşlərini öyrənməyə, əski milli kimliyimizi, milli dünyabaxışımızı tədqiq etməyə imkan verir.

3.2.3. Bitki kultu ilə bağlı inanclar. Novruz inanclarının əhəmiyyətli bir hissəsi ağaclar, bitkilər, meyvələrlə bağlıdır. Bu inancları diqqətlə öyrəndikdə görürük ki, bunlar qədim bitki kultunun, yəni ağaclara pərəstişin, onlara tapınmanın, müxtəlif bitkiləri müqəddəs hesab etmənin, onlardan şəfa diləmənin izlərini özündə yaşadır.

Ağac qədim türk mifologiyasının əsas yaradıcı ünsürlərindən biri kimi müqəddəs hesab edilmişdir. Asif Hacılı göstərir ki, ağacla bağlı mifoloji təsəvvürlər türk etnoqrafiyasında, inanclarda da geniş əks olunub. Yakutlarda qayın ağacı yer ruhunun (Aan-doydu-iççite) sığınacağı sayılır və by ağaca at tükündən hörülmüş sicim (salama) bağlanırdı. Altaylar ağaca canlı məxluq kimi yanaşır, ağac ruhuna (aqaştın yesi) tapınaraq ona qurban verirdilər. Təbiətə ruhsal münasibət nəticəsində ağacların da öz icması və şaman ağacların (qam aqaş), başçı ağacların (paştık aqaş), ana, ata, əcdad ağacların mövcudluğuna inam vardı (62, 59). Rövşən Əlizadə qeyd edir ki, ağac kultu türk etnik-mədəni ənənəsində ana və ata başlanğıc kimi dəyər qazanmış və bilavasitə ağac obrazı Azərbaycan folklorunda çox geniş yayılmışdır (59, 49). Müəllifin yazdığı kimi, ağacı müqəddəsləşdirmənin izləri Azərbaycan inanclarında canlı şəkildə yaşamaqdadır. Məsələn:

Tut ağacını qurumamış kəsmək günahdır. Onun bəhrəsini də satmaq olmaz. Deyilənə görə, tut ağacını Xızır peyğəmbər ehsanlıq üçün əkib. Yeddi düyünlü, iri koğuşlu qoca xar tutlar pir əvəzindədi (49, 82).

Dağdağan ağacının çubuğunu kəsib muncuq kimi düzəldir, sonra da həmin muncuğu sancağa keçirib uşağın paltarının kürək tərəfinə asırsan. Bunun adı olur “göz muncuğu”. “Göz muncuğu” uşağı bəd nəzərdən, qara qorxudan, sədəmədən qoruyub uzaq saxlar. Dağdağan ağacından çubuq kəsməmişdən qabaq gərəkdi ki, ona sədəqə ayırıb, niyaz eləyəsən. Yoxsa kəsilmiş çubuğun düşər-düşməzi olar (49, 83).

Burada kultlaşdırma göz qabağındadır. Tut ağacı Xızır kultuna bağlanır. Xızır burada onun yaradıcısı kimi təqdim olunur. Dağdağan ağacı ağac sahibi (ağac əyəsi) kultuna bağlanır. Ondan çubuq kəsmək üçün nəzir-niyaz edilməsi, əslində, ağac sahibindən icazə alınması deməkdir. Hər iki ağac canlı, müqəddəs, sirli-sehrli, magik təsir gücünə malik varlıq hesab olunur.

Əfsanə və nağıllarda ağac kultunun struktur-semantik funksiyalarını tədqiq etmiş Ramil Əliyev onları belə ümumiləşdirmişdir:

Ağac doğur;

Ağac doğulur (oddan);

Ağac ilk yaradıcı rolunda çıxış edir;

Ağac qoruyur;

Ağac şahidlik edir;

Qız ağaca, gülə, bənövşəyə çevrilir;

Saç ağaca dönür (saçın günəş və ağacla əlaqəsi);

İlan kol olur;

Oddan ağac doğulur;

Daraq ağaca çevrilir;

Ağac və su bir-biri ilə əlaqəli kultlardır;

Ağaclar səcdə edir;

Ağaclar pir funksiyasını daşıyır;

Ağac inisiasiya ilə bağlıdır və s. (56, 75).

Bitki kultu ilə bağlı Novruz inancları müxtəlif mövzular ətrafında birləşir. Bunlardan ən əsas olanı ağacların, xüsusilə söyüd ağacının ilin təhvil olunduğu anda başını torpağa toxundurması, yaxud bir sıra inanclarda deyildiyi kimi səcdə etməsidir. Bu inanc çox geniş yayılmışdır. Mətnlərə görə, ilaxır günü il təhvil olanda ağaclar başını əyib yerə vurur. Deyirlər bunu təkcə at bilir (12, 57; 32, 41). Bu vaxt kim niyyət eləsə, niyyəti hasil olar (16, 182).

Lakin inanclarda ilin təhvil olmasını bilən ağac kimi söyüdün adı çəkilir. İnanclara görə, söyüd ağacı təkcə il axırı səcdə qılır. İl axırı söyüdün, başqa ağacların səcdə qılmağını bir at, bir də it bilir. At kişnəyir, ayağını yerə döyür, it də ulayır (23, 102). Deyirlər, ilaxır çərşənbə gecəsi obaşa yaxın (obaşdana, sübhə yaxın – S.Q.) çayın suyu dayanar, söyüdlər başını əyib torpağa dəyər. Bu vaxt hər niyyət yerinə yetər (32, 40; 42, 116).

Digər bir inanca görə, ilaxır çərşənbəsi axşamı niyyət edən doğmalarından birinin əkdiyi söyüdün altına gedib baxar. Tutalım, o, oğul, var-dövlət, ərinin qayıtmasını diləyir. Görsə ki, söyüdün budaqları yerə toxunur, deməli, istədikləri olacaq. Dəymirsə, bəxtindən küssün (15, 52).

Bitki kultu ilə bağlı Novruz inanclarının içərisində Qaraqoyunlu bölgəsinə məxsus maraqlı bir mətn vardır. Həmin mətn qədim babalarımızın ağacları canlı varlıqlar olaraq təsəvvür etməsini göstərir. Mətndə deyilir ki, ilaxırı çərşənbəsinin axşamında baltanın küpü ilə meyvə ocaqlarının (diblərinin – S.Q.) kötüyünə bir-iki dəfə yüngülcə vurub deyərlər: “Nə yatmısan, oyan, bərəkət payını götür”. Deyirlər, belə edəndə həmin il ağacların bəhəri bol olar (18, 11).

Burada yada salmaq yerinə düşür ki, yazın – Novruzun gəlişi ilə bütün təbiət ünsürləri oyanır. Ağac qədim türk mifologiyasında əsas ünsürlərdən biridir. Bu ünsürlərin oyanması haqqında maraqlı mətnlər vardır. Şəki-Zaqatala bölgəsində toplanmış mətndə dörd çərşənbədə ünsürlərin oyanmasından bəhs olunur:

Birinci çərşənbədə hava havaya enir. Yəni havalar istiləşir.

İkinci çərşənbədə hava suya enir. Yəni suyu istiləşdirir, çayların buzu əriyir, sular artır, çay və göllər daha buz bağlamır.

Üçüncü çərşənbədə hava yerə enir. Torpağı isidir, torpağın canına isti keçir, daha donmur. O vaxtdan dağlarda, marxallarda qar uçqunu başlayır. Əsasən üçüncü çərşənbədə səməni qoyulardı.

Dördüncü çərşənbədə hava ağaca enir. Ağaclar, otlar göyərir (24, 73).

Göründüyü kimi, yeni ilin gəlişi ilə bütün təbiət ünsürləri oyanır və ağac da təbiətin, dünyanın əsas ünsürlərindən biri kimi, bu mətnə görə, dördüncü çərşənbədə oyanır. Dördüncü çərşənbə ilaxır çərşənbədir və yuxarıdakı mətndə gördüyümüz kimi, Qaraqoyunlu bölgəsində ağacların baltanın küpü ilə oyadılması ayini də məhz axır çərşənbə axşamında icra olunur.

Novruz bayramını səmənisiz təsəvvür etmək olmur. Ümumiyyətlə, səməni Novruzun əsas atributlarından sayılır. Səməni ilə bağlı inanclar da bitki kultu ilə bağlı qədim təsəvvürlərin izlərini özündə yaşadır.

Qazax bölgəsi adətlərinə görə, bir camda qoyulmuş səmənini ailə üzvlərinin üz-gözünə, sinəsinə toxundururlar ki, gözü işıqlı, üzü təravətli, ürəyi möhkəm, sağlam, ömürləri uzun olsun (30, 59).

Buradan görünür ki, səməninin qeyri-adi gücü var: o, insana sağlamlıq və uzun ömür bəxş edə bilir. Ona görə də bayramdan sonra saralıb-solan səmənini hara gəldi atmazdılar. Bunun üçün xüsusi mərasim var idi. Qaraqoyunlu bölgəsi inancında deyilir ki, səməni saralıb solanda onu zibilliyə atmazlar. Bu zaman belə səmənini çaya atıb, dalınca da şəkər atarlar. Belə olanda evə xeyir-bərəkət gələr (18, 11).

Bu barədə Naxçıvan bölgəsində çox maraqlı adət vardır. Burada bir qədər yuxarıda toxunduğumuz kimi “ilin on üçü” deyilən bir adət mövcuddur. Bu adət məzmunca zəngindir. Orada köhnəlmiş səməni ilə icra olunan ayin də vardır. Adətə görə, Novruzdan on iki gün keçəndə, yəni on üç deyilən günün səhərində kəndin qız-gəlini yığışır bir həyətə. Hər kəs də bir şey gətirir özü ilə “on üç yeməyi” hazırlamağa. Biş-düş edərlər, oxuyarlar, çalıb-oynayarlar. On üç yeməyində əriştə də olar. Odur ki deyərlər: “Əriştə – əlin işdə”.

Yeməkdən sonra da hərə gedər öz bağçasına. Bayramdan qalma səmənilər o vaxta saralıb-soluxar da. Onları çox yerdə atarlar suya. Bizlərdə suya atmazlar. İlin on üçündə qız-gəlin aparar qoyar bağçada torpağın üstünə. Həmin gün arvadlar evə kibrit gətirər, kişilər evə odun gətirər (32, 93).

Burada ilin on üçü adəti bayramın qurtarma mərasimidir. Bayramın əsas atributu olan səməni həmin vaxta qədər saralıb-solur. Lakin insanlar bu müqəddəs bitkini çölə atmır, onunla bağlı xüsusi ayin-adət icra edir, yəni ya suya axıdır, ya da bağ-bağçada torpağın üstünə qoyurlar. Səməni ilə belə hörmətlə rəftar olunması, heç şübhəsiz ki, bitki kultu – bitkiyə tapınma ilə bağlıdır. Səmənin kultlaşdırılmasının izləri onunla bağlı nəğmələrdə daha aydın şəkildə qorunmuşdur.

Şirvanda Novruz bayramında səməni ilə bağlı oxunan nəğmə:

Səməni, saxla məni,

İldə göyərdərəm səni.

Səməni, can səməni,

Sənə qurban, səməni.

Atıl-batıl, səməni,

Vedrə-satıl, səməni.

Tamam cadı-pitilər

Olsun batıl, səməni.

Əhvalımız sağ olsun,

Yediyimiz yağ olsun.

Azar-bezar çəmənlər

Şəfa tapsın, sağ olsun.

Yerdən təndir çapılsın,

Yırpma yuxa yapılsın,

İtən şeylər tapılsın.

Qovuşsun ayrılanlar,

Həsrətdən qovrulanlar.

Səməni, can səməni,

Sənə qurban, səməni (22, 41-42).

Bu dua-nəğmədə səməninin qeyri-adi gücünü görürük. Səməninin gücü cadu-pitini dağıdır, əhvalı yaxşılaşdırır, xeyir-bərəkət verir, xəstələri sağaldır, bu gücün sayəsində itiklər tapılır, ayrı düşənlər bir-birinə qovuşur.

İnsanlar səməninin üstünə su çiləyib ondan çoxlu arzular diləyirlər. Məsələn, sevən aşiq ondan öz sevgilisinə qovuşmaq diləyir:

Ay səməni,

Saxla məni.

Ürəyimdə tutduğum

Yara adaxla məni (15, 54).

Bəziləri səmənidən öz əkin-biçininə xeyir-bərəkət diləyir:

Səməni, saxla məni,

İldə göyərdərəm səni.

Qara yel əsdi keçdi,

Səbrimi kəsdi keçdi.

Səməni, cəzana gəlmişəm,

Dərdlərdən bezana gəlmişəm.

Buğdamı yel vurutdu,

Arpamı sel vurutdu.

Çovdarı çəyirtkə aparıtdı,

Çəltiyi qarasu aparıtdı.

Səməni, saxla məni,

İldə göyərdərəm səni (15, 54).

Valideynlər səmənidən övladlarına bəxt, uğur diləyirlər:

Halvanı şirin eylə,

Arzumun birin eylə.

Buğdanı saxlamışam,

Qızı adaxlamışam.

Şirnisin yazda gətir,

Atın qotazda gətir.

Səməni, saxla məni,

İldə göyərdərəm səni (15, 54).

Göründüyü kimi, bu nəğmə-dualarda səməniyə canlı varlıq kimi müraciət olunur. Heç şübhəsiz ki, qədim təsəvvürlərdə səməni ilə bağlı kult obrazı, yəni pərəstiş olunan, inanılan, tapınılan varlıq olub. Çünki insanlar səmənini canlı varlıq şəklində təsəvvür etməsə idilər, ona müraciət edə bilməzdilər. Bunu digər nəğmə-dua mətnlərində də görmək olur. Həmin nəğmələrdən aydın olur ki, səməni insanlara sağlam can, ruh verir:

Səməni, ay səməni,

Göyərdərəm mən səni.

Səndən mən can istərəm,

Damara qan istərəm.

Qanım təmiz gərək,

Dosta canım gərək.

Qansız canım olmaz,

Sənsiz qapım olmaz.

İlətilsin loğmanı,

Yamanlığın amanı (33, 61).

Novruz inanclarında yaz güllərindən olan bənövşənin obrazına da rast gəlmək olur. Bu inancların öyrənilməsi məlum edir ki, bu mətnlərdə bitki kultu ilə bağlı təsəvvürlər öz əksini tapmışdır. Məsələn, Şəki bölgəsində bayram axşamı bəzən küsülülərin ayaqlarının altına bənövşə dəstəsi tullayırlar. Əgər o, bənövşəni yerdən götürüb küsülüsünə versə, hamı onları təbrik edir. Əksinə, bənövşəni tapdalayıb keçsə, onda bir il heç kəs onu dindirib-danışdırmaz. İkinci hal çox nadir hallarda baş verir (15, 55).

Burada bənövşə ilə bağlı bitki kultunun izləri var. Belə ki, bənövşə müqəddəs bitki kimi küsülülərin arasına atılır. Onu tapdalamaq olmaz. Bu halda heç kəs tapdalayanı dindirməz. Bu, bənövşənin müqəddəsliyini bildirir. Novruzla bağlı nəğmədə o, məhz yazı, Novruzu gətirən bitki kimi tərənnüm olunur:

Qış çıxar, açar yazı bənövşə,

Eyliyər bizə nazı bənövşə,

Hər gülün sərəfrazı bənövşə.

Aman, ay gülüm, bəsdərəm səni,

Dəstə bağlıyıf iylərəm səni.


Novruzun gözəl zinətidir bu,

Allahın bizə şəfqətidir bu,

Adəm oğlunun adətidir bu.

Aman, ay gülüm, bəsdərəm səni,

Dəstə bağlıyıf iylərəm səni.
Yer ilə yeksan eliyir özün,

Görsədir bizə göy ala gözün.

Anliyən olmaz söhbətin, sözin,

Aman, ay gülüm, bəsdərəm səni,

Dəstə bağlıyıf iylərəm səni (17, 36).

Novruz inanclarında otlardan da bəhs olunur. Zəngəzur bölgəsinə məxsus mətndə deyilir ki, axır çərşənbənin səhəri o başdan durub, səhəngi götürüb, bulağa gedirik. Üç dəfə bulağın üstündən atılırıq. Orda da deyilir ki, “ağır-uğuruğun bu suda qalsın”. Bulaqdan beş daş götürüb səhəngə atırıq. Çöldən qırılmalı otlardan beşini də atırıq yenə səhəngə. Özü də kim tez gəlir o bulağa, ora konfetdən, buğdadan bir şey qoyar ki, bilsin ki, biz sizdən tez gəlmişik. Bala, bu daşı ona görə səhəngin dibinə atırıq ki, ağırrığımız-uğurruğumuz bu daşla qalsın səhəngin içində. Ot da ona işarədir ki, evimizə ruzi-bərəkət gətirsin. Sonra səhəngi evə aparırıq, suyun içirik. Səhəngin suyu qurtarınca, bala, bir on beş gün içində qalır. Sonra daşı evin künclərinə atırıq. Üzümüzə gələn Novruza qədər qalır, sonra yenisini gətiririk. Ot səhəngin içində qalır (23, 102).

Mətndən məlum olur ki, axır çərşənbənin səhəri günü sübh tezdən çöldən dərilib su səhənginin içərisinə atılan ot ruzi-bərəkət verir. Otun ruzi verməsi, heç şübhəsiz ki, bitki kultu ilə bağlıdır.

İnanclarda bitki kultunu təcəssüm etdirən buğdadan da bəhs olunur. Buğda – taxıl qədim dövr insanlarının həyatında və inanclarında məlum səbəblərdən mühüm yer tutur. Buğda taxıl bitkisinin dəni kimi bitki kultu ilə bağlı təsəvvürlərlə əlaqədardır. Bu təsəvvürləri özündə əks etdirən mətnlərdə göstərilir ki, axır çərşənbə gecəsinin səhəri evin damına buğda atırlar ki, bərəkət artıq olsun (18, 10; 26, 73).

İnanclarda undan da bəhs olunur. Bu mətnlərdəki un obrazı taxıl dənindən hazırlanan məhsul kimi bitki kultu haqqında təsəvvürləri əks etdirir. Mətnlərdə deyilir ki, axır çərşənbə gecəsində un çuvalının ağzını açıq qoyarlar ki, bərəkət paylananda bağlı qalmasın (18, 10; 26, 73).

Bu inanclardan aydın olur ki, axır çərşənbə gecəsi bərəkət paylanılır. Bərəkət paylanılırsa, demək, qədim mifoloji təsəvvürlərdə bu bərəkəti paylayan obrazın – varlığın özü haqqında da təsəvvürlər olub.

Göyçədə Novruz bayramında evlərin tavanına un vururmuşlar ki, ev həmişə ruzili olsun (14, 89). Ağbaba bölgəsində ikinci çərşənbə axşamı günü evin tavanını unla naxışlar, otaqları silib-süpürərdilər (19, 30).

Göründüyü kimi, istər axır çərşənbə gecəsi çuvalların ağzının açıq saxlanması, istərsə də evin tavanının un ilə naxışlanması eyni məqsədə – ruzi-bərəkətin bolluğu diləyinin yerinə yetirilməsinə xidmət edir.

İnanclarda alma obrazına da sıx-sıx rast gəlinir. Alma ağac-bitki kultunun obrazlarından biri kimi, ümumiyyətlə folklorumuzda çox geniş yayılmışdır. “Məlikməmməd” nağılında şahın bağçasında bitən alma ağacı sehrli idi. Kim ondan yesə idi, on beş yaşında cavan oğlana dönürdü. Yaxud nağıllarda dərviş istəyəndə cibindəki almanı dua ilə qıza döndərir. Bu o deməkdir ki, alma sehrli gücə, magik xassələrə malikdir. Vaqif Aslan və Xəyalə İsayeva folklorumuzdakı alma obrazının mifik xassələri ilə bağlı yazırlar ki, alma əbədiyyət və əbədi gənclik, həyat ağacının meyvəsi, həyat, elçilik, dirilik simvolu kimi, demək olar ki, bütün xalq ədəbiyyatı nümunələrində özünü göstərir (9, 82).

Bu xassələri müxtəlif bölgələrdən toplanılmış inanclarda da görmək olur. Məsələn, Şəkidə bayram axşamı düşənə yaxın küsülü qız almanı elə atır ki, düz küsdüyü qonşusunun qucağına düşür (15, 55).

Burada alma küsülülərin arasında barışıq vasitəsi rolunu oynayır. Ancaq nağıllarda ərə getmək istəyən şah qızının onun balkonunun qabağından sıra ilə keçən oğlanlardan birinə alma atmasını, yaxud bəzi bölgələrdə toyda alma atılmasını nəzərə alsaq, almanın bəxt, tale, niyyət kimi mənalarla bağlılığı üzə çıxır. Oruc Əliyev yazır ki, nağıl məntiqinə görə, alma kimə atılsa, onunla evlənmək qaçılmazdı. Hətta şahzadələr də bu addımı atıbsa, daha onu pozmaq, qərarı dəyişmək mümkün olmazmış. Buna qarşı çıxmaq adət-ənənəyə qarşı çıxmaq kimi qiymətləndirilərmiş (54, 32).

Bütün bunlar almanı bitki kultunun obrazı kimi nəzərdən keçirməyə imkan verir. Bölgələrdən toplanılmış sınama-inanc mətnlərində bu cəhətləri aydın görmək olur.

Qaraqoyunlu bölgəsinə məxsus inanc-sınamada deyilir ki, axır çərşənbə gecəsi iki alma götürüb birinə xəlvətcə bir nişan qoyursan. Sonra ürəyində bir niyyət tutursan. Gəlib evdə ən xırda uşağı çağırırsan ki, gəlib almalardan birini götürsün. Əgər nişanladığın almanı götürsə, onda diləyinə çatarsan (18, 10).

Burada bizim mövzumuz baxımından əsas olan almalardan hansının niyyətlə bağlı olub-olmaması yox, ümumiyyətlə niyyətin alma ilə yoxlanılmasıdır. Yəni alma bitki kultu ilə bağlı təsəvvürləri özündə yaşadır. Axır çərşənbə gecəsi ilin təhvil olacağı son gecədir. Həmin gecədə alma ilə niyyət tutulursa, bu o deməkdir ki, alma (ağacı) söyüd kimi ilin təhvil olunduğu qeyri-adi zaman nöqtəsi ilə bağlıdır. Digər sınamalar da bunu təsdiq edir.

Gəncəbasar bölgəsindən toplanmış mətndə göstərilir ki, axır çərşənbə gecəsi almanı qabıqlarını qırmamaq şərtilə bütöv soyub yeyirsən. Güzgünü həmin qabıqlarla bir yerdə başının altına qoyub yatsan, qismətinə çıxacaq adamı yuxuda görərsən – deyərlər (20, 19).

Göründüyü kimi, alma burada adi bir meyvə deyil. O, bitki (ağac) kultu ilə bağlı obraz kimi, bəxt, tale, qismət mənaları ilə əlaqədardır.

Quba-Şabran bölgəsi inancında deyilir ki, axır çərşənbə günü alma yeyirlər. Cecədə olan toxumları sayırsan, on dənəsini yastığın altına qoyursan və yatırsan, yuxuda qismətini görürsən (80, 17).

Bu sınama mətni də yuxarıdakı ilə eyni mənaya bağlanır.

İnanclarda heyva obrazına da rast gəlinir. Dərbənd bölgəsinə aid inancda göstərilir ki, ilin axır çərşənbəsi heyva ağacının budağından balaca bir parça kəsib uşağın biləyinə bağlayarlar ki, ona göz dəyməsin (25, 26).

Demək, heyva burada adi bir meyvə deyildir. O, bitki kultu ilə bağlı varlıq kimi qeyri-adi gücə malikdir: bəd nəzəri qaytarır, pis niyyəti puç edir.

Şəki bölgəsində toplanmış başqa bir inanc isə bitki kultu ilə bağlı təsəvvürlərin məzmunca geniş və zəngin olduğunu göstərir. Mətndə deyilir ki, əgər axır çərşənbə günü ölən olarsa, inanırlar ki, o evdə bir nəfərin də həyatı təhlükədədir. Odur ki, qəbirin içinə, meyidin baş tərəfinə kiçik bir xurma budağı qoyarlar, torpaqla örtüləndən sonra isə üstünə çiy yumurta sındırıb tökərlər (15, 55).

Mətndən məlum olur ki, axır çərşənbə günü, yəni ilin son günündə baş verən ölüm sonrakı günlərə doğru uzanır. Hər bir gündən sonra başqa bir gün gəldiyi kimi, bu son çərşənbə günü də təzə ilin günlərinə bağlı olur. Demək, ölüm təzə ildə də davam edəcək və ailənin başqa bir üzvü də öləcək. Bunun qabağını almaq üçün iki simvolla bağlı ayin yerinə yetirilir:

Birincisi, meyidin baş tərəfinə kiçik bir xurma budağı qoyurlar. Xurma budağı bitki kultu ilə bağlı magik gücə malikdir. O, ölümün uzanmasını, ailənin başqa üzvlərinə aid olmasını dayandırır.

İkincisi, meyid torpaqla örtüləndən sonra üstünə çiy yumurta sındırıb tökürlər. Burada çiy yumurta həyatı, canı, insanı simvolizə edir. B.N.Toporov yazır ki, bir çox mifopoetik ənənələrdə dünya yumurtası adlanan obraz var. Bu obrazdan kainat, yaxud hansısa şəxsləndirilmiş yaradıcı qüvvə, məsələn, tanrı-yaradıcı, mədəni qəhrəman-demiurq, bəzən də insan nəsli əmələ gəlir (147, 680). Burada da çiy yumurta can-insan mənasındadır. Onun sındırılması ikinci ölümü, qurbanverməni simvollaşdırır. Yəni ikinci ölüm baş verməli, ailədən kimsə ölümə yenidən qurban getməli idi. Çiy yumurta can, həyat rəmzi kimi həmin ikinci qurbanı əvəz edir.

Göründüyü kimi, istər bu inanc, istərsə də bura qədər nəzərdən keçirilmiş inanclar Novruz kompleksi ilə bağlı inancların bitki kultu ilə bağlılığını təsdiqləyir.

3.2.4. Torpaq kultu ilə bağlı inanclar. Novruz inanclarının xüsusi bir qrupu torpaq kultu ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, torpaq bütün dünya mifologiyalarında məşhur obrazdır. Y.Q.Rabinoviç yazır ki, torpaq od, hava və su ilə yanaşı kainatın əsas stixiyalarından biri hesab olunur. İlahiləşdirilmiş Torpaq obrazının iştirak etdiyi süjetlərin əhəmiyyətli hissəsi kosmoqonik miflərdə qorunur. Bunlarda ilkin ilahi cütlük olan Göy və Yerdən, onların izdivacının kainatda həyatın əsasını qoymasından, bütün qalan tanrıların bu izdivacdan törəməsindən bəhs olunur (141, 466).

Novruz inanclarında da torpaq dörd ünsürdən biri kimi, dörd ilaxır çərşənbələrdən biri ilə bağlıdır. Torpaq inanclarda özünü kult şəklində göstərir. Yəni torpaq canlı varlıq hesab edilmiş, müqəddəs sayılmış və ona tapınılmışdır.

Torpaq çərşənbəsi Şəkidə belə qeyd olunurmuş. Uşaqlı-böyüklü hamı bağlara, əkin sahələrinə yollanır, ağacların diblərini belləyirdilər. Torpaq çərşənbəsi günü yeri murdarlamaq, bitkiləri qırmaq, suya, oda, torpağa tüpürmək günah sayılır. İmkansızlara əl tutmaq, yardım gözləyəni sevindirmək torpaq ruhunu narazı salmaq deməkdi. “Həmin gün qan tökülsə, elin başı il boyu bəlalar çəkər” – deyərlər. Adamlar yığışıb küçə-meydanları, həyətləri zir-zibildən təmizləyər, ağacları budayar, quru otu, ötən payızdan qalma xəzəli bir yerə yığar, qaş qaralanadək toplanan çör-çöpü, çırpını meydanlarda qalayarlar. Bundan sonra başlanan şənlik səhərədək davam edər.

Torpağı qoydum dincə,

Novruz bizə gəlincə.

Torpağa kəm baxanı

Doğrarlar xincə-xincə.

Ulu babalarımızın ən qədim əmək peşələrindən biri qoyunçuluq olduğu üçün saya oyunları da torpaq çərşənbəsinin atributlarından birinə çevrilmişdir. Süfrələr şirniyyatlarla və ağartıdan hazırlanan yeməklərlə bəzədilərdi. Torpaq çərşənbəsində heyvan kəsilməz, qan tökülməz (15, 58).

Təsvirdən aydın olur ki, bu çərşənbədə torpağa elə qulluq olunur ki, torpaq ruhu razı qalsın. Burada torpağın ruha malik olması haqqındakı bu təsəvvür qədim animistik görüşlərin müasir düşüncədə yaşayan izləridir. İsrafil Abbaslı yazır ki, ulu babalar göy, Günəş, Ay, ulduz, fırtına, göy gurultusu, ildırım, habelə ağaclar, dağlar, daşlar, dənizlər, sular, təbiətdəki bu kimi başqa varlıqlarda və heyvanlarda ruh olduğuna inanmış, onlara tanrı kimi tapınmışlar (1, 7).

Xalqımızın yaratdığı inanclarda bu torpaq ruhu “əyə” adlanır. Məsələn dağın ruhu Dağ əyəsidir. Cəlal Bəydili (Məmmədov) yazır ki, bir sıra türk topluluqları Dağ əyəsini su əyəsinə oxşar şəkildə təsəvvür eləyirdilər. Belə bir oxşarlığın isə təməlində, hər halda, dağ əyələri ilə su əyələrinə müstəsna yerin ayrılmağı fikri dayanırdı (39, 165). R.Əliyev qeyd edir ki, qədim türklər lap ilk dövrlərdən dağa böyük hörmətlə yanaşmış, yaşayış məskənlərini dağlara yaxın yerlərdə salmışlar. Bu da ondan irəli gəlmişdir ki, türklər tək tanrıçı olmuşlar və dağlar da tanrıya yaxın olduğundan müqəddəs hesab edilmiş, dağa yaxın olmaq tanrıya yaxın olmaq kimi başa düşülmüşdür (57, 15) Rövşən Əlizadə də göstərir ki, dağ kultunun folklordakı qabarıq səciyyəvi keyfiyyəti geniş yayılması və müxtəlif obrazlarda təcəssüm olunmasıdır. Mif və əfsanələrimizdə dağın ana, nurani qoca, pəhləvan və s. şəkillərdə funksiyalaşmasını müşahidə edirik (59, 26).

Torpaq kultunu, torpağa tapınmanı, onu canlı varlıq kimi təsəvvür etməyi əyə inancından kənarda təsəvvür etmək olmaz. Əyə türk mifologiyasında çox geniş yayılmış obrazdır. V.Basilov onun barəsində yazır ki, hərfi mənada «sahib» anlamında olan “ee”, “iya”, “iyə”, “iə”, “eya” Volqaboyu, Orta Asiya, Şimali Qafqaz, Qərbi Sibir, Altay və sayan türk xalqlarının mifologiyasında həmişə hər hansı bir yerlə bağlı ruhların adıdır. İyə inamı qədim türk mifologiyasına gedib çıxır. Onların funksiyaları haqqındakı təsəvvürlər müxtəlif xalqlarda eyni deyildir. İyə Kazan və Qərbi Sibir tatarları və başqırdlarının mifologiyalarında təbiətin müəyyən elementləri, yaşayış yerləri ilə bağlı olub, bu üsulla ruhların su (su iyəsi), qulyabanı (orman iyəsi), damdabaca (ev iyəsi, yurd iyəsi) kimi xüsusi kateqoriyalarını yaradırlar (134, 659).

Naxçıvan bölgəsindən toplanmış inanclardan məlum olur ki, yer üzündə bir qarış yer əyəsiz deyil. Hər şeyin öz əyəsi var. Suyun da, evin də, bağın da, dağ-dərənin də, ta gözümüzlə nə görürüksə, hamısının əyəsi var. Bu əyələr insana görsənməz. Gərək bunlara salam verəsən” (12, 46).

Əyələr haqqında inancları tədqiq etmiş A.Babək onların xarakterik xüsusiyyətlərini belə müəyyənləşdirmişdir:

1. İnanclara görə hər bir canlı, cansız obyektin əyəsi – hami ruhu var. Azərbaycan mifoloji mətnlərində adları konkret çəkilən əyələr bunlardır: su əyəsi, ev əyəsi, dəyirman əyəsi, bağ əyəsi, ağac əyəsi, dağ-dərə əyəsi, yol əyəsi.

2. Əyələr müxtəlif görkəmdə olur. Məsələn, Ağbaba folklor mətnlərində dəyirman əyəsi “dingəli gəlin paltarında”, ağac əyəsi “sarı qız donunda”, su əyəsi balıq görkəmində təqdim olunur.

3. Əyələr mətnlərdə təbiəti etibarilə bəd ruhlar kimi yox, xeyirxah varlıqlar şəklində təqdim olunur. Lakin bəd əyələr də vardır. Məsələn, dəyirman əyələri ona rast gələni dəli etməyə çalışırlar.

4. Əyələrin insana münasibəti daha çox insanın ona necə münasibət bəsləməsindən asılıdır. Onlarla münasibətin xüsusi üsulu vardır. İnsan hara gedirsə, bilməlidir ki, o yerin sahibi//əyəsi vardır. Həmin obyektin sahibi olan əyəyə hökmən salam verməli, qaydalarda nəzərdə tutulan şəkildə ehtiramını ifadə etməlidir. Bu halda əyələrin insandan xoşu gəlir və ona xeyirxahlıq etməyə başlayırlar. Əyələr insana uğur gətirə, bolluq-bərəkət verə bilirlər (37, 77).

Torpaq çərşənbəsindəki torpaq ruhu torpağın sahibi olan əyədir. Bu çərşənbədə torpağa qulluq edilməsi onun sahibi olan torpaq əyəsinə hörmət, ehtiram göstərilməsi deməkdir. İnsanlar bunun müqabilində xeyir-bərəkət, bol məhsul diləyirlər.

Novruz inanclarında torpaq kultu haqqında təsəvvürləri müşahidə etmək mümkündür. Şəki bölgəsində toplanmış inanc mətnində deyilir ki, uşağı olmayan qadın ilaxır çərşənbəsi axşamı bağçada beli yerə batırıb bir ağız torpaq çevirir. Bir gün sonra gəlib çevrilmiş torpağın altına baxır. Əgər oradan canlı həşərat (soxulcan) çıxsa, onun övladı olacaq. Çıxmasa “bəxtindən küssün” demişlər (15, 55).

Bu çox maraqlı inanc birbaşa torpaq kultu ilə bağlıdır. Burada torpaq ananın özünü, soxulcan isə doğulacaq uşağı bildirir. Burada torpaq təkcə taleyi söyləmir, sanki uşağın özünü o verir. Bu isə mifologiyada daşdan, torpaqdan, dağdan doğulma kimi geniş yayılmış təsəvvürləri özündə əks etdirir. Mifologiyada göylərin ata, yerin isə ana sayıldığını, o cümlədə torpağa həm də “ana yer” (ana vətən, ana yurd, ana torpaq) deyildiyini nəzərə alsaq, bu halda aydın olmayan heç nə qalmır.

Quba-Şabran bölgəsindən toplanmış mətn də bu deyilənləri təsdiq edir: İlin axır çərşənbəsi gecəsi ürəyində niyyət tutursan. Bağda bir daşı qaldırıb, altını təmizləyirsən. Niyyətin hasilə çatandan sonra gəlib daşın altına baxırsan. Görürsən ki, daşın altında ot bitib (80, 16).

Burada daş, təbii ki, torpaq kultunu təmsil edən obrazlardan biridir. Torpağın altında həşəratın görünüb-görünməməsi niyyətin hasil olub-olmayacağını bildirdiyi kimi, burada da daşın altındakı ot eyni vəzifəni yerinə yetirir.

İnanclarda torpaq kultu ilə bağlı təndir obrazı var. O da həyat, tale, bəxt, qismət mənaları ilə bağlıdır. Ağbaba bölgəsində Novruz qabağı çərşənbə axşamı qaranlıq basan kimi bir nəfər nisbətən ürəkli qadın evin təndir damına gedər, külfənin qarşısında durub deyərdi: “A Bacıxanım, Hacı Kərimin sağ olsun, mənə qardaşımdan, atamdan bir xəbər”... Guya bu zaman külfədən səs gələrmiş. Həmin qadın niyyət edib yatarmış. Əgər yaxşı yuxu görsə, onun niyyəti qəbul ediləcəkdir (19, 28).

Burada təndir yerin, torpağın simvoludur. Ondan xəbər almaq torpaqdan xəbər almaq deməkdir. Təndirin xəbər vermə vəzifəsinə Nuhla bağlı mətnlərdə də rast gəlinir. Onlara diqqət edək:

Qədim zamanlarda bir qarı yer üzünü su alacağını eşidir və Nuh peyğəmbərə yalvarır ki, onu da öz gəmisinə götürsün. Qarı bir balaca çörək bişirib özü ilə götürmək istəyir və təndirdə onu yuxu tutur. Su qarının təndirindən qalxır (32, 49).

Nuh dəryada torpaq axtara-axtara gəlib Naxçıvana çıxır. Burada bir evin qapısını açıb görür ki, bir qarı cəhrə əyirir. Nuh deyir, qarı nənə, nə gördün? Qarı deyir, nənən ölsün, Nuh, təndirimdən bir azca su çıxdı (26, 35).

Bir gün Nuhun arvadı süfrə açıb, xəmir yoğururdu. Durub təndirə od salmaq istədi. Duvağı qaldıranda quruyub qaldı. Təndir yarıya kimi su ilə dolmuşdu. Arvad gedib əhvalatı ərinə söylədi (12, 67).

Nuh insanlara sel olacağını xəbər verib gəmi düzəltdirmələrini tapşırırmış. Bir şərəşür arvad təndir odlayırmış. Nuh bunun həyətinə gəlir. Arvad Nuha istehza ilə deyir ki, A Nuh kişi, bəs deyirdin, gəmi düzəltdirin, sel gələcək, gəmiləri aparacaq. Bəs bu gəmilər qaldı burda axı… Haçan çıxacaq su? Nuh “Elə bax bu sənin təndirindən” deyib, çomağını vuran kimi su fontan verir. Nuh tullanıb oturur gəminin içində. Qalanını su yuyub aparır (27, 48-49).

Göründüyü kimi, Ağbaba bölgəsində insanların təndirdən tale xəbər almaları torpaq kultu ilə bağlıdır. Nuhla bağlı mətnlər göstərir ki, təndir təkcə insanların taleyini deyil, dünya tufanı (daşqını) hadisəsində olduğu kimi, bütün dünyanın, bəşəriyyətin taleyindən xəbər verir.

Axır çərşənbə gününün səhəri bulaqdan gətirilən xırda daşların xeyir-bərəkət vermə gücünə inam da torpaq kultu ilə bağlıdır. Mətnlərdə deyilir:

Axır çərşənbədə bulaqdan daş gətirirdik. Evin hər küncünə birini atırdıq. Birin də çuvala. Qocalar deyirdilər ki, bu, dövlət, var gətirir. İki-üç gündən sonra atırdıq. Çuvaldakı daş da xəmir yoğrulana kimi qalırdı. Səhəngə də daş atırdıq. Su qurtarana kimi qalırdı (23, 102).

Yeni il axşamı (Axır çərşənbə axşamı – S.Q.) axar sudan gətirilən suya ailə üzvlərindən hər kəs üç xırda daş, üç buğda dənəsi atırlar ki, pis, namərd adamın evdən, eldən daşı atılsın, əmin-amanlıq olsun, dedi-qodu olmasın. Ailənin dolanışığı yaxşı olsun, evdə, eldə bin-bərəkət artsın, aclıq-qıtlıq olmasın. Şəhadət və baş barmaq arasında üç çimkə torpaq atırlar ki, torpaq məhsuldar olsun (30, 58).

Bu inancların hamısında torpağın (daşın) magik gücünə, sirli-sehrli qüvvəsinə inam, pərəstiş var. Ana torpaq böyük gücə malikdir. İnsanların onun gücünə, xeyir-bərəkətinə ehtiyacı var. İnsanlar bu magik gücdən yalnız il təhvil olanda – Novruzda yararlana bilərdilər. Bu isə xüsusi mərasimlərin köməyi ilə mümkündür. Novruz böyük bir mərasimdir. Bu mərasimdə çoxlu magik ayinlər icra olunur. Nəzərdən keçirilən inanclarda biz belə ayinlərin şahidi oluruq.

Novruz inanclarında torpaq kultunun izləri özünü Kürdoğlu obrazı ilə bağlı mətnlərdə daha maraqlı məzmunda göstərir. Məsələn, Ağbaba bölgəsində Novruz bayramı hələ Novruza 30-40 gün qalmış bir sıra mərasimlərdən sonra başlanardı. Bu mərasimlər Xıdırelləz, Kürdoğlunun qayada qalması, çillə çıxarmaq, külfə (təndirin külfəsi – S.Q.) ilə danışıq (ilk niyyət), duzlu kökə və ya duzluca yemək, aş qoymaq və s. ibarət idi. Xıdırelləz boranı fevralın onundan başlanardı... Fevralın 19-da Kürdoğlu qayada qalardı. Bu əfsanəni danışan Ağbaba ağsaqqalları həmişə belə deyərdilər: “Kürdoğlu qayada qalan gün yer nəfəslənir, küpədəki yağ şəhrlənir” (19, 28).

Bu mətndən iki əsas məsələ aydın olur:

Birincisi, Kürdoğlu inancı Novruzqabağı inanc kimi Novruz mərasim kompleksinə aiddir;

İkincisi Kürdoğlu inancı torpaq kultu ilə bağlıdır. “Kürdoğlunun qayada qalan gün yerin nəfəslənməsi” torpağın nəfəs almağa başlaması, qış yuxusundan oyanması, yaxud təbiətin qışda ölüb, yazda dirilməsi mifində olduğu kimi, nəfəs alaraq dirilməsi deməkdir.

Qeyd edək ki, bu inanca Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində rast gəlinir. Muğan bölgəsində toplanmış əfsanə mətnində deyilir ki, Kürdoğlu ova çıxmışdı. Həmin gecə kiçik çillə girmişdi. Kürdoğlu ov dalınca o qədər gəzdi, axırda yorulub əldən düşdü. Əlçim-əlçim qar yağırdı. Kürdoğlunu durduğu yerdə qar basdı. O, üzüqoylu torpağa yıxıldı. Evdə Kürdoğlunu nə qədər gözlədilər, gəlib çıxmadı. Fikirləşdilər ki, yəqin, Kürdoğlunun başında bir iş var. El-oba yığılıb Kürdoğlunu axtarmağa getdi. Hər tərəf ağarırdı. Kürdoğludan əsər-əlamət yoxdu. Onlar gəlib bir qar topasının yanına çatdılar. Gördülər ki, qar topasından buğ qalxır. Kürdoğlu üzüqoylu torpağa uzanıb. Amma üstünə qar düşmür. Buğ qarı əridir. Kürdoğlunu qaldırdılar. Onun alnında tər muncuqlamışdı. Ayıldıb evə gətirdilər. Kiçik çillənin ömrü torpağa buğ gələn vaxta düşür. Odur ki, kiçik çillə nə qədər çovğun eləyir, qar pökürür, əlindən bir iş gəlmir (28, 108).

Kürdoğlu haqqında bu iki mətni birləşdirdikdə aydın olur ki, bu obraz torpaq ünsürü ilə bağlıdır. Burada təqvim, zaman məsələsi var. Kiçik çillə qışın son 20 gününün adıdır. O, xalq inanclarında qəddar, insanlara pislik etmək istəyən obrazdır. Lakin ona qarşı Kürdoğlu durur. Mətndə deyildiyi kimi, “kiçik çillənin ömrü torpağa buğ gələn vaxta düşür”. Torpağın buğu onun nəfəsidir. Bu nəfəs isə Kürdoğlunun özüdür. Demək, buradan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, Kürdoğlu torpağın nəfəsini, ondakı hərarəti, istiliyi, yəni torpağın canını təcəssüm etdirən obrazdır. Buradan əldə olunan daha bir qənaət ondan ibarətdir ki, torpağın oyanması qışın qurtarmasını, yəni ilin sona çatmasını bildirir. Bu halda Kürdoğlu həm də yazın gəlişini xəbər verən, daha doğrusu, öz nəfəsi ilə onu gətirən varlıq-obrazdır.

Yeri gəlmişkən, Kürdoğlu adı burada çox maraq doğurur. Bu adla bağlı tədqiqatçılar geniş münasibət bildirməmişlər. Yalnız Avtandil Ağbaba Ağbaba-Şörəyel bölgəsində Novruz adətlərindən danışarkən qeyd edir ki, bölgədə çox vaxt “Qurdoğlunun qayada qalması” ifadəsindəki “Qurdoğlu” Kürdoğlu kimi işlənir. Vaxtilə “Qaçaq Usuf” kitabında biz də bunu belə qəbul etmişdik. Ancaq sonralar apardığımız tədqiqatlar göstərir ki, əslində, bu, Qurdoğludur. Ağbaba-Şörəyeldə “Canavar oğlu” nağılı, “Qurdoğlu” mifi, “Qurdoğlu” saz havasının olması da onu sübut edir ki, bu söz, əslində, Kürdoğlu yox, Qurdoğludur (3, 91).

Beləliklə, torpaqla bağlı inancların nəzərdən keçirilməsi göstərir ki, burada torpaq sadəcə cansız varlıq deyildir. Yəni insanlar onu canlı hesab etmişlər. Torpaq qışda yatır, yaxud ölür. Kürdoğlu adlanan ilk nəfəslə oyanır, yaxud dirilir. Torpaq dünyanın əsasını təşkil edən dörd ünsürdən biri kimi magik gücə malikdir. İnsanlar torpağa (torpaq sahibinə) sayqı ilə yanaşarlarsa, torpaq da insanlara öz xeyir-bərəkətini verər. Bütün bunlar Azərbaycan xalqının mifik dünyagörüşündə torpağın kultlaşdırılmasının izləridir.


Yüklə 0,72 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin