Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu səDNİk paşa pirsultanli

Heca vəzninin bayatı və qoşma möcüzələri
Yeddi hecalı bayatılar xalq mahnılarının yaranmasına rəvac vermişdir. 11 hecalı qoşmaları isə heca vəznində saz yaratmışdır. Quşların dilindən deyilən, azhecalılıqdan çoxhecalılığa doğru yol alıb gələn nümunələrə bir anlığa diqqət yetirək:
Hop-hop,

Gül-top.
Və yaxud:

Qaranquşam, qaranquş,

Quyruğum ayrıc-ayrıc.

Məni vuran bay oğlu,

Qan qussun ovuc-ovuc.

Başqa bir misal anaların oxşamasında:
Dağda meşəlik,

Gül bənövşəlik.

Mən həmişəlik

Bu balama qurban.

Bütün bura qədər şəkillənən, biçimlənən bitkin şeir janrına çevrilən bayatının meydana gəlməsində mənzum atalar sözünün, mənzum tapmacaların oynadıqları roldan bəhs olunmuşdur.Məsələn:
Gülabı güldən allam,

İyin bülbüldən allam.

Bağda bülbül can versə,

Qanını güldən allam.

Xalq şairimiz Rəsul Rza “Uzaq ellərin yaxın töhfələri” adlı elmi yazısında Kərkük maniləri-bayatıları içərisindən bundan da qiymətli bir inci seçib nümunə vermişdir:
Bülbül kişidi gəldi,

Dərdə tuşudu gəldi.

Bülbül gül havasına,

Hələ qış idi, gəldi.

Bayatının təsiri hörmətli şairimizin duyğularını təlatümə gətirmiş, hiss-həyəcan düşüncə ilə birləşərək, insanı valeh edərək elə qənaətlər yaratmışdır ki, bunları yalnız şairin öz sözləri izah edə bilər: “Bülbül niyə gəlib?”, o, “gül havasına gəlib”. Gül sorağına deyilsəydi bu qədər qüvvətli çıxmazdı. “Hava” sevda mənasında olduğundan əlavə, hadisəyə bir incəlik verir, ikinci bir məna kəsb edir. Bülbül yarının qoxusunu havadan almışdır. Bülbül, “hələ qış idi, gəldi”. Hələ bu söz nə yeni, nə də dərin məna ilə dolu sözdü. Lakin burada, belə bir yerdə onun necə işləndiyinə diqqət verin! Görün dörd səsdən yaranmış bir söz nələr ifadə edə bilər. Bir anlığa “hələ” sözünü burdan götürün. “Qış idi gəldi”. Amma, qışda bülbül gəlməz. Onun gülə olan məhəbbəti nə qədər böyükdür ki, bülbülü qışda gəlməyə məcbur etmişdir.⁷⁷

Heca vəznli Azərbaycan xalq şeiri bayatılarımızın timsalında özünü təsdiq etmiş, bayatının lirik növə daxil olan bir janr kimi nə qədər böyük bədii imkanlara malik olduğunu əyani şəkildə göstərmişdir. Bayatı kiçik lirik şeirdir. Lakin bu lirik şeir öz bədii imkanlarına malik olduğunu əyani şəkildə göstərmişdir. Öz bədii tutumu, məzmunu, lirizmi, emosionallığı və estetik gücü ilə Azərbaycan xalq şeir nümunələri içərisində möcüzələr yaratmışdır. Bayatı bir söz-termin kimi həm “köhnə, boyat” kəlməsi ilə əlaqələndirilmiş, həm totem adı kimi mənalandırılmış (Mahmud Kaşğari), həm də Oğuz xanın nəvəsi, Gün xanın ikinci oğlu Boyatın, sonralar isə əski azərbaycanlıların soy kökündə əhəmiyyətli rol oynamış eyni adlı qəbilə, tayfa, elin adı ilə bağlanmışdır. (Salman Mümtaz). Bayatıların ən qədim növlərindən olan Saya isə, eyni zamanda, el nəğməkarı, aşığın əcdadı, ulu babası sayılmış, bu ifaçı-sənətkar bir çox soylar, boylar, dastanların yaradıcısı, müəllifi kimi dəyərləndirilmişdir.⁷⁸

Hazırda Azərbaycanın Ağdam, Ucar və Şamaxı rayonlarında, eləcə də Dərbənddə Boyat adlı kəndlərin mövcud olması da bu fikrr həqiqətə yaxınlaşdırır.
İnsanın qüdrəti

Əzizim, qurud aşı,

Yeməyə qurud aşı.

İnsanın könlü olsa,

Göyərdər quru daşı.
Gözəlin təsviri

Əzizim, səksəndi gün,

Ay doğdu, səksəndi gün.

Camalın bədirləndi,

Ay doğdu, səksəndi gün.
Bayatı-yanıltmac

Əzizim, kimsə yada,

Tor qurub kim səyyada?

Nə kimin kimsəsiyəm,

Nə salır kimsə yada.

***

Mən aşiqəm azalmaz,

Xotkar payı az olmaz.

Aşıq bir şam görübdü,

Yanar, yağı azalmaz.

Oxşama

Söyüdün göyü balam,

Dibinin şöyü balam.

Boyunda gözüm qaldı,

Tez ol, bir böyü balam.
Getdikcə bayatıların quruluşunda bir mürəkkəblik özünü göstərir. Elə laylaların özündə nəqarətin əlavəsi ilə misraların sayı artır, bayatının yeni bir şəkli-laylalar meydana çıxır. Məsələn:
Ay belə tək-tək doğar,

Gün belə tək-tək doğar.

Sənin kimi oğulu,

Analar tək-tək doğar.

Laylay, balam, a laylay,

Laylay, gülüm, a laylay.

“Haxışta” sözünün əlavəsi ilə, rəqslə bağlı bayatının əsasında yeni şeir forması yaranmışdır. Bayatı janrının yeni bir qolu olan “Haxıştalar” bilavasitə rəqslə-oyunla bağlı şəkildə meydana çıxmışdır:

Yoldakı quş üzümü, haxışta,

Yola dikdim gözümü, haxışta.

Gözlərəm, yarım gəlməz,

Öldürərəm özümü, haxışta.
“Ay gülüm ey”də rəqslə-oyunla bağlı şəkildə, həm də “haxışta”lardan fərqli şəkildə formalaşmışdır. Məsələn:

Arxalığın dizdən yar,

Gülüm ey, ay gülüm ey.

Gəl qapıda gizlən yar,

Gülüm ey, ay gülüm ey.

Anam sənə nə dedi?

Ayaq kəsdin bizdən, yar.

Gülüm ey, ay gülüm ey.

Bayatı lirik janrdır. Lakin bayatıların da epik şəklinə rast gəlirik.
Mən aşiqəm, don qara,

Qofta yaşıl, don qara.

Ay Allah, sənə qurban,

Yaxşını yaxşıya yaz,

Donqarı da donqara.
Heca vəzninin bayatı möcüzəsi təkcə bunlar deyil. Heca vəzninin bayatı möcüzəsi neçə-neçə bayatılı hekayət və dastanlar yaratmışdır. Bayatılı hekayətlərdən bir nümunə:

İki dost olur. Bunlar küçədə-bayırda görüşürlər. Bir gün bunlardan biri arvadını və yeniyetmə oğlunu götürüb dostunun evinə qonaq gedir. Dostunun özü və ailəsi qonaqları mehribanlıqla qarşılayır. Onların gəlişi münasibətilə ev sahibəsi çilov hazırlayır. Xörək qabağa gəlir. Adamlar əllərini çilova atırlar. Elə bu vaxt ev sahibinin qızı qapıdan içəri daxil olur. Oğlan həyəcanlanır, özünü ələ ala bilmir, bədahətən deyir:

Əzizinəm, çilovlar,

Çil kəkliklər, çil ovlar,

Gözə tərlan göründü,

Əldə qaldı çilovlar.

Qız da oğlanı cavabsız qoymur, bədahətən deyir:

Əzizinəm, çilovdan,

Çil kəklikdən, çil ovdan,

Tərlan özgə malıdı,

Ac qalma, ye çilovdan.
Dilin zənginliyi sayəsində poetik biçimli şeir şəkillərinin meydana çıxması üçün yeni imkanlar açılır. Bayatı getdikcə daha məzmunlu, şəkli cəhətdən bitkinləşir və yeni-yeni qolların, şaxələrin yaranmasına səbəb olur. Qızılgül kolu kimi sağa-sola qol-budaq atır. Bayatılı hekayətlərdə getdikcə bayatıların da sayı artır. “Nərgizlər” hekayəti buna misal ola bilər:

Nişanlı qız və oğlan çəmən seyrinə çıxırlar. Yazbaşı olur, bənövşələr, nərgizlər bir-birinə göz vurur. Oğlanla qızın görüşüb söhbət etdiyi yerdə kəndlərindən olan bir kişi bura gəlir. Qız tez altı taxta tumanı oğlanın başına atıb, onu gizləyir. Bunu görən kişi bir bayatı çəkir:

Əzizinəm, nərgizlər,

Top-top bitər nərgizlər.

Əsrəmiş maya gördüm,

Qoltuğunda nər gizlər.

Qız görür ki, çuğul kişi kəndə tərəf xəbərə qaçır. Qız tez oğlanı tumanın altından çıxarır. Kişini geri çağırır və bir bayatı çəkib bildirir ki, bu özgəsi yox, nişanlımdır:
Gedən, getmə, dayan, dur,

Hər iş mənə əyandır.

Nə çox tənə vurursan,

Öz nərim, öz mayamdır.

Qız bununla belə, çuğul kişinin bayatısını da cavabsız qoymur:
Əzizinəm, nərgizlər,

Top-top bitər nərgizlər.

Sənin kimi çuğulu,

Torpaq alar, yer gizlər.

Bu bir içim su qədər boy-buxunu olan bayatılar hadisələrə yovuşaraq, epik yaradıcılıqla birləşərək dastan yaradıcılığına doğru gedir. “Torpaq alar, yer gizlər” misrası “Dədə Qorqud” oğuznamələrinin sonundakı “Cahannamə” yarpaqlarını xatırladır. “Dədə Qorqud” çeşməsindən lirik-epik janrlarımızın hamısı öz qədərincə sərbəst içmişdir.

Bayatıların epik-lirik yaradıcılığa qoşulması “Yaxşı-Yaman” (Lələnin dastanı), çoxvariantlı “Arzu-Qəmbər”, “Aşıq və Yaxşı” (Sarı Aşığın dastanı) kimi bitkin, yetkin bayatılı dastanların yaranmasına rəvac vermişdir.

“Arzu-Qəmbər”in Şamaxı variantında on beş, Gəncə variantında on, Bakı variantında yeddi, Qarayazı variantında doqquz bayatı vardır.⁷⁹ Azərbaycan “Arzu Qəmbər”inin süjetlərində müəyyən fərqli fikirlər olduğu kimi, bənzərsiz bayatılar da mövcuddur. Hətta bu bayatılar İraq-Kərkük “Arzu-Qəmbər”indəki, krım-tatar folkloruna aid edilən variantlardakı bayatılardan da xeyli fərqlənir. Bizim üçün maraqlı olan odur ki, Qaqauz folklorunda da tək-tək “Arzu-Qəmbər” dastanları ilə səsləşən bayatılar özünü mühafizə edib saxlaya bilmişdir. Məsələn:

Ay da var, amber kibi,

Ortası çember kibi.

Kız, ben sana aşık oldum,

Harzı ilə Kamber kibi.⁸⁰
Bu faktın özü sübut edir ki, “Arzu-Qəmbər” dastanı vaxtı ilə türk xalqları arasında geniş yayılıbmış. Biz, hətta Qaqauz maniləri-bayatıları içərisində deyişmələrə də rast gəlirik: