AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu

§1. “Dirsə xan oğlı Buğac boyı”: Bayandır xan ənənə üzrə toy qonaqlıq yaparaq oğuz bəglərini qonaq çağırmışdı və gələcək qonaqlar üçün üç növ otaq hazırlatdırmışdır: oğlu-qızı olmayanlar için – qara otaq; oğlu olanlar için – ağ otaq; qızı olanlar için – qızıl otaq. Qonaq gələn Dirsə xanı – cocuğu olmadığından qara otaqdə, qara keçə üzərində oturtdular və ona qara qoyun yəxnisi təqdim etdilər. Bundan mütəəsir olan Dirsə xan zövcəsini çağı­raraq məruz qaldığı həqarətin səbəbi o olduğunu söyliyor və hiddətləniyor. Qadın ona bir qonaqlıq verməsini təklif ediyor. O də qəbul ediyor. Bundan sonra bir oglu oluyor. Oglan büyü­dük­dən sonra qüvvətli bir dəliqanlı oluyor. Dirsə xan bir gün buğa ilə buğrasını (erkək dəvə) boğuşdururkən buğa oğlana saldırıyor. Oğ­lan da üç yumruqla buğanı yerə sərib başını kəsir. Göstərdiyi qəhrəmanlıqdan olaj - bu vaxta qədər adsız yaşayan gəncə Qor­qudun iştirakı ilə Buğac adı verilir. Bundan sonra Buğacı qırx arkadaşı çəkəliyorlar, gəlib də Dirsə xana yalandan oğlunun kən­disinə sui-qəsd hazırladığını söylüyorlar. Dirsə xan ov bəhanəsilə ovda bulunan oğlu arxasınca çıxar və ovda oğlunu vurur; öldi diyə evə dönər, məsələyi qarısınə anlatır. Qadın haman oğlunu aramağə çıqar; yaralı bir haldə bulub evə gətirər; eyi edər. Fəqət qırx adam yapdıqları rəzalətin anlaşacağı qorxu­silə Dirsə xanı bağlayaraq kafər ilinə tutsaq götürərlər. Annəsinin əxbarı üzərinə Buğac silahlanıb gedər və atasını qurtarar.

§2. “Salur Qazanın evi yəğmalandığı boyu”: Salur Qazan oğlu Uruzı üc yüz əskərlə evi və xəzinəsi üzərində bəkçi bura­xaraq Oğuz bəgləri ilə bərabər ova çıxar, bunu xəbər alan “sası dinli kafər” böyük bir ordu ilə gəlib Qazanın oğlunu və bəkci əskərləri əsir edərlər; zövcəsi və qızları ilə bərabər xəzinə və sürülərini yəğma edib götürərlər. Bundan başqa Qazanın Qapılar Dərbəndindəki on bin qoyununu da almaq üçün əksər göndəriyor. Fəqət bunların bəkcisi olan Qaraca çobanın qardaşları ilə bərabər göstərdigi müqavimət sayəsində sürülər qurtuluyor.

Qazan ovu burakıb evə döndügü zaman heç bir şey bulamaz. Qaraca Çobana qoşar. Çoban vəqəyi ona anladır. Qazan Çobanla bərabər kafərə gedir. Onun arxasından Dəmir Qapu Dərbəndində Dəmir Qapıyı alan Qıyan Səlcuq oğlı Dəli Dondar ilə Qalın Oğuz bəgləri gəlirlər. Düşmənlə müharibəyə başlarlar. Məğlub edib əsirlərlə bərabər yəğma edilən bütün malları istirdad edərlər.

§3. “Bay Burə bəg oğlı Bamsı Beyrək boyu”: Bay Burə bəgin oğlu bir gün əglənirkən yanına bazərganlar gəlir və Dər­bənd­dən Oğuz bəglərinə gətirdikləri malların Unən qalası (Gür­cüstanda) kafərləri tərəfindən yəğma edildigini söylər. Bay Burə dönər. Bazərganlar Bay Burə bəgin yanına gəlirlər və oğlunun yapdığı qəhrəmanlığı anladırlar. Bunun üzərinə atası qonaqlıq yaparaq oğluna Dədə Qorqud vasitəsilə Bamsı Beyrək adı qo­yuyorlar. Çünki, ənənə mocibincə “ol zamandə bir oğlan baş kəsməsə, qan tökməsə ad qoyməzlərdi”.

Bundan sonra Bamsı Beyrək maral ovuna çıxar. Yolu bir otağa düşər. Bu otağın öz “beşik kərtmə” adaxlısı Banı Çiçəgin ol­duğunu anlar və qızı görmək istər. O hər kəsə görünməz derlər. Özünü qızın dayısı deyə təqdim edən bir qadın oğlana at qoşusı, ox atmaq və güləş təklif edər. Həpsində Bamsı Beyrək qazanır; o vaxt qadın özünü Banı Çiçək olduğunu açar. Beyrək də barma­ğındakı yüzügi çıxarub qızın barmağına keçirər; dönüb atasınə məsələyi anladır. Atası qızın qardaşı Dəlü Qarcarın bacısını istə­yəni öldür­məkdə olduğunu izah edər. Bunun üzərinə Qalın Oğuz bəglərini toplayub məsləhət edərlər və qızı istəmək üçün Dədə Qorqudu göndərirlər. O isə Qorqudu öldürməgə qalxışır. Qorqud “şeyxligi” sayəsində önünə keçər. Dəlü Qarcar müqabil olaraq bin at, bin qoç, bin dəvə, bir quyruqsuz köpək istər. Bay Burə bəg hazırlar göndərər. Qızdan oğlana bir qırmızı qaftan gəlir. Fəqət arqadaşları bunu qısqanırlar. Ona kötülük yapmaq fikrinə düşər­lər. Bamsı Beyrək dügün odasında yoldaşları ilə bərabər əşirət yayarkən Bay­burd hasar kafərlərinə xəbər veriliyor. Onlar da gecələyin basqın yaparaq birəki otuz doqquz arqadaşı ilə bərabər əsir alırlar.

Ertəsi sabah bu xəbər hər tərəfə yayılır. Fəqət Beyrəgin nərədə olduğu bilinməz. On altı yıl keçər. Bir gün Yalançı oğlı Yalancıq vaxtilə Beyrəgin kəndisinə hədiyyə etdigi kömləgi qana bulaşdırıb gətirir; onun Qara Dərbənddə öldürüldüyünü söylər, kömləgi tanırlar. Matəm elan edilir. Yalançı oğlı özü qızı almağa təşəbbüs edər.

Bamsı Burə bəg sərhədlərə adamlar göndərər. Bir qism bazərganlar də Bayburd hasarına gəlirlər. O əsnadə kafərlər ye­yib-içib Beyrəgə qapuz çaldırırlarmış. Beyrək də çalğı ilə bərabər sevgilisi Banı Çiçəgin və ata-anasının eşqini tərənnüm ediyor­muş. Sözlərdən onu tanıyırlar.

O biri tərəfdən kafər bəginin qızı də Beyrəgə aşiq olmuş. Onu almaq şərtilə Beyrəgi hasardan qaçırır. Bunu xəbər alan kafərlər arxasından qırx atlı çıqarırlarsa bulamadan dönərlər Bey­rək yolda bir ozana təsadüf edər; ozan Yalancı oğlı ilə Banı Çiçəgin dügününə gedəcəgin söylər. Beyrək də ondan kopuzu alıb dügünə gəlir. Orada qopuzu çalaraq nüktəli şeirlər söylər. Qazan bəgin diqqətini cəlb edər. Onun Beyrək olduğu anlaşır və Bay Burə Bəgə “muştuluq” gedər.

Bamsı Beyrək Yalançı oğlunu öldürmək istər, Yalancı oğlu gə­lüb onun qılıncı altından keçər; Beyrək də onu əfv edər. Qazan bəg Beyrəgin dügününü yapmağa təşəbbüs edər. Fəqət Beyrək Bay­­burd hasarında əsir arqadaşlarını qurtarmayınca dügünü qəbul etməyəcəgini önə sürür. Oğuzlardan bir qaç atlı götürüb hasara hü­cum edər və dustaq yoldaşlarını qurtarar; geri dönüncə dügünü olur.

§ 4. “Qazan oğlu Uruzun əsir olması” boyu: Qazan oğlu Uruzun baş kəsib qan dökmədigi üçün tac-taxtından məhrum olacağı ehtimalı ilə mütəəssir olur. Uruz da ona atam olduğun halda sənin bir cəngini görmədim ki, bən də ögrənmiş olam deyir. Atası haman üç yüz atlı ilə bərabər alıb oğlunu ova götürər. Bunlar çəmənlər üzərində çadır qurub işrət edərlər, sərxoş olub yatarlar. O əsnada Tatyan qələsindən “qara tonlu” kafərlər onlara hücum edər və Uruzu əsir edib götürürlər. Bundan sonralar xəbər­dar olan Qazan, oğlunu qurtarmaq üçün Dərbəndə gəlir. Yapdığı müharibədə yaralanaraq çətinligə uğrarken arxasından əskərlə bərabər Oğuz bəgləri gəlir və Qazanın zövcəsinin iştirakı ilə hərbə girişərək onları qurtarırlar.

§5. “Duxə Qocə oğlu Dəli Domrul” boyu: Dəli Dumrul adın­də bir qəhrəmanın qüvvətinə güvənərək Əzrayıl ilə müca­diləsinə aiddir. Nəticədə Əzrayıl qalib gəlir. İslam xürafatı ilə dolu bir mənqəbədir.

§ 6. “Qanlı Qoca oğlu Qan Turalı” boyu: Qan Turalı İç Oğuzda Taş Oğuzdə istədigi binici və hərb edici qızı bulmaz. Nəhayət, Trabzon Təkfurunun qızını bəgənir. Halbuki, bu qızı almaq üçün Təkfurun bəslədigi üç canavarı (arslan, buğa və buğrayı) yenmək lazım gəlirdi. Qan Turalı bunu qəbul edərək ca­navarların üçünü də yenər və qızı alar. Dügün yapar. Fəqət təkfur peşiman olur. Arxasından ordu göndərər. Ordunu Qan Turalı ilə zövcəsi Selcan Xatun birlikdə dağıdıb məğlub edərlər.

§7. “Qazılıq Qocə oğlı Yegnək” boyu: Qazılıq Qoca Ba­yın­­dır xandan alaraq Qara dəniz sahilindəki Düzmürd qələsi tək­furunə saldırır; fəqət məğlub və əsir olur. On altı sənə əsarətdə qa­lır. Oğlu Yeknək on beş yaşınə girincəyə qədər atasının əsir ol­du­ğunu ondan saxlarlar. Böyüyüncə bunu ögrənir və Bayındır xa­nın müsaidəsilə ordu toplayaraq Düzmürdə gəlir və atasını qurtarır.

§8. “Basat Təpəgözü öldürdügü boyu”: Təpəgöz degilən bir adam oğuzlara düşmən kəsilir. Bu adam xurafi şəkildə qüv­vətə malikmiş. İnsan yeyirmiş. Oğuzlar bundan qurtulmaq üçün Dədə Qorqud vasitəsilə gündə iki adam, beş yüz qoyun vermək şərtilə müqavilə yaparlar. Bir gün hərbdən dönən Basatın yanına bir qarı gəlir; bir danəcik olan oğlunun Təpəgözdən qur­tarmasını rica edər. Basat da silahlanıb gedər. Xürafi mahiyyətdə olan bir çox xariqüladəliklərdən sonra, Təpəgözin tək gözünü dələr, nəha­yət başını kəsər. Bu surətlə oğuzları təhlükəli bir düşmandan qur­tarır. Bu mənqəbədə islamiyyətin xürafi təsiri var.

§ 9. “Bəkil oğlu İmranın boyu”: Bəkil adındə bir qəhrə­man ovda ikən bacağı qırılır. Bunu hiss edən düşman təkfur üzə­rinə hücum edər. Oğlu İmran üç yüz yigidlə qarşı çıxar. Fəqət düş­man qüvvəti qarşısındə zəif olur. Cəbrail ona yardım edər və qalib çıxar. Bunda da ərəb dininin xürafi tərbiyəsi mövcuddur.

§10. “Uşun Qoca oğlu Səkrək boyu”: Ənənə mocibincə Uşun Qocanın böyük oğlu Əkrək Qazandan axın diləyor. Kökcə dənizə doğru gəlir. Qara tonlu kafərlərlə hərb edər; Əkrəgi Əlincə qələsinə əsir edərlər. Bunu küçük qardaşı Səkrəkdən saxlarlar; nə­hayət böyüdükdən sonra xəbər alır; Qardaşını qurtarmağa get­mək istər. Annəsi, atası buraxmaz. Onu evləndirərlər. O də qızla öz arasına qılıncını qoyar və görüşməz; doğru qardaşının əsir ol­duğu yerə gəlir. Qələdən çıxarılan əsgərlərin həpsini öldürər. Nə­hayət, əsir olan Əgrəkə derlər ki, bu gələn adamı sən öldürürsən, səni azad edəriz. Əgrək də qəbul edər və Səkrəkə qarşı çıxar. Bu­radə iki qardaş bir-birlərini tanır. İkisi birləşir, kafərləri məğlub edərlər.

§11. “Salur Qazanın dustaq olub oğlu Uruz çıxardığı bo­yu”: Ov əsnasında yorulub uyuyan Qazan Tumaten qələsi tək­furi tərəfindən basılaraq əsir edilir. (....). Zaman sonra oğlu Uruz böyüyür və ordu ilə bərabər atasını qurtarmağa gedər. Təkfur, əsir Qazanı da onlara qarşı çıxarır. Qazan da kəndisini tanıtmadan Oğuz pəhləvanları ilə mücadiləyə girişir. Bir çoxlarını silahdan təcrid edər. Nəhayət meydana oglu Uruz gəlir. Onunla da mü­cadilə edər. Uruz Qazanı umuzundən yaralar. Bunun üzərinə kən­disini tanır. Bundan sonra həpsi birləşərək kafərləri əzərlər.

§12. “İç Oğuz Taş Oğuz asi olub Beyrək öldügü boyu”: Qazan xan ənənə mocibincə İç Oğuz bəgləri ilə Taş Oğuz bəg­lərinə qonaqlıq verərdi. Fəqət bir dəfə yalnız İç Oğuz bəglərini çağırdı. Bundan Taş Oğuz bəgləri darıldılar və Qazanın yanınə gəlməzlər. Dəvət üzərinə də Taş Oğuz bəglərinin rəisi Uruz get­məz. Beyrəki də öz tərəflərinə çəkmək istərlər, qəbul etməz. Uruz onun bacağını qoparır; Beyrək ölür. Bunu gəlib Qazana xəbər verirlər. Qazan da ordu toplayıb gedər. Nəticədə Uruzun başını uçururlar. Taş Oğuzlar də Qazana təkrar ittihaq edərlər.
“Qorqud” kitabının dilcə mahiyyəti

Əsər səciyyə etibarilə bu gün Şərqi Oğuz ləhcəsi deyilən Azər­baycan türkcəsinin ümumi xətlərinə havidir. Kitabdakı bəzi kəlmələr və fel şəkilləri bu günkü ləhcəmizdən düşmüşsə də əhə­miyyət etibarilə bu kəlmələrə ədəbiyyatımızın müxtəlif dövr­lərə aid məhsullarında təsadüf edilməkdədir. Yalnız kəlmələrin məna­sı degil cümlədəki mövqeyini xüsusi təbir və ifadələrin əksərisi şəkil etibarilə indi böylə xalq dilində yaşıyor:

“Oğuz bəgləri bir yerə gəlüb yığnaq olmağə başladı” (səhifə 7). “Qərə qoyun yəxnisindən önə gətürin yersə yesün, yeməzsə tursun getsün” (səhifə 8). “Bunlər böylə edəcək Bay Burə bəgin acığı tutdı” (səhifə 21). “Semiz qoyun, arıq toğlı bayırdə qalsə qurt gəlüb yeməzdi” (səhifə 33). “Bəli baş kəsdi, qan tökdü, adam axtardı”, (səhifə 41). “Adaqlusinə aparın görsün ol yəxşi bilür zi­ra ol dikübdür” (səhifə 50). “Səxt olmıyayım on altı ildir kim ba­bayın tutsağıyın ata-anayə, qavmə qardaşə həsrətəm” (səhifə 52). Xanını Qazandan mana buyruq oldu, mana kimsə tolaşmaz (səhi­fə 51). “Gurəşdə mən səni basmadımmı” (səhifə 64). “Beyrəkin ata­sınə anasınə muştuluğə çapar getdi” (səhifə 65). “Əmcəgin ağ­zınə verdi bir sürdi olancə südini aldı” (səhifə 121).

“Qorqud” da bəzi kəlmələr var ki, bu gün onları biz qollan­maqla bərabər, onların bir çoxuna məşhur Melioranskinin XIII əsrdə Azərbaycan qitəsində yazıldığını iddia etdiyi “Kitab həli­yə­tül-insan və həmbətül-lisan”da təsadüf ediyoruz.

“Qorqud”un bir çox təbirləri pək əskidir. Məsəla, “gerçək­lərin üç atız (otuz) on yaşını toldursəyin” on otuz on yaşındə tol­sun” cümlələrinin yüz və bin saylarının yad edilişi cəhətindən Or­xon kitabələrinin ifadəsinə yaxlaşıyor.

Kitabın kəlmələri ümumiyyətlə xalis türkcədir. Ərəbcə və farscə kəlmələr qayət azdır. Hətta bu gün bütün adlarımız ərəbcə olduğu halda Qorquddakı adamlar üç müstəsna ilə həp türkcə ad daşıyorlar. Diqqət ediləcək bir şey olduğu üçün kitabdakı bütün adları buraya nəql ediyoruz:

Burlə Xatun, Çiçək, Selcan Xatun, Dersə, Buğac, Bay Burə bəg, Bayındır, Salur, Qazan, Ulaş, Uruz, Yapuğ, Qiyan, Selcək, Don­dar, Qarabudaq, Qaragünə, Beyrək, İlek, Qoca, Alp Ərəp, Bam­sı, Dəli Qarcar, Qısır Yengə, Uşun Qoca, Mahaq, Əmən, Səkrək, Yekrək, Tərs Uzamış...

“Qorqud” kitabının türkcəmizin ümumi quruluşu etibarilə göstərdigi əskikligi daha qolay ayırd edə bilmək üçün burada sərf-nəhvini qısaca tədqiq edəcəgiz:

Şəxsi zəmirlər: bən-mən, sən, o-ol, biz, siz, an-lərdir.

Məsdərlər hazırda qollandığımız şəkildədir. Tək-tük təcili məsdərlərə də rast gəliniyor: “Mana bir qız alı ver kim mən yer­dən turmadın...” Müzare: “Asl maddənin sonuna “ur” “ar” lahə­qə­lərinin (?-B.Ə.) əlavəsilə hasil olan müzare”, “Qorqud”da qarı­şıqdır. Bu gün “ar” əlavəsilə yapdığımız müzare, Qorqud də urlə və “ur”la həqəsilə yapdığımız “ar”lə təşkil edildigi də vaqedir.

Halın təşkilində Osmanlı türkcəsində olduğu kibi əsl maddə­nin sonuna “yor” gəlməz; “ir-ur” (Bilürmisiz Qazana necə heyf eyləmək gərək).

Nəqli-mazisi şəklində “miş” lahəqəsi yerinə “üb”, mənfisin­də “məyub”, “mayub” qollanılır (qan tökübdür, çələdi alibdır). Ha­liyə rəbt siğəsi “rək-raq” degil, “ub-ubən-uban”dır. (Kabən kob məni ol yigidə versən), (Dədəm Qorqud gəlübən şadlığ çal­dı), (ət basuban qan sıxıruz).

Əmri-mazi yalnız məsdərin asl maddəsindən ibarət qalmı­yor. Sonunə “gil”, “ğıl” alıyor (Qərə ayğırın cilavsini mana tutğıl yigit), (Dört yanını kafər bəğlədi, bölmü bilgil). Bugünkü ləhcə­mizdə isə “gilən-ğılan” şəklindədir. Mənfi şəklində son lahəqədə əvvəl “mə-ma” gəliyor.

İzafətdə müzafi-əleyhin sonuna “n” (sağır nun) yerinə “n”-də buluyoruz.

Müzareyi-mütəkəllim şəklində “rin”, “yayın”, mənfisində “məzin” ədatını alır. “Mən sana bu ağaclə yemək pişüririn”. “Əgər mənim evimi qurtaracaq olursə səni əmiraxur eyləyəyin”. “Mən yerindən də adam ögməzin”.

Müzareyin müxatibi-cəmisi “siniz”lə degil “siz” ilə yapılı­yor. Bu şəkil indi belə əhalimiz ağzında yaşamaqdadır. “Xoşmı­ğız-əsənmisiz”.

Rəbti siğalarındə təqibiyyə halı “-icə-incə” olmaz”, -cək, -gəc” alır. “Böylə dekəc Qazanın əqli başından getdi”. “Dəstmalı gözinə səlcək gözi açıldı”. İkinci şəkil hala yaşıyor.

Müzarenin iltizamiyi-siqəsində mütəkəllim bəzən “əyin-ayın”, -yəm-iyəm, bəzən də indiki kibi yalnız “m” alır. “Qız qal­qə oynayə mən qopuz çalım”. “Ağan Qazanın namusunu sındı­rayınmı”, “görəyim, Oğuzda mənim dostum, düşmənim kimdir?

Müzarenin nəqli-mazisinin -dən, -dan yerinə bəzən –“dın”-dır. “Mana bir qız alı ver kim mən yerimdən turmadın ol turgəc gərək”.

Məful-əleyh məful-müə yerində də görüyoruz: “Qılıcə toğ­ra­nayım”. Məfuli-müə ədatı bəzən “lən”dir. “Sağilən solunə göz gəzdirdi”. Müzaf-ileyhin sonundə “-n”, yerinə -“n”də yazılıyor. “Qərə ayqırın cilavsi”.

Sifət nisbəti indi olduğu kibi “-çi” degil “-ci”dir: “aqınca”, “muştılıqcı”.

Zərflər: incə, niyə, ardıncə, dəkin (dək, qadar, bəlli qaru (geri), qəçən-qaçan.

Kəlmələrin fail, məfulin cümlədəki yeri ləhcəmizin indiki şəkli kibidir. Tək-tük kəlmələr də bəzi hərflər dəyişikdir. Bilmək məsdərinin “-K”yi, “-ğ”dır: “binməğ” kimi. “Kiçik” kəlməsinin sonundakı kaf qoydur: “Kiçi” deyə qollanıyor. Bizim qaranlığ dedigimiz kəlmə “qarankulı” şəklində qollanılıyor.

Kəlmələrin tərkibində az-çox fərq seçilə bilməklə bərabər ki­tabda müstəqər bir imlanın bulunmayışı, bir kəlmənin müxtəlif şəkillərdə yazılması, sərfcə təhlili gücləndirməkdədir. Bununla bərabər bu gün ədəbi türkcəmizə görə görülən fərqlər əvam türk­cəsində tamamilə mövcuddur.

Qorqudun bədii qiymətləri

“Qorqud” kitabı, ümumiyyətlə xəlqiyyat sahəsində qalan əsərlər içində ən çox bədii qiymətlərə malik olandır. Akademik Bartold bu əsəri Anadolu türklərinin məşhur “Battal Qazi” mən­qə­bəsi ilə müqayisə etdigi zaman “Qorqud” kitabını daha yüksək və daha şairanə buluyor.

Əsər başdan sonuna qədər qısa cümlələrlə yazılmış səlis bir ifadəyi havidir; cümlələrin qısalığına bir çox kəlmə və sifətlərin təkrar edilməsi və zəif olsa də səcilər yazılması ibtidai bir mənzum ahəngi veriyor. Bu ahəng etibarilə Qorqudun çox yarısı nəzm ilə nəsr arasındə xüsusi bir şəklə malikdir. Bu şəkl za­ma­nında daha çox musiqi ilə bərabər söylənildiyini, yaxud ahəngdar bir səslə oxunulduğunu ifadə edər. Ümumiyyətlə, “nağılçılıq” ümumilik bütün psixolojisini havidir. Təkrar və səciləri bugünkü zövqü böylə oxşayacaq dərəcə tamlıdır.

İfadəyə ədəbi qiymət verən təşbihlər də ayrıca diqqəti cəlb edər. Məsəla:

Qoşa badam sığmayan tar ağızlım

Küz əlmasinə bənzər al yanaqlım –

parçasında ağızın kiçikligini “qoşa badam” sığmayacaq ifadəsi ilə izahı, sevgili yanağının son bahar almasınə bənzədilməsi çox ori­jinal bir təşbihdir. “İgitlərim, Əzrailin gözüni öylə qorxutdım ki, gün qapuyi qodı tar bacadən qaçdı” kibi qüvvətli ifadələr də az deyildir.

Əsər dastanı – Epigue^– bir mahiyyətdə olmaqla bərabər için­də lirik parçalar də az degildir:

“Qarğı cida cida oynadanlar vardı gəldi

Altun cida oynadanə yarəb, noldı?

Qaraqoç atə binənlər vardı gəldi

Bədoy atlı bir oğulə yarəb noldı?

Nökər gəldi, naib gəldi

Yalnuz bir oğulə yarəb noldı?

Ğafillücə gözəl başın kəsdürəsən

Ağ bürcəkli (birçəkli) anam oğul deyərkən

Başım bəxti Qazan div ağıldəsən

Qayıdübən baba gerü döngil

Altun ban evinə sürüb varğıl

Qarıcıq olmiş anamə umud olğıl

Qərə gözlü qız qərtaşumı ağlatmağıl

Qəricıq olmış anamı sızlatmağıl

Anam mənim içün gög geyüb qərə sarınsun

Qalın Oğuz elində yasım tutsin

Mənim başım sənin yalınə qurban olsun.

Lirik parçalar yanında həsdən uzaq qismlər də çoxdur: Qan Turalı adında bir gənc də evlənmək istərkən qızda aradığı məziy­yətlər cümləsindən “Mən qanlu kafər ilinə varmədin ol varmış, mana baş gətirmiş ola” – diyor. Selcan Xatun adında bir qadın bir erkək cəngavər kibi hərb ediyor, qılınc vuruyor. Kitabda olan qadın tipi ilə islami qadın tipi çox fərqlidir.

Qeyri-islami ünsürlərdən birisi də qurdun müqəddəs tanın­ma­sıdır. Məlum olduğu üzrə qurd əski türk ənənələrinə görə bir totem dərəcəsindədir. Kitabda da bu tələqqi “qurda qurban olmaq dərəcəsində görülüyor ki, islamiyyətə ziddir: “Sudan keçdi. Bu gəz bir qurdə tuş aldı. Qurdun yüzü mübarəkdir. Qurdlən bir xəbərləşin didi” (səhifə 26).

“Ordumın xəbərin bilürmisin degil mana

Qərə başım qurban olsun qurdun sana” (səhifə 67).

Kitabda içkiçilik təbii bir ənənə şəklindədir. Şülənlərdən, qonaqlıqlardə bol-bol şərab qollanılıyor: “Toquz qarə gəzzin, örmə saçlı, əlləri biləkdən qınalı, parmakları nigarlı boğazlari birər quş kafər qızlari al şərabı altun ayağlə Qalın Oğuz bəglərinə gəzdirərlərdi (səhifə 21 və 40,68,113,143). Birisi öldügü zaman at quyruğu kəsmək, mavi (gök) əlbisə geymək, yüz yırtmaq, adətləri də oğuzların müsəlman olmadan əvvəlki ənənələrinin təmadisidir.

Bununlə bərabər islamiyyətin törətmiş olduğu “mollalıq” psixolojisi də kitabdə az degildir.

N Ə T İ CƏ
Azərbaycan türklərinin əşirət dövründə, müsəlmanlığın intişa­rın­dan əvvəlki zamanlarda malik olduqları ədəbiyyat qədim Orta Asi­ya oğuz ədəbiyyatının davamı deməkdir. Ehtiva etdigi xarakte­ri­sinin tələqqilər, lisani mahiyyət və bədii qiymətləri tamamilə step-çöl köçəbələrinə aid olan ümumi ədəbi görüş məhsullarının eynidir.

Əşiri ədəbiyyatımız ictimai sinifçilik nöqteyi-nəzərindən iki ay­rı xətt təqib etmişdir; bu da o zamankı siyasi və ictimai həyatla əla­qədar olaraq doğmuşdur ki, birisi kəndliləri və bütün müstəqil ya­şayanları içinə alan aşağı xalq təbəqəsinə aid ədəbi xətt: ikincisi də əşirət aristokrasisinin zövq və həyatını tərənnüm və nəşr edən xətt­dir. İki zidd sinfin malı olan bu ədəbiyyatlar dil etibarilə birdir. Bu­gün bunların xalq ədəbiyyatı adı altında yad edilməsi sırf bu cəhət­dəndir.

Əşirət ədəbiyyatı şəkil etibarilə nəsr halında bulunuyor. Fəqət bir taqım səbəblər və fel kəlmələrinin təkrarlanması ilə bir xüsusiyyət qazanan bu nəsr az-çox havi olduğu ahəng sayəsində nəzmə yaxlaşmış bir mahiyyətdədir. Bu kibi məhsullar musiqinin əlavəsilə daha ahəngdar bir şəkil alırdı. İlk mənzum əsərləri vəznli atalar sözü təşkil edir. Gərək bunlardakı və gərəksə yavaş-yavaş meydana çıxan milli vəzn, bu gün “heca vəzni” dedigimiz vəzn idi.

Ümumiyyətlə, əşiri ədəbiyyatımız köçəbəligin bütün psixo­lo­jisini daşıyır; ən çox bəhs etdigi mövzu” cəngavərligə, biçinçi­ligə, silah qollanmağa, ov ovlamağə aiddir. Bu dövrün məlum olan yeganə əsəri “Oğuznamə”dir ki, hicrətin ilk əsrlərində bir külliyyat halında təsbit edilmişdir. Misirli müvərrix Əbubəkr Abdullah Dəvadarinin Oğuznamənin mündəricatı haqqında ver­digi qısa izahat onun də bu mövzuların bir məcmusundan başqa bir şey olmadığını göstərən bu nöqteyi-nəzərdən oğuznaməyə dastani tarix deyən türkoloqlar də var.

İctimai sistem etibarilə əhalimiz əşirət həyatından sıyrılaraq dərəbəglik üsuluna başlarkən, hətta başladıqdan çox sonra də islam dininin qorxunc istilasına rəğmən əşirət ədəbiyyatımız daha uzun müddət xalq arasındə yaşamışdır.

Ucra kəndlərdə əski səciyyəsini bütün mənası ilə mühafizə etdigi halda birər islamiyyət ocağı halina keçməgə başlayan bö­yük kənd və qəsəbələrdə bu ədəbiyyat yavaş-yavaş müsəlman­lı­ğın təsiri altına girdi bir çox islami ünsürlər və etiqadlar əski ağız ədəbiyyatımızın bütün məhsullarında göründügü kibi oğuznamə­nin mövzuları (motiv) da islamlaşmış bir şəkil aldı. Bununla bərabər əski elementlər tamamilə qalxmış demək degildi; bunun için islamlaşmış Oğuznamə, müsəlmanlıq dərəbəgliginə keçən əski cəmiyyətin istimalə girən devrinin xarakterlərini haizdir. Bu yarım şamani, yarımislami oğuznamədən bizə yenə hər biri ayrı-ayrı “Oğuznamə” adını tanıyan on iki mənqəbə qalmışdır ki, bu gün Qorqud kitabı sərlövhəsi altındə mərufdur.

Bir ozandan başqa bir şey olmayan Qorqudun məcmuəsi – bizə qədər gələn vəsiqələr nöqteyi-nəzərindən Azərbaycan türklə­rinin yazılı ədəbiyyatına aid ilk əsərdir. Dədə Qorqudun bir ozan sifətilə bu mənqəbələri davam etdirməsi və ona yeni bir tema əlavə etməsi, oğuznamə adını daşıyan hekayələrin Qorqud adında izafətən şöhrətinə mocib olmuşdur.

Bu mənqəbələr xalq sinifləri tərəfindən məqbul görülməklə bərabər bütün mövzu və səciyyə etibarilə əşirət aristokrat sinfinin yaratdığı çadır ədəbiyyatı məhsuludur. Qəti nəzm şəklini ehtiva etməməklə bərabər yuxarıda yad edilən vəznli və səcəli nəsr üçün gözəl bir nümunə təşkil edər.

Hicri I əsrin ilk rübündə qəti surətdə müsəlman yapılan Azər­baycan və Qafqaz türkləri arasında bir tərəfdən Quran ədəbiyyatı geniş surətdə yerləşirkən, digər tərəfdən də yüksək bir şeriyyətə malik oğuznamə hekayələri ta miladi XVIII əsrə qədər əhalimiz arasında müxtəlif dəgişikliklərə uğrayaraq qüvvətlə yaşamışdır.

Yüksək qərə mağlarım

Sana yəylaq olsun.

Souq-souq sularım

sana içət olsun.

Tavlə-tavlə şahbaz atlarım

Sana bikət olsun.

Dənlügi altun ban evim

Sana kölgə olsun.

Qatar-qatar dəvələrin

Sənə yüklət olsun.

Ayağındə ağcə qoyunım

Sana şülən olsun.

Gözin kimi tutarsə

Könlin kimi sevərsə

Sən onə varğıl

İki oğulcığı öksüz qomağıl.

Zamanındə mədəni inkişafın ibtidailigi nəzərə alınmaqla bərabər denilə bilir ki, “Dədə Qorqud” kitabı ümumi heyət etibarilə yüksək bədii və ədəbi qiymətləri olan tipik bir əsərdir.

Qorqud kitabında qeyri-islami ünsürlər

Kitabın əsl ilk nüsxəsi islamiyyətin intişarı başlanğıcındə yazıl­sa da, bir çox əski türk ünsürlərini daşımaqdadır. Bu hal hər şeydən əvvəl kitabdə qadınlara ayrılan ictimai mövqedə gözə çarpır. Beyrək adındə bir gənc kəndisinə alınacaq qızda binicilik, atıcılıq kibi mə­ziy­yətlər arayır: “Baba mana bir qız alı ver kim, mən yerdən tur­ma­dın ol turgəc gərək mən qərəqoç atımə binmə­din ol binməğ gərək. Mən qırımə varmədin ol mana baş gətürmək gərək (səhifə 44). Beyrək adında bir ərkəgə təsadüf edən bir qadın, erkəkə ova çıxmaq, at yarışdırmaq, ox atmaq, güləşmək təklif ediyor (səhifə 43). Yalancı oğlı Yalıncığın dügünində erkən çalğıçılar (ozanlar) çalğı çalıb nüktəli şərqi söyliyorlar; qızlar, qadınlar də oynuyorlar (səhifə 62).

Orxon kitabələrindən bir parça