AZƏRBAYCAN FOLKLORŞÜNASLIĞI:
TARİX VƏ MÜASİRLİK
Azərbaycan folklorşünaslığının dünəni çox da uzaq keçmişlərə gedib çıxmır, çünki folklorşünaslıq həm dünyada, həm də bizdə qismən cavan elm sahələrindən biridir. Avropada XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərindən formalaşmağa başlayan folklorşünaslığın bizdəki yaranma tarixi XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Avropada olduğu kimi, bizdə də folklorşünaslıq, əsasən, folklor mətnlərinin toplanmasından, tərtib və nəşr olunmasından, nəşr olunmuş mətnlərə elmi münasibət bildirilməsindən başlayır. Əlbəttə, XV-XVIII əsrlərə aid müxtəlif əlyazmalarda xalq ədəbiyyatı nümunələrinə rast gəlmək olur və bunun ən parlaq nümunəsi “Dədə Qorqud” eposunun XV-XVI əsrlərə aid edilən əlyazma nüsxəsidir. Bununla bərabər qeyd edilməlidir ki, Azərbaycan folkloruna münasibətdə əvvəlki dövrlərdən XIX əsrin başlıca fərqi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin az-çox sistemli yazıya alınmasında və araşdırılmasındadır. Azərbaycan dilində folklor materiallarından ibarət iri həcmli bir əlyazma məhz XIX əsrin əvvəlində – 1804-cü ildə meydana çıxır. Əndəlib Qaracadağinin hazırladığı bu əlyazma o dövrkü və o dövrə qədərki bir çox əlyazmalardan fərqli olaraq, “tam folklor örnəkləri” (2, 687) əsasında tərtib edilir. Şimali Azərbaycanın Rusiya tərkibinə daxil edilməsindən sonra Rusiya və Avropa ilə elmi-mədəni əlaqələrin genişlənməsi folklor materiallarının toplanıb nəşr olunması işinə əsaslı təsir göstərir. O vaxt Tiflisdə rus dilində nəşrə başlayan “Тифлисские ведомости”, “Кавказ”, “Кавказский вестник”, “Новое обозрение”, “Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа” kimi qəzet və jurnallarda Qafqazın digər xalqları ilə yanaşı, Azərbaycan türklərinin də folklor və etnoqrafiyasına dair materiallar çap olunur. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan türkcəsində nəşr olunan “Əkinçi” və “Kəşkül” qəzetləri öz səhifələrində şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinə müəyyən qədər yer ayırır. XIX əsr Azərbaycan maarifçilik hərəkatının başında duran M.F.Axundzadə və H.Zərdabi kimi ziyalıların xalq ədəbiyyatı nümunələrinin toplanması işi ilə də məşğul olması (xüsusən M.Axundzadənin bayatılar, H.Zərdabinin xalq mahnıları toplaması) o dövrdə folklora diqqətin nə qədər artdığını göstərən faktlardan sayıla bilər. Səciyyəvi faktlar sırasında o da qeyd oluna bilər ki, folklor nümunələrindən ibarət ilk kitabımızın və folklorla bağlı ilk ciddi elmi məqaləmizin işıq üzü görməsi də məhz XIX əsrə təsadüf edir. 1848-ci ildə Mirzə Kazım bəy Sankt-Peterburqun “Северное обозрение” məcmuəsində “Firdovsi əsərlərində fars əsatiri” adlı sanballı məqalə çap etdirir. XIX əsrin 80-90-cı illərində Tiflisdə çıxan rusdilli qəzet və jurnallarda F.Köçərli, T.Bayraməlibəyov, E.Sultanov, H.Vəzirov, M.Mahmudbəyov və b. Maarifçilərin folklora aid müxtəlif məqalələri dərc edilir. 1899-cu ildə Məmmədvəli Qəmərli İrəvanda “Atalar sözü” kitabını çap etdirir. Maraqlıdır ki, dərsliklərdə xalq ədəbiyyatı nümunələrindən istifadə ənənəsi də məhz XIX əsrdən başlayır. 1852-ci ildə M.Ş.Vazehin İ.Qriqoryevlə birgə hazırladığı “Kitabi-türki” dərsliyi, 1882-ci ildə A.O.Çernyayevskinin “Vətən dili” dərsliyinin I hissəsi, 1888-ci ildə həmin müəllifin Səfərəli bəy Vəlibəyovla birgə hazırladığı “Vətən dili” dərsliyinin II hissəsi, 1898-ci ildə Rəşid bəy Əfəndiyevin “Uşaq bağçası” dərsliyi meydana çıxır. Toplama, nəşr və tədqiqlə bağlı olaraq ümumi şəkildə xatırlatdığımız bütün bu faktlar Azərbaycan folklorşünaslığının ilk rüşeymlərinin XIX əsrdə, xüsusən həmin əsrin sonlarında yaranmasını göstərən faktlardır.
İlk rüşeyimləri XIX əsrin sonlarında yaranan Azərbaycan folklorşünaslığının təşəkkül dövrünü XX əsrin əvvəllərinə aid etmək, bizcə, daha doğru olar. XX əsrin əvvəllərində müzakirə və mübahisələrin əsas mövzularından olan ana dili məsələsi folklora diqqəti xüsusi olaraq artırırdı. “Ana dilində necə yazmaq lazımdır?” sualı qarşısında qalan ədiblərimiz istər-istəməz el ədəbiyyatına üz tutmalı, folklor nümunələrində ifadəsini tapan xalq dilini ən mötəbər örnək kimi qəbul etməli olurdular. Təsadüfi deyil ki, el ədəbiyyatı nümunələrinə geniş yer verən dərslik, qiraət kitabları, mətbuat orqanlarının sayı və sanbalı XX əsrin əvvəllərində xeyli miqdarda artır, “Bəsirətül-ətfal” (1901), “Birinci il” (1907), “Nəsihətül-ətfal” (1907), “İkinci il” (1908), “Yeni məktəb” (1909) və s. kimi dərsliklər, “Hədiyyeyi-sibyan” (1901), “Kitabi xəzainül-ətfal” (1902), “Qaçaq oğul” (1910), “Balalara hədiyyə” (1912), “Məclis yaraşığı” (1917) və s. kimi müstəqil oxu kitabları, “Dəbistan” (1906-1908), “Məktəb” (1911-1920) kimi uşaq jurnalları meydana çıxır. “Türkün ana dilində” yazmağı özünün başlıca məramlarından biri sayan və xalq ədəbiyyatından yaradıcı şəkildə bəhrələnən “Molla Nəsrəddin” jurnalı mətbuatda yeni bir xəttin əsasını qoyur. “Molla Nəsrəddin” ənənəsi üstündə yaranan “Kəlniyyət”, “Arı” və “Tuti” jurnalları el ədəbiyyatını əsas qida mənbələrindən birinə çevirir. Folklor nümunələrini əks etdirən kitabların nəşr olunması işi XX əsrin əvvəllərində vüsət alır, “Türk nəğmələrinin məcmuəsi” (H.Zərdabi), “Şeyx Bəhlul. Lətifələr” (Ə.Müznib), “Nağıllar məcmuəsi”, “Aşıq Qərib”, “Kərəm ilə Əsli”, “Saleh və Valeh” (X.Babayeva), “Arvad ağısı, bayatı, haxışta, sevgi, layla, qayınana-gəlin sözləri” (M.A.Abbaszadə), “Nəğmə və şikəstə” (C.Bünyadzadə), “Gülməli nağıllar” (A.Gəraybəyov), “Koroğlu” (R.Zəki), “Əsgər nəğmələri” (D.Əbdürrəhman), “Mahnılar”, “Milli nəğmələr” və s. kimi kitablar 1901-1919-cu illər arasında işıq üzü görür. Folklora dair elmi-nəzəri məqalələrin yazılması və nəşr olunması XX əsrin əvvəllərində daha çox müşahidə edilir. Görkəmli ədəbiyyatşünas F.Köçərlinin xalq ədəbiyyatına həsr edilmiş məqalələri daha çox bu dövrə təsadüf edir. “Folkloru yazılı ədəbiyyatın bünövrəsi sayan F.Köçərli eyni zamanda bu iki yaradıcılıq sahəsi arasındakı səciyyəvi xüsusiyyətləri şərh edir. Ədəbiyyatşünas-alimin şifahi ədəbiyyatın bir sıra ümumi məsələləri ilə yanaşı, ayrı-ayrı janrları – sayaçı sözləri, aşıq şeiri və onun nümayəndələri, xalq lətifələri… nağıllar, atalar sözü və məsəllər barədəki mülahizələri də nəzəri baxımdan xüsusi maraq doğurur” (2, 690-691). XX əsrin əvvəllərində folklora dair elmi mülahizələr F.Köçərli ilə yanaşı, S.Hüseyn, N.Nərimanov, A.Şaiq, R.Əfəndiyev və b. ziyalıların da məqalələrində öz əksini tapır.
Özünü fəhlə-kəndli dövləti elan edən sovet hökuməti xalq ədəbiyyatına məqsədyönlü diqqət və qayğını mədəniyyət sahəsindəki ideoloji işin tərkib hissəsinə çevirir. Azərbaycan türklərinin maddi və mənəvi mədəniyyət abidələrinin məhz sovet ideologiyasına uyğun bir şəkildə öyrənilib üzə çıxarılması məqsədilə Rusiyadan Azərbaycana N.Y.Marr, İ.İ.Meşşaninov, V.V.Qordlevski, B.B.Bartold, V.M.Sısoyev, A.V.Baqri, İ.N.Oşmarin, A.N.Samoyloviç kimi tanınmış şərqşünaslar gəlir. 1923-cü ildə yaranan Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinə həmin şərqşünaslardan biri – A.N.Samoyloviç rəhbərlik edir. Azərbaycanın S.Ağamalıoğlu, R.Axundov, M.Quliyev, D.Bünyadzadə, Q.Musabəyov, S.M.Əfəndiyev, Ü.Hacıbəyov, H.Zeynallı, V.Xuluflu, T.Şahbazi, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, S.M.Qənizadə, H.Cəbiyev kimi görkəmli dövlət və mədəniyyət xadimləri Cəmiyyətin tərkibinə daxil olurlar. Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin nəzdində fəaliyyət göstərən Cəmiyyətin Naxçıvan, Dağlıq Qarabağ, Şəki və Gəncədə filialları yaranır. Cəmiyyət Tarix və etnoqrafiya, Təbiyyat, İqtisadiyyat adlı üç şöbə əsasında fəaliyyət göstərir. Tarix və etnoqrafiya şöbəsinin ayrı-ayrı bölgələrə göndərdiyi ekspedisiyalar nəticəsində digər materiallarla yanaşı, zəngin folklor nümunələri də əldə edilir. Həmin nümunələr barədə Cəmiyyətin Azərbaycan türkcəsi və rusca çıxan “Xəbərlər”ində məlumat və şərhlər verilir. “Maarif və mədəniyyət”, “Maarif işçisi”, “Dan ulduzu”, “Azərbaycanı öyrənmə yolu” jurnallarında, “Kommunist”, “Yeni yol”, “Azərbaycan kolxozçusu” qəzetlərində el ədəbiyyatından örnəklər çap olunur. Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin təşəbbüsü ilə SMOMPK məcmuəsinin redaktoru L.Q.Lopatinskinin arxivi Tiflisdən Bakıya gətirilir. Arxiv materiallarını A.Sübhanverdixanov sistemləşdirir. A.V.Baqri həmin materiallar əsasında 1930-cü ildə rus dilində 3 cilddən ibarət “Azərbaycan və qonşu ölkələrin folkloru” adlı kitab çap etdirir.
XX əsrin 20-30-cu illərində folklorun toplanıb nəşr olunması işi hansı cəhətlərinə görə daha çox fərqlənir? Folklorşünas P.Əfəndiyev bu suala belə cavab verir: “Cəsarətlə deyə bilərik ki, 1920-35-ci illərdə toplanan və nəşr edilən folklor nümunələri heç bir zamanda olmadığı qədər səmimi, təbii və etibarlıdır. Nə üçün? XIX əsrdə bizim folklorumuz əsasən rus mətbuatında çap olunub. Zəngin dilə, poetikaya, milli ifadə çalarlarına malik olan şifahi xalq ədəbiyyatımız rus dilinə tərcümə olunarkən onun milli koloritinə zərbə dəymişdir. 1930-cu illərin sonlarında isə toplanan folklor materiallarına repressiya, vulqar sosiologizm öz möhürünü vurmuşdur. Bütün bunlara görə də bəhs etdiyimiz dövrdə təbii qaynaqlardan alınmış mənəvi sərvətimizə xüsusi bir qayğı ilə yanaşmalıyıq” (1, 65-66). XX əsrin 20-30-cu illərində toplanan folklor nümunələrinin “etibarlı” mənbə dəyəri qazanmasının başlıca səbəblərindən biri o dövrdə toplama işi ilə H.Zeynallı, V.Xuluflu, S.Mümtaz, H.Əlizadə kimi ədəbiyyatşünasların ardıcıl, sistemli və geniş miqyasda məşğul olmasıdır.
Aydın təsəvvür yaransın deyə dövrün toplama-tərtib işlərindən bəzilərini xatırlatmaq yerinə düşər: H.Zeynallı. “Azərbaycan atalar sözü” (1926); H.Zeynallı. “Azərbaycan tapmacaları” (1928); V.Xuluflu. “Koroğlu” dastanından iki qol” (1927); V.Xuluflu. “El aşıqları” (1927); V.Xuluflu. “Tapmacalar” (1928); S.Mümtaz. “Aşıq Abdulla” (1927); S.Mümtaz. “El şairləri”. 2 cilddə (1927-1928); H.Əlizadə. “Azərbaycan el ədəbiyyatı” (1929); H.Əlizadə. “Dastanlar və nağıllar” (1937); H.Əlizadə. “Aşıqlar. Aşıq Ələsgər. Hüseyn Bozalqanlı. Aşıq Əsəd”. 2 cilddə (1929); H.Əlizadə. “Bayatılar” (1938); H.Əlizadə. “Koroğlu” (1941). Toplama işi ilə məşğul olan H.Zeynallı, V.Xuluflu, S.Mümtaz kimi folklorşünaslar dövri mətbuatda folklorşünaslığın müxtəlif problemlərinə həsr olunmuş məqalələr çap etdirirlər. Folklorşünaslığa aid mətbu məqalələrin müəllifləri sırasında Y.V.Çəmənzəminli, Ə.Abid, B.Çobanzadə, Ə.Nazim, S.Əfəndiyev və b. ədib və ədəbiyyatşünasların da adlarına rast gəlirik. Adları çəkilən müəlliflərin məqalələri mövzu və problematikasına, məsələlərə yanaşma tərzinə və səviyyəsinə görə Azərbaycan folklorunun formalaşmasında mühüm rol oynayır.
20-30-cu illərdə Azərbaycan folklorunun elmi təşkilatlar səviyyəsində öyrənilməsi işin səmərəliliyini kifayət qədər artırır. 1929-cu ildə Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti əsasında Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutu yaradılır. Həmin İnstitutun tərkibindəki Dil, Ədəbiyyat, İncəsənət Bölməsinin nəzdində Folklor Seksiyası təşkil olunur. Bölməyə bir müddət folklorşünas Vəli Xuluflu, bölmənin Folklor Seksiyasına Baba Əsgərov rəhbərlik edirlər. SSRİ Elmlər Akademiyasının Zaqafqaziya Filialının (Az.OZFAN) fəaliyyət göstərdiyi dövrdə orada Şifahi Ədəbiyyat Seksiyası (rəhbəri H.Zeynallı) yaradılır. 1935-ci ildə yaradılan SSRİ EA Azərbaycan Filialının fəaliyyəti dövründə isə Dil və Ədəbiyyat İnstitutu daxilində xüsusi Folklor Sektoru (rəhbərləri H.Zeynallı, sonra Z.Zakirov, daha sonra A.Avadyayev) yaradılır. 1920-30-cu illərdə həmin qurumların fəaliyyəti nəticəsində Azərbaycan folklorunun toplanması, tədqiqi və nəşri sahəsində xeyli iş görülür.
1937-ci ildən sonra Azərbaycan folklorşünaslarının böyük bir nəslinin (S.Mümtaz, Ə.Abid, V.Xuluflu, H.Zeynallı, H.Əlizadə və b.) repressiyaya məruz qalması ilə (əksəriyyəti güllələnib) folklorun tədqiqinə və bu sahədə elmi-təşkilati fəaliyyətə böyük zərbə vurulsa da, Folklor Sektoru 1939-cu ildən etibarən Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun üç şöbəsindən biri kimi fəaliyyətini davam etdirir.
XX əsrin 20-30-cu illərində folklorun xüsusi elmi qurumlar səviyyəsində tədqiq edilməsi folklorşünaslıq sahəsində təməl prinsipləri müəyyənləşdirmək, “folklor nədir və necə öyrənilməlidir?” kimi suallara cavab vermək zərurətini ortaya çıxarırdı. Əlbəttə, XIX əsrin sonlarından etibarən H.Zərdabi, M.Mahmudbəyov, R.Əfəndiyev, E.Sultanov, F.Köçərli, S.Hüseyn və b. ziyalıların dövri mətbuatda çap olunan məqalələrində şifahi xalq ədəbiyyatının bir sıra özünəməxsus cəhətlərinə az-çox münasibət bildirilirdi. Amma etiraf etmək lazımdır ki, Azərbaycan folklorşünaslığının ilkin terminoloji bazası XX əsrin 20-30-cu illərində daha çox formalaşmağa başlayıb. Diqqət yetirdikdə aydın olur ki, bizim folklorşünaslıqda şifahi xalq ədəbiyyatı istilahına qədər ağız ədəbiyyatı, el ədəbiyyatı, avam ədəbiyyatı, xalq ədəbiyyatı, şifahi ədəbiyyat, xalq şifahi ədəbiyyatı, xalq ağız ədəbiyyatı, folklor və s. kimi istilahlar işlənib. Xalq ədəbiyyatı istilahına üstünlük verilməsi heç də birmənalı qarşılanmayıb. Məsələn, H.Zeynallı həmin istilahı dəqiq olmayan, ağız ədəbiyyatının şifahilik tərəfini özündə ehtiva etməyən bir istilah kimi qiymətləndirib: “Xalq ədəbiyyatı dedikdə yazı ilə heç bir əlaqəsi olmayan ədəbiyyat təsəvvür edilə bilər də, edilə bilməz də… Xalq ədəbiyyatı dedikdə yeni məna meydana çıxmış olur. Onlardan biri: xalqdan bəhs edən, xalqın hissiyyatı ilə dolu, xalqın şadlığını və dərdini oxşayan yazı ədəbiyyatı olur ki, onu yaradanlar özü bir ədib, bir şair olur. Böylələri rusların Puşkini kimi xalq içində olan bir nağılı alıb nəzmə çəkir, ya Lermontov misalı xalq ruhu ilə, xalq ölçüsü ilə yenə də xalq içində yerləşmiş mövzuları alır və ya Rza Tofik kimi Anadolu xalqının bütün zehniyyətinə və onun ruhuna mündəmic türkü, dastan yaradır. Yaxud Azərbaycan xalq dilinə və eyni zamanda ümumtürk qoşmalarına uyğun incilər saçan gənc şairlərimiz keçmişləri anmağa başlayır” (3, 107). Göründüyü kimi, H.Zeynallı xalq ədəbiyyatı istilahının xəlqi ədəbiyyat mənasında başa düşüləcəyinə işarə edir və hər xəlqi sənətin heç də şifahi yaranmadığını diqqətə çatdırır. Şifahi şəkildə yaranmasını ağız ədəbiyyatının təməl cəhətlərindən biri kimi götürmək istər-istəməz bu ədəbiyyatı yazılı mədəniyyət sahəsi ilə müqayisə etmək zərurətini meydana çıxarır. Məlumdur ki, yazılı mədəniyyət sahəsində aparıcı fiqur konkret müəllifdir. Bəs şifahi sənət sahəsində də bu cür konkret müəllifi aparıcı fiqur saymaq olmazmı? Şifahi sənətə aid hər hansı bir bayatı, nağıl, dastan… nümunəsinin müəllifliyini xalq adına bağlamaq nə dərəcədə düzgündür? Suallar ciddi elmi suallardır. Yalnız Azərbaycan yox, bütövlükdə dünya folklorşünaslığı tarixində müzakirə və mübahisələrə səbəb olan bu cür suallar ətrafında düşünüb-daşınmaq və düşündürücü mülahizələr irəli sürmək H.Zeynallının, eləcə də 20-30-cu illər Azərbaycan folklorşünaslığının digər nümayəndələrinin yüksək nəzəri hazırlığından xəbər verir. Məhz yüksək nəzəri hazırlıq şifahi ədəbiyyatda fərd-xalq münasibətlərini aydınlaşdırmaqda folklorşünaslarımıza yaxından kömək edir. H.Zeynallı yazır: “Şəxsin rolu ağız ədəbiyyatında böyükdür. Alınız nağılı, qəhrəmannamələri, əfsanələri, atalar sözlərini, bayatıları və i.a. Bunların hər birində onu söyləyən şəxsin təsir buraxdığını görməmək imkan xaricindədir” (3, 109). H.Zeynallı şifahi xalq ədəbiyyatına həsr etdiyi başqa bir məqaləsində yazır: “Bunları (şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrini – M.K.) yaşadan bütün elin hər bir fərdi deyildir, bəlkə, elin öz içindən çıxmış, onun ruhu ilə bəslənmiş ağıçılar, nağılçılar və “aşıqlar” mövcud olur ki, bu adamlar, bir tərəfdən eşitdikləri nağılı anladır, digər tərəfdən söylədiyinin içinə öz ruhundan dəxi bir parça qatmış olur… Hər hansı bir söyləyən eyni zamanda özü bir müəllif, bir bədahətçidir” (3, 124). Nümunə gətirdiyimiz qeydlərdən açıq-aydın görünür ki, H. Zeynallı folklorşünaslığın bu gün belə çox aktual olan söyləyicilik problemini ön plana çıxarır. Düzdür, H.Zeynallının söyləyicini bir müəllif hesab etməsi ilə razılaşmaq mümkün olmasa da, qeyd edilməlidir ki, görkəmli folklorşünas “elin içindən çıxmış, onun ruhu ilə bəslənmiş” sözlərini işlətməklə söyləyicilərin xalqla əlaqələrinin mahiyyətinə doğru-düzgün qiymət verir. Doğrudan da, folklor söyləyicisi xalqdan öyrəndiklərini məhz xalqın düşüncə tərzinə uyğun bir biçimdə bizlərə çatdıran şəxsdir. Bu şəxsin danışdıqları yalnız o zaman folklor faktı ola bilər ki, fərdi şüur çərçivəsindən çıxıb kollektiv şüur məhsuluna çevrilmiş olsun. Deyim tərzi, hadisələri, insanları qiymətləndirmə üslub və üsulu baxımından xalq ruhunu dinləyiciyə qabarıq şəkildə çatdıra bilən söyləyicilər sırasında H.Zeynallı aşıqlarla yanaşı, bağbanların, qulluqçuların rolunu xüsusi qeyd edir. Maraqlıdır ki, həm H.Zeynallı, həm də 20-30-cu illərdə folklorla bağlı ciddi elmi məqalələr çap etdirən digər folklorşünas – Y.V.Çəmənzəminli qadın söyləyicilər barədə ayrıca danışmalı olur. Y.V.Çəmənzəminli yazır: “Ələləskər nağıla və bütün xalq ədəbiyyatına vaqif olanlar arvadlardır. Arvadların da içində hamısı yox, yalnız xalqın işinə yarayan və onunla həmişə təmasda olanlar bilirlər. Xalqa yaxın olanlar məşşatələr, ağıçılar, yengələrdir” (4, 49). Qadın söyləyicilər barədə ayrıca danışan H.Zeynallı və Y.V.Çəmənzəminli diqqəti xalq ədəbiyyatını yazılı ədəbiyyatdan fərqləndirən başqa bir cəhətə – mərasimlə bağlılıq cəhətinə yönəldirlər: “Hələ ağı söyləyən qadınlarımıza baxınız! Əvvəlcə ölü üstə birisi söylər, ətrafdakılar onu dinlər, o bitirdikdən sonra ikincisi, bir az sonra üçüncüsü başlar və bir-birindən daha təsirli söyləməyə çalışarlar” (3, 124-125). Bir söyləyici tipi olaraq ağıçı adının çəkilməsi ilə kifayətlənməyən və ağıların oxunduğu yas məclislərini xatırladan H.Zeynallı şifahi xalq ədəbiyyatının mərasimlərlə əlaqəsindən bəhs etməyi folklorşünaslığın vacib meyarlarından biri sayır: “Çox zaman söyləmə ilə mərasim bir yerdə olur. Məsələn, üzük falı açmada bayatılar söyləmə; yaxud Kos-kosa oyununda sözlər söyləmə” (3, 125). H.Zeynallı kimi Y.V.Çəmənzəminli də sözlə onun ifadə kontekstini (hansı şəraitdə deyilməsini) vəhdətdə götürür. Folklora bu cür elmi yanaşmağın nəticəsidir ki, Y.V.Çəmənzəminli bayatıların bir növü olan vəsfi-halları falabaxma mərasiminin tərkib hissəsi kimi təhlil edir. Yaşadığı sovet dövrünün tələbinə uyğun olaraq, xalq inanışı və etiqadlarını, ayin və mərasimlərini, yeri gəldi-gəlmədi, “Avesta”ya bağlasa da, Y.V.Çəmənzəminlinin folklorşünaslıq sahəsində, xüsusən bu elmin düzgün təməl üzərində formalaşmasında xidmətlər göstərdiyini inkar etmək olmaz.
XX əsrin 20-30-cu illərində Azərbaycan folklorşünaslığının təməl prinsiplər əsasında xüsusi formalaşma mərhələsi keçməsini bir tərəfdən terminoloji bazanın yaradılması ilə, “şifahi xalq ədəbiyyatı nədir və onun yazılı ədəbiyyatdan başlıca fərqi nədədir?” kimi suallara cavab axtarılması ilə izah etmək mümkündürsə, digər tərəfdən də folklorşünaslıq tarixinə və nəzəriyyələrinə baş vurulması ilə izah etmək mümkündür. Folklorşünaslıq nəzəriyyələrini ümumi şəkildə gözdən keçirmək həm dünya folklorşünaslığındakı əsas təmayüllər barədə təsəvvür yaratmaq, həm də xalq ədəbiyyatı ilə bağlı məlum mübahisəli məsələlərə aydınlıq gətirmək məqsədi daşıyırdı. Zaman-zaman mübahisələrə səbəb olmuş məsələlərdən biri səyyar süjetlərin mənşəyi məsələsidir. 20-30-cu illər Azərbaycan folklorşünasları (xüsusən də H.Zeynallı və Y.V.Çəmənzəminli) əsatirçilər (mifoloji), iqtibas, antropoloji və tarixi kimi adlarla tanınan nəzəriyyələri məhz konkret problemlər, o cümlədən beynəlxalq ortaq mifoloji görüşlər, beynəlxalq obraz, motiv və süjetlər baxımından qiymətləndirirlər. Arxaik görüşlər sisteminin dünya xalqlarında xeyli dərəcə oxşar olduğunu təsdiq edən Y.V.Çəmənzəminli Azərbaycan folklorşünaslığına müqayisələr aparmaq üçün material verə biləcək bir sıra maraqlı örnəklərə toxunmalı olur: “İbtidai insan kölgəsini görərək özündən başqa (ona bənzər) bir ayrı adamın da yaşamasına etiqad edə bilirdi… Qədim Misir və Meksikada hər bir insanın bir qarşılığı olduğuna inanılır və bir zaman biri-birinə qovuşacaqlarına etiqad olunurdu” (4, 66). Dünya xalqlarının mədəniyyət tarixinə və etnoqrafiyasına dərindən bələd olması yaxından kömək edir ki, Y.V.Çəmənzəminli folklorşünaslıq nəzəriyyələrinin əsas müddəalarını tədqiq və təkzib edərkən zəngin Şərq və Qərb folklor mənbələrindən yerli-yerində istifadə etsin. Folklorşünaslıq nəzəriyyələrinin ən çox mübahisələrə səbəb olan müddəalarından biri folklor mətnlərində tarixi hadisələrin izini və birbaşa təsirini axtarmaqla bağlıdır. Daha çox Rusiyadakı tarixi məktəbin irəli sürdüyü bu müddəa ilə razılaşmayan Y.V.Çəmənzəminli fikrini əsaslandırmaq üçün Azərbaycan və Axıska folklorundan tutarlı nümunələr gətirir: “Tarixi nəzəriyyə, bizcə, nisbi olaraq qəbul oluna bilər. Çünki tarixi bir simaya isnad edilən əfsanələrin çoxunun iqtibas olunduğunu gördük. Məsələn, bizlərdə Şah Abbas ətrafında bir çox nağıllar söylənilir. Halbuki bu nağılların izini Şah Abbasdan çox irəlidəki zamanlarda görürük. Nağıl və əfsanələr kimi zaman və məkan tanımayan xalq ədəbi nümunələrinə ehtiyatla yanaşmalıyıq. Bunlarda müəyyən tarixi etiqadların izi görünə bilir. Lakin tarixi şəxsiyyətlərin qondarılması sünidir. Məsələn, Axıska türkləri nağıllarında Osmanlı sultanlarından və İstanbuldan bəhs edilir. Halbuki məzmun etibarilə bu nağıllar bizlərdə və İranda söylənənlərin eynidir” (4, 72-73). Əslində tarixi məktəb Rusiyada folklorşünaslıq məktəblərinin irəli sürdüyü və tam elmi həllinə nail ola bilmədiyi müddəalar, xüsusən səyyar süjetlərin Şərq mənşəli olması barədəki ideyalar fonunda yaranmışdı. Tarixi məktəbin yaranmasında xidməti olan A.N.Veselovski belə hesab edirdi ki, xalq yaradıcılığına aid hər hansı bir əsərin dəyəri onun süjeti ilə müəyyənləşmir. Çünki təkrar olunmayan süjetə rast gəlmək çətindir. Milli ədəbiyyatın araşdırılmasında süjetlərin oxşarlığına yox, süjetləri özündə birləşdirən bədii formaya diqqət yetirmək lazımdır (5, 328). O.F.Miller həmin fikri davam etdirərək bildirirdi ki, bütün oxşar süjetlər yenidən işlənməyə məruz qalır, süjetin ilkin mənbəyi hara ilə bağlı olsa da, o, yenidən işlənməklə milli səciyyə daşıyır. Bu baxımdan rus bılinaları da, İlya Muromets haqqındakı epos da rus milli eposu sayılmalıdır (5, 326). Tarixi məktəbin tərəfdarları üçün beynəlxalq süjetlərin milliliyini göstərməyin başlıca yollarından biri həmin süjetlərdə xalqın uzaq-yaxın keçmişi ilə bağlı konkret tarixi hadisələrin öz əksini tapmasıdır. Əlbəttə, folklorda, xüsusən də onun epik nümunələrində tarixi şəxsiyyət və hadisələrlə bağlı motivlərin olması inkaredilməz bir məsələdir. Amma bu məsələdə ifrata varmaq, ayrı-ayrı folklor nümunələrinin yaranmasını həmin nümunələrdə xatırlanan tarixi hadisə ilə əlaqələndirmək elmi cəhətdən özünü doğrultmur. Y.V.Çəmənzəminli tarixi məktəbin məhz bu qüsurunu görür və XVI-XVII əsrlərdə baş vermiş tarixi hadisələrin həmin əsrlərdən qat-qat əvvəlki dövrlərdə yaranmış əfsanə və nağıl nümunələrinə köçürülməsini təbii bir folklor faktı kimi qiymətləndirir. Bununla Y.V.Çəmənzəminli folklorda tarixiliyin şərti və nisbi səciyyə daşıması, tarixi hadisələrin hər hansı əfsanə və nağıl tərkibində folklorun özünəməxsus poetikasına tabe olması qanunauyğunluğunu diqqətə çatdırır.
20-30-cu illərdə dünya folklorşünaslıq tarixinə ümumi nəzər salan folklorşünaslarımız Azərbaycan ziyalılarının xalq yaradıcılığının toplanması və tədqiq olunması sahəsindəki xidmətlərini böyük ehtiramla yad etməyi özlərinə mənəvi borc bilirlər. H.Zeynallı XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində “Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа” məcmuəsi ətrafında birləşən Mahmud Mahmudbəyov, Rəşid bəy Əfəndiyev, Firidun bəy Köçərli, Səfərəli bəy Vəlibəyov, Teymur bəy Bayraməlibəyov, Hüseyn Müfti Qayıbov, Hacı Kərim Sanılı, Mirhaşım Vəzirov və b. ziyalıların folklorun toplanması və tədqiq olunması sahəsindəki əvəzsiz xidmətlərini yüksək qiymətləndirərək yazır: “O adamların nə qədər həvəsi, nə qədər qeyrəti varmış!.. Qəpik-quruş bir mükafata uzun-uzun hekayələri, mənzumələri türkcə toplayıb tərcümələr ilə bərabər Tiflisə göndərərlərmiş. Əlbəttə ki, xalq ədəbiyyatı tarixi yaradılarkən boylə adamların adları qızıl su ilə ən görkəmli yerdə yazılmalıdır!” (3, 117). Özündən əvvəlki ziyalıların əməyinə bu cür yüksək qiymət verməklə yanaşı, H.Zeynallı (həmçinin onun digər qələm yoldaşları) Azərbaycan folklorunun zənginliyi müqabilində görülən işin son dərəcə az olduğunu dönə-dönə qeyd edir, qarşıda “şifahi xalq ədəbiyyatını toplamaq, onu sistemə salmaq və bu ədəbiyyatın dəyişmə prosesini durmadan izləmək” (3, 117) kimi çətin və şərəfli vəzifənin durmasını xüsusi olaraq diqqətə çatdırır.
İstər dünya, istərsə də Azərbaycan təcrübəsinə əsaslanan folklorşünaslarımız 20-30-cu illərdə şifahi ədəbiyyat nümunələrinin toplanması kimi son dərəcə vacib bir işin nəzəri prinsiplərini müəyyənləşdirmək təşəbbüsü göstərirlər. 1926-1929-cu illər arasında mətbuatda toplama işinin elmi əsaslarına aid məqalələr çap olunur. H.Zeynallının “Azərbaycanda el ədəbiyyatı”, Y.V.Çəmənzəminlinin “Nağıllarımızı necə toplamalı” məqalələri bu baxımdan xüsusi fərqlənir. Mətnin dil və üslubunu olduğu kimi qoruyub saxlamaq hər iki məqalədə toplama işinin ən başlıca tələblərindən biri kimi diqqətə çatdırılır. H.Zeynallı toplayıcıların yanlışlıqlarından bəhs edərkən yazır: “Toplayanlar geniş xalq təbəqəsi içərisinə girərək bu materialı olduğu kimi alıb yazmayırlar. Yəni hər yerin özünəməxsus bir şivəsi, bir leksikonu olduğu halda, o məhəllənin (bölgənin – M.K.) leksikonunu, ifadə şəklini, bədii görüşlərini, cümlə quruluşlarını, səslərdəki dəyişmələri tamamilə göstərmək üçün hər bir kəsdən eşidilən bu materialları söyləyən adamın söyləyişini eyni ilə zəbt etməyirlər” (3, 117). H.Zeynallı kimi Y.V.Çəmənzəminli də folklor mətnini ədəbi dildə qələmə almağı ciddi qüsur sayır və diqqəti şifahi xalq ədəbiyyatındakı ənənəvi formullar məsələsinə yönəldir: “Üsula gəldikdə, nağıl ədəbiyyatının müəyyən üsulu var. Onları gözəl edən və süsləndirən müəyyən dil, tərkib və cümlələrdir. Xalq ədəbiyyatı ilə maraqlananlar bu nöqtəni unudarlarsa, çəkdikləri zəhmət hədər olar… Gözəl gördükdə “yemə-içmə, xətti-xalına, gül camalına tamaşa elə”, yol getdikdə “az getdi, üz getdi, dərə-təpə, düz getdi” kimi cümlələr nağılın zinəti hesab olunur. Nağılları toplarkən bunları qeyd etmək lazımdır. Bunlarsız nağıl bütün gözəllikdən məhrum olar” (4, 49). Folklor mətnini olduğu kimi toplamaq tələbini gözləməyən toplayıcılar həm Y.V.Çəmənzəminli, həm də H.Zeynallının kəskin tənqidinə tuş gəlir. Onlar bu məsələdə hətta Hümmət Əlizadə kimi tanınmış folklorşünasa belə güzəştə getmirlər. H.Zeynallı gənc folklorşünası “qeyri-səhihliyə” (3, 304), Y.V.Çəmənzəminli isə “ədəbi sözlər qatıb xalq əsərinin ahəngini pozmağa” (4, 62) görə kəskin tənqid edir.
Folklor mətnlərinin yazıya alınıb tərtib və nəşr edilməsində həm 20-30-cu illərdə, həm də sonrakı dövrlərdə qarşıya çıxan çətinliklərdən biri vulqar ifadəli mətnlərin hansı şəkildə oxucuya çatdırılması məsələsidir. Dünya təcrübəsi göstərir ki, belə mətnlərin olduğu kimi nəşr olunması folklorun mahiyyətini, ən çox da onun bəzi arxaik qatlarını üzə çıxarmaqda az əhəmiyyət daşımır. Azərbaycan folklorunu əks etdirən ilkin kitabların bir çoxunda (məsələn, M.Qəmərlinin “Atalar sözü”, V.Xuluflunun “Tapmacalar”, H.Zeynallının “Atalar sözü”, “Tapmacalar”, C.Hacıbəylinin “Qarabağ dialekti və folkloru” kimi toplularda) dünya təcrübəsinə istinad edilir, çox olmasa da, bəzi məqamlarda vulqar ifadələr olduğu kimi saxlanır. Bəs bu məsələyə 20-30-cu illər Azərbaycan folklorşünaslığının münasibətini əks etdirən elmi yazıya rast gəlirikmi? Bəli, rast gəlirik. H.Zeynallı 1926-cı ildə çap etdirdiyi “Atalar sözü” kitabının çox geniş və sanballı müqəddiməsində bir sıra başqa məsələlərlə yanaşı, vulqarizm probleminə də toxunur: “Arada bir məsələ vardı ki, onu söyləməliyik. Son dərəcə “ədəbsiz”lərini (atalar sözləri nəzərdə tutulur – M.K.) buraya yazmadıq. Onu da ayrıca bir kitab halında çap etmək mümkündür. “Ədəbsiz” namı altındakı atalar sözü məna etibarilə dərin, kinayəcə qayət kəskin və narın olanlardır. Bunlar əksəriyyətlə fiziologiya məsələlərinə və o vəzaifi ifa edən cihazlara aiddir. Bu da orta dərəcə ziyalılıq nəzərində “ədəbsiz” sanılır.
Xalqın içərisinə gedilsə, şəhərdən və şəhərin xırda alverçilərindən uzaq olan kəndlərdə təbii olaraq “ədəbli, ədəbsiz” kimi bir ayrılıq yoxdur. Elmi nöqteyi-nəzərindən də oylə baxış doğru olurdu. Fəqət yenə də əfkari-ümumiyyə rəayəti lazım gördük” (3, 140). Göründüyü kimi, bu cür incə məsələyə, istənilən vaxt qalmaqala səbəb ola biləcək bir problemə münasibətdə 20-30-cu illər Azərbaycan folklorşünaslığı H.Zeynallının timsalında dünya standartlarına uyğun bir mövqe tutur və folklorşünaslığımızın sonrakı nəsilləri üçün təməl prinsiplərdən birini müəyyənləşdirmiş olur.
Dünənki və bugünkü Azərbaycan folklorşünaslığında özünü qabarıq şəkildə göstərən nöqsanlardan biri çoxvariantlılıq məsələsinin o qədər də ciddi şəkildə nəzərə alınmamasıdır. Orta məktəb dərsliklərindən tutmuş ali məktəb dərsliklərinəcən hər yerdə variantlaşmanı folklorun ən başlıca cəhətlərindən biri elan etsək də, nə tərtib və nəşrdə, nə də elmi araşdırmalarımızda həmin cəhəti çox az nəzərə alırıq. Belə olmasaydı, bizim əksər nağıl və dastanlarımız kitablara yalnız bir variantda düşməzdi, variantlaşma probleminə aid ciddi dissertasiyalar müdafiə edilər, sanballı tədqiqat əsərləri ortaya çıxardı. Çoxvariantlılığın nəzərə alınmamasını ciddi qüsur sayan H.Zeynallı yazır: “Material toplayan yoldaşlar bir bayatını iki yerdə eşitdikdə, bir dastanı iki və ya üç adamdan iki yerdə az bir fərq ilə də olsa yazmayırlar. Bu yoldaşlar boylə məzmun, dil və təsvir ayrılıqlarını göstərməməklə lisaniyyat cəhətdən böyük vəzifələr yaratmış olurlar” (3, 118). Əlbəttə, eyni folklor nümunəsinin müxtəlif variantlarda qeydə alınması yalnız dil baxımından yox, həm də obraz, motiv, süjet baxımından tutuşdurma və araşdırmalara geniş meydan açır. Geniş araşdırmalara meydan açan bir məsələnin qabardılması isə 20-30-cu illər Azərbaycan folklorşünaslığının aktual problemlər ətrafında düşünməsindən xəbər verir.
Folklor mətninin variantlaşması həmin mətni kimin, harada və nə vaxt söyləməsindən çox asılıdır. Hər hansı peşəkar söyləyici bu gün bir auditoriyada danışdığı mətni bir müddətdən sonra başqa auditoriyada qismən fərqli şəkildə danışır. Əgər həmin mətnə ikinci bir söyləyicinin ifasında qulaq assaq, onda variantlar arasında fərqin bir az da çox olduğunu görəcəyik. Deməli, folklor mətni ifadan-ifaya, söyləyicidən-söyləyiciyə dəyişə bilir. Eyni mətnin söyləyiciləri məsafəcə bir-birindən uzaq olan, etnoqrafiyasına görə bir-birindən kifayət qədər seçilən mühitlərdə yaşayıb-yaradırlarsa, onda artıq variantdan yox, versiyadan danışmalı oluruq. Təqdirəlayiq haldır ki, 20-30-cu illər Azərbaycan folklorşünaslığı şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrini versiyalar müstəvisində araşdırmaq prinsipinə ciddi şəkildə əməl edir: “Bu qisim ədəbiyyat (dastanlar – M.K.) sadə yayılmaqla qalmayır, oxunduqca arasına yeni türkü, yeni manilər də soxulmuş olur. Bu yeni-yeni soxulma materiallar isə istər-istəməz o əfsanəni çağıranların mühiti ətrafında füsunkar təsir altında cizgilər, şəkillər yaratmağa başlayır və etnoqrafik bir mahiyyət alır. Məhz onun üçündür ki, bir “Aşıq Qərib”, bir “Əsli-Kərəm”, bir “Şah İsmayıl və Gülzar” əfsanələri mövzu, şəkil və hətta mənşə etibarilə bir olduqları halda, Krımda bir dürlü, Anadolu və Azərbaycanda başqa dürlü oxunurlar” (3, 109). Folklor mətnlərinin variant və versiyalarını etnoqrafik göstəricilər kontekstində götürməyin nəticəsidir ki, Y.V.Çəmənzəminli və H.Zeynallı folklor mühitlərini hərtərəfli öyrənməyi toplama işinin ayrılmaz tərkib hissəsi hesab edirlər. Düzdür, onlar folklor nümunələrinin yaranmasında, ayrı-ayrı janrların müəyyən bölgələrdə geniş yayılmasında təbiət gözəlliklərinin təsirindən bəhs edərkən qismən ifrata varır, coğrafi amilin rolunu bəzən şişirtmiş olurlar. Bununla belə fakt faktlığında qalır: 20-30-cu illər Azərbaycan folklorşünaslığı toplama işini həm nəzəri, həm də təcrübi baxımdan dünya folklorşünaslığının tələblərinə uyğunlaşdırmağa çalışır. Dünya folklorşünaslığının tələblərinə dərindən bələd olmağın nəticəsidir ki, söyləyici, mühit və zaman dəyişdikcə mənaca bir-birinə zidd folklor nümunələrinin meydana çıxması folklorşünasda təəccüb doğurmur və bu tipli folklor faktları folklorşünas qələmində əsaslı izahını tapa bilir: “Qohum-qardaş xüsusunda “Qardaş – bir qaradaş”, “Qardaş yaxşı olsaydı, Allah özünə xəlq edərdi” kimi sözlərlə yan-yana bir də: “Yaxşı gündə yad, yaman gündə vay qardaş”, “Ər eldəndi, oğul beldəndi, aralıqda qardaş tapılmaz” kimilərinə də təsadüf ediləcəkdir. Məlum ki, bunların hər birinin öz məqamı və çağı vardır. El fəlsəfəsi sağlam və hər dəqiqəsinə münasib olan həyati dialektik bir fəlsəfədir. Məqamı, çağı dəyişdikcə mülahizə də başqa bir şəkil alacaqdır” (3, 128). Söz yox ki, burada söhbət variantlaşmadan yox, eyni bir məsələyə xalqın fərqli və bir çox hallarda isə təzadlı münasibət bəsləməsindən gedir. Belə münasibəti şifahi xalq ədəbiyyatının çoxqatlılıq, çoxmənalılıq təbiəti ilə əlaqələndirməkdə folklorşünasımız tamamilə haqlıdır.
20-30-cu illər Azərbaycan folklorşünaslığının nəzəri mənzərəsini müəyyənləşdirməkdə H.Zeynallı və Y.V.Çəmənzəminli ilə yanaşı, V.Xuluflu, S.Mümtaz, Ə.Abid və b. ədəbiyyatşünasların da məqalələri zəngin material verir. V.Xuluflunun aşıq sənətinə və tapmacalara; S.Mümtazın el şairləri və aşıqlara, bayatı və dastan janrlarına; Ə.Abidin “Dədə Qorqud”a, heca vəzninin tarixinə, mani və bayatıların genezisi, poetikası və ümumtürk şeirindəki yerinə həsr edilmiş məqalələri dediyimizə misal ola bilər. Bu müəlliflər arasında Ə.Abid müraciət etdiyi folklor hadisəsini ümumtürk kontekstində incəliyinəcən öyrənən tədqiqatçı kimi xüsusən seçilir. Təsadüfi deyil ki, H.Araslı və M.H.Təhmasibin dastan janrı, daha çox isə “Dədə Qorqud” eposu ilə bağlı araşdırmaları ilkin nəzəri qidasını Ə.Abid araşdırmalarından götürür.
H.Zeynallı, Y.V.Çəmənzəminli, V.Xuluflu, S.Mümtaz, Ə.Abid, B.Çobanzadə, Ə.Nazim, H.Əlizadə və b. ziyalıların repressiyaya məruz qalmasından sonrakı mərhələdə Azərbaycan folklorşünaslığının özünə gəlib tədricən dirçəlməsi məhz H.Araslı və M.H.Təhmasibin araşdırmaları hesabına mümkün olur. “Kitabi-Dədə Qorqud”u Azərbaycanda ilk dəfə H.Araslı nəşr etdirir (1939). 30-cu illərin sonlarından H.Araslının aşıq yaradıcılığına, o cümlədən dastanlara, nağıllara aid bir sıra məqalələri çap olunur. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı örnəklərini orta məktəb proqram və dərsliklərinə ilk dəfə geniş şəkildə daxil edən H.Araslı olur.
1944-cü ildə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda Folklor şöbəsinə müdir təyin edilən M.H.Təhmasib ömrünün sonuna qədər (1982) bir şöbənin yox, bütövlükdə o dövr Azərbaycan folklorşünaslığının elmi və praktiki işlərinə istiqamət vermək kimi bir vəzifənin məsuliyyətini daşıyası olur. M.H.Təhmasibin rəhbərliyi, Ə.Axundov, N.Seyidov və b. folklorşünasların yaxından iştirakı ilə Azərbaycan nağılları və dastanlarının beş cildliyi ilk akademik nəşrlər kimi həyata keçirilir. İlk böyük tədqiqatını mövsüm və mərasim nəğmələrinə həsr edən, V.Xuluflu və H.Əlizadədən sonra “Koroğlu” dastanının ən mükəmməl variantını nəşrə hazırlayan, nağıl və dastan çoxcildliklərinin, Molla Nəsrəddin lətifələrinin tərtibçisi və tədqiqatçısı olan M.H.Təhmasib Azərbaycan folklorşünaslığında ən fundamental əsərlərdən birini – “Azərbaycan xalq dastanları. Orta əsrlər” monoqrafiyasını tamamlayıb çap etdirir (1972). M.H.Təhmasibin mövsüm və mərasim nəğmələrinə həsr etdiyi və namizədlik dissertasiyası kimi müdafiə etdiyi tədqiqat əsəri Azərbaycan folklorşünaslığında mərasim folklorunun hərtərəfli öyrənilməsində ilk mühüm addım olur və sonrakı illərdə B.Abdulla, A.Ramazanova, A.Xəlil və b. alimlərin həmin sahə ilə bağlı dəyərli əsərləri meydana çıxır.
M.H.Təhmasibin “Azərbaycan xalq dastanları. Orta əsrlər” monoqrafiyası iki mühüm istiqaməti əhatə edir: 1. janrın mifoloji köklərinin üzə çıxarılması; 2. janrın poetikasının hərtərəfli öyrənilməsi. Birinci istiqamətin Azərbaycan folklorşünaslığı üçün nə qədər vacib və əhəmiyyətli olması barədə mifoloq Arif Acalov yazır: “Dastanların bir çox dolaşıq məsələlərini açmaq, qaynaqlarını müəyyənləşdirmək üçün müəllif türk mifoloji materiallarından geniş miqyasda və ustalıqla istifadə edir. Xıdır, Təpəgöz, Basat, Dədə Qorqud surətləri, buta, aşıq və b. anlayışlar barədə kitabda irəli sürülən fikirlər Azərbaycan folklorunun mifoloji məzmununu öyrənmək, eləcə də türk mifoloji sistemini bərpa etmək baxımından əhəmiyyətlidir” (6, 27). Monoqrafiyadakı ikinci istiqamət barədə danışmazdan əvvəl qeyd etməyi lazım bilirik ki, Azərbaycan folklorşünaslığında mifoloji sistemin təsvirinə və bərpasına yönəlmiş tədqiqatların (M.Seyidov, B.Abdulla, R.Qafarlı, S.Rzasoy, R.Əliyev və b. folklorşünasların apardığı tədqiqatların) meydana çıxmasında M.H.Təhmasib irsinin müəyyən rolu vardır. M.H.Təhmasibin məlum monoqrafiyasından sonra çap olunan başqa bir monoqrafiya – M.Seyidovun “Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları” kitabı, həmçinin bir sıra başqa kitablar göstərir ki, mifologiya Azərbaycan folklorşünaslığında oturuşmuş bir sahəyə çevrilməkdə, sanballı əsərlərlə təmsil olunmaqdadır. Əlbəttə, bu sahənin formalaşmasında M.Seyidovun ardıcıl və sistemli elmi fəaliyyətinin xüsusi yeri vardır. “M.Seyidov mifologiyanın sinkretik təbiətindən çıxış edərək onu insan düşüncəsinin və mədəniyyətinin müxtəlif sahələri (dil, psixologiya, etnoqrafiya, tarix, incəsənət və b.) ilə əlaqədar öyrənir. Beləliklə də, mövzu daha yaxşı əhatə edilir, onun daxili əlaqələri bütün mürəkkəbliyi ilə əks etdirilir” (6, 28). M.Seyidov tədqiqatlarındakı bu cür universallıq, söz yox ki, ondan sonrakı araşdırmalara özünün müsbət təsirini göstərir.
“Azərbaycan xalq dastanları. Orta əsərlər” monoqrafiyasındakı ikinci istiqamətə gəlincə, qeyd etmək lazım gəlir ki, M.H.Təhmasib həm bu əsərində, həm də ayrı-ayrı el sənətkarlarının (xüsusən də Aşıq Ələsgərin) həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş məqalələrində aşıq sənətinin poetik sistemini diqqət mərkəzində saxlayır. Məhz poetik sistemi öyrənmək alimə imkan verir ki, dastanın bir janr kimi özünəməxsus cəhətlərini elmi əsaslarla üzə çıxara bilsin. P.Əfəndiyev, V.Vəliyev, Q.Namazov, M.Həkimov, S.Paşayev, M.Qasımlı, M.Allahmanlı, M.Cəfərli, H.İsmayılov, E.Məmmədli və b. folklorşünasların aşıq sənətindən, o cümlədən dastan yaradıcılığından bəhs edən əsərlərində M.H.Təhmasib təsirini görmək ustad folklorşünasın nəzəri fikirlərinin doğru-düzgünlüyündən xəbər verir. M.H.Təhmasibin dastan janrını araşdırma modeli, yəni janrın genezisini onun poetikası ilə vəhdətdə götürmək modeli şifahi xalq ədəbiyyatındakı digər epik janrların öyrənilməsinə də yaxından kömək edir. Bu fikri S.Paşayevin əfsanələrlə, T.Fərzəliyevin lətifələrlə, R.Xəlilov, O.Əliyev, Ə.Əsgər və b. folklorşünasların nağıllarla bağlı tədqiqatları bir daha təsdiq edir. Heç şübhəsiz, janrla bağlı araşdırmalar M.H.Təhmasib modeli ilə məhdudlaşmır və dünya folklorşünaslığının zəngin təcrübəsi janrətrafı tədqiqatların tam başqa istiqamətlərdə aparılmasına geniş imkanlar açır. Belə imkanlardan biri Beynəlxalq Nağıl Kataloqu əsasında Azərbaycan nağıllarının Süjet Göstəricisini hazırlamaqdır. Bu çətin işi həyata keçirmək gənc folklorşünas İ.Rüstəmzadənin adı ilə bağlıdır.
M.H.Təhmasib ilk irihəcmli tədqiqat əsərini mövsüm və mərasim nəğmələrinə həsr etsə də, şifahi söz sənətinin mərasimlərlə nə dərəcədə bağlı olduğunu çox gözəl bilsə də, təəssüf ki, o, öz araşdırmalarında dastanların ifa kontekstini o qədər də nəzərə almır. Dastan hansı mühitdə və auditoriyada ifa olunur? İfa olunduğu mühitdən və auditoriyadan asılı olaraq, dastanın məzmun və formasında hansı dəyişmələr baş verir? Ən başlıcası: dastan ifaçılığında sazla sözün vəhdəti necə qorunur? Dastanda hansı şeir hansı aşıq havası üstündə oxunur? Bu tipdə məsələlərə o qədər də diqqət yetirməməsi göstərir ki, M.H.Təhmasib dastan mətnini yazılı ədəbiyyat mətni kimi ayrıca götürüb təhlil etməyə daha çox üstünlük verir, yazılı ədəbiyyat mətnindən fərqli olaraq, dastan mətninin ifa prosesində yenidən yaranmasını heç də öyrənilməsi vacib olan məsələ səviyyəsinə qaldırmır. 20-30-cu illər Azərbaycan folklorşünaslığının qismən toxunduğu, amma M.H.Təhmasibin çox da diqqət yetirmədiyi ifa konteksti məsələsi bu gün yenidən təhlil predmetinə çevrilməkdədir. F.Bayatın şifahi söz sənətinin spesifikasına, B.Qurbanov, R.İmrani, N.Rəhimbəylinin saz və sözün vəhdətinə, L.Süleymanovanın bayatı ifaçılığına həsr olunan son tədqiqatlarında ifa konteksti probleminin diqqət mərkəzində saxlanılması bu sahədə uğurlu perspektivlərdən xəbər verir.
Azərbaycan folklorşünaslığının dünənki və bugünkü mənzərəsi fonunda diqqəti cəlb edən istiqamətlərdən biri şifahi və yazılı ədəbiyyat əlaqələridir. Bu gün AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı və yazılı abidələr”, AMEA Folklor İnstitutunda isə “Folklor və yazılı ədəbiyyat” adlı şöbələrin fəaliyyət göstərməsi xatırlatdığımız istiqamətin nə qədər vacib və aktual olduğunu göstərir. Belə vacib və aktual istiqamətin yaxın keçmişinə nəzər salsaq, yazıçı və folklor mövzusunun bu sahədə daha çox öyrənilməsinin şahidi olarıq. Yaxın keçmişdə bu sahədə araşdırma aparan ədəbiyyatşünaslar N.Gəncəvi, M.Füzuli, M.Ə.Sabir, Y.V.Çəmənzəminli, Ə.Haqverdiyev, C.Cabbarlı, S.Vurğun, S.Rəhimov, O.Sarıvəlli və b. yazıçıların xalq yaradıcılığı ilə hansı şəkildə bağlı olmasını, folklordan hansı yollarla bəhrələnməsini əsas tədqiqat predmeti kimi götürüblər. Bu günün özündə də yazıçı və folklor mövzusu, əsasən, qeyd etdiyimiz şablon qəliblər üzrə işlənməkdə davam edir. Halbuki şifahi və yazılı ədəbiyyatın qarşılıqlı əlaqələrinə aid daha ciddi problemlərin çözülməsinə böyük ehtiyac var. Belə problemlərdən biri şifahi və yazılı sənət arasındakı fərqlərə əsaslı şəkildə yenidən baxmaqdır. Heç kimə sirr deyil ki, şifahi və yazılı ədəbiyyatın fərqlərindən son dərəcə ümumi şəkildə, orta məktəb dərsliyi səviyyəsində tez-tez danışsaq da, elmi araşdırmalarımızda həmin fərqləri o qədər də nəzərə almırıq. Əgər nəzərə alsaydıq, şifahi xalq ədəbiyyatını yazılı ədəbiyyat meyarları ilə təhlil etməz, məsələn, heyvanlar haqqında nağılları təmsil, xalq gülüşünü satirik gülüş adlandırmazdıq. Adın doğru-düzgün qoyulmaması, heç şübhəsiz, mahiyyətin doğru-düzgün başa düşülməməsi deməkdir. Mahiyyəti təhrif etməmək və yanlış nəticələr çıxarmamaq üçün həm şifahi, həm də yazılı sənətin qanunauyğunluqlarını ayrı-ayrılıqda dərindən mənimsəmək lazımdır. Bu meyarı gözləməyin bəhrəsidir ki, K.Əliyev romantizmin və eposun poetikası ilə paralel şəkildə məşğul olur, “Romantizm və folklor” adlı kitab çap etdirib şifahi və yazılı sənət əlaqələrinə aid maraqlı qənaətlər irəli sürür.
Azərbaycan folklorunun ümumtürk, ümumşərq və ümumdünya kontekstində öyrənilməsi aktual problemlərdən biri olaraq qalmaqdadır. Düzdür, bu sahədə xeyli səmərəli iş görülüb. Q.Paşayevin Azərbaycan – İraq-türkman, A.Nəbiyevin Azərbaycan – özbək, A.Cəmilin Azərbaycan – qırğız, M.Seyidov, İ.Abbaslı, F.Fərhadovun Azərbaycan – erməni, V.İbrahimovanın Azərbaycan – ingilis folklor əlaqələrinə aid tədqiqatları bu sahədə görülmüş səmərəli işin səciyyəvi nümunələridir. Bu nümunələrdə, adətən, qarşı tərəfə Azərbaycan folklorunun gözü ilə baxılır, müqayisəli təhlil əsasında tərəflərin oxşar və fərqli cəhətləri üzə çıxarılıb ümumiləşdirilir. Belə təhlil və ümumiləşdirmələr, həmçinin müxtəlif xalqlara aid tərcümə kitabları imkan verir ki, Azərbaycan folkloru ümumtürk, ümumşərq və ümumdünya folklorunun tərkib hissəsi kimi araşdırmalara cəlb edilsin. Son illərin bir çox tədqiqatları ümumşərq və ümumdünya istiqamətləri ilə müqayisədə ümumtürk istiqamətinin daha çox diqqət mərkəzində olmasından xəbər verir. Ümumtürk istiqaməti üçün bazayaradıcı tədqiqatlar sırasında C.Bəydili, F.Bayat, S.Xavəri və b. folklorşünasların şamançılıq və sufiliklə bağlı əsərlərini xatırlatmaq olar. Məhz vahid türk mədəniyyəti kontekstini ciddi şəkildə nəzərə almağın hesabına “Türk mifoloji sözlüyü” (C.Bəydili), “Türk mifoloji sistemi” (F.Bayat), “Oğuz mifologiyası” (S.Rzasoy), “Oğuznamə yaradıcılığı” (Ə.Əsgər) kimi əsərlər, yəni Azərbaycan mifologiyası və folklorunu ümumtürk mifologiyası və folklorunun tərkibində görən və dəyərləndirən əsərlər ortaya çıxır.
Toplama, tərtib, nəşr və tədqiqat işlərində dünya folklorşünaslığının meyarlarına əsaslanmaq Azərbaycan folklorşünaslığına məşğul olduğu predmeti fərqli mövqelərdən qiymətləndirmək imkanı verir. Fərqli mövqelərdən biri şifahi xalq ədəbiyyatını folklor adının ehtiva etdiyi digər sahələrlə (xalq musiqisi və rəqsləri, xalçaçılıq, dulusçuluq, misgərlik, xalq memarlığı, xalq təbabəti, xalq mətbəxi və s. ilə) vəhdətdə öyrənməkdir. Şifahi ənənənin müxtəlif sahələr üzrə izlənilməsi, etnoqrafik materialların ciddi şəkildə nəzərə alınması şifahi ədəbiyyatı hərtərəfli öyrənməyə yaxından kömək edir. Şifahi ədəbiyyatın, bütövlükdə folklorun hərtərəfli öyrənilməsi istiqamətində yeni elmi əsərlərin yaranacağına isə heç bir şəkk-şübhə yoxdur.
Dostları ilə paylaş: |