Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu

Birincisi, folklor, xüsusilə şifahi şəkildə ağızlarda gəzib-dolaşan əfsanə və rəvayətlər;

İkincisi, yazılı ədəbiyyat – ərəb və fars dillərində yazılan kitablar.

Hansının üstünlük təşkil etməsi ilə bağlı mübahisə son il­lərədək davam edir və tədqiqatçılar fikirlərini əsasən dörd isti­qa­mətdə ümumiləşdirirlər:

a) Bəzi motivlərin şifahi xalq ədəbiyyatından gəldiyini tam inkar etməsələr də, Nizaminin poemanı yazılı mənbələrə söykə­nərək yazdığını iddia edirlər (Bertels E.E., Kraçkovski İ.Y., Jir­munski V.A. və b.);

b) Foklorla bağlılığına şübhə ilə yanaşırlar (Əliyev Q., Əliyev R. və b.);

v) Əsərin yazılı mənbələrlə əlaqəsini görməməzliyə vurub şairin ancaq folklor qaynaqlarından istifadəsini qəbul edirlər (Şirvani Y. Xalisbəyli T., Sasani H. və b.);

q) Nizaminin hər iki mənbəyə eyni dərəcədə böyük əhə­miy­yət verdiyini, həm xalq əfsanələrini, həm də yazılı kitabları saf-çürük edərək əsərinin kompozisiyasının qurulmasında tikinti materialına çevirdiyini irəli sürürlər (Araslı H., Azadə R., Baxşəliyeva G., Yusifov X. və b.)

Doğrudur, tədqiqatçıların əksəriyyəti şairin ərəb və fars dil­li mənbələrdən qidalandığını xüsusi vurğulayırlar. Hətta E.Ber­tels ikin­ci qaynağın poemanın yaranmasında əsas rola ma­likliyini təs­diqləməyə çalışır. Nizami əsərdə təsvir etdiyi bəzi epizodların hardan gəldiyini açıqlamasaydı, deyilənlərin mütləq şəkildə qəbu­lu şübhə doğurmazdı. Lakin zəmanəmizə gəlib ça­tan ərəbdilli əl­yaz­malarla poemanın müqayisəsi çoxlarını bu qə­naətlərə ehtiyatla yanaşmağa vadar edir. Məsələnin bu şəkildə qoyuluşu özünü doğ­rultmur. Çünki hər bir böyük və qüdrətli imperiyada çoxsaylı xalq­lar yaşasalar da, onları çox hallarda ümumi din, ümumi yazı dili birləşdirsə də, mədəniyyət amil­lə­rini kökdən gə­lən ayrı-ayrı adət-ənənələrdən, məişət faktorun­dan, torpaqla, qan­la keçən cəhət­lər­dən, milli ruhdan ayırıb bir qazanda qaynatmaq hər hansı bir qüv­vənin imkanı xaricində ol­muşdur. İslam dün­yasında ümumi prin­siplərin, məsələn, ədəbiy­yatda forma əlamət­lərinin bir-birinə keç­mə­si danılmazdır. Əruz vəzni ərəb şeirindən bütün müsəlman xalq­larına miras qaldığı kimi. Ənənə və varislik məsələsində də ancaq mədəni əlaqələr zəminində incəsənətin, musiqinin bir-birinə yaxınlaşması, biri­nin digərinə təsiri müm­kündür. Lakin ərəb xila­fəti dövründə mü­hüm, özül sayılan dil amili (çünki «Quran» ərəb­cə yazılmışdı) belə uzun müddət müt­ləq şəkildə qorunub saxlan­mamışdı, əvvəl fars, sonra türkün xey­rinə güzəştə gedilmişdi və bütün bunlar «ərəb-müsəlman sinkretik mədəniyyəti»nın tükdən asılılığını göstərir. Ərəbin hakimliyinin ən qüdrətli çağlarında Mədinədə yaşayıb-yaradan, öz ata-baba yurdundan tamamilə uzaq düşən Musa Şəhavətin, İsmayıl ibn Yasərin yaradıcılığında da öz kö­kü­nə və soyuna bağlılığı əsaslan­dıran faktlar aşkarlanmışdır. Hal­buki hər iki sənətkarın dövrü­müzə ancaq bir neçə seçmə şeiri gəlib çatmışdır və onlara təsadüfi olaraq orta əsrlərin başlan­ğı­cına aid təzkirələrdə «əl Azərbaycani nisbəsi» möhürü vurul­mamışdı.

Nizami poemasının folklorla əlaqəsini görməməzliyə vu­ran R.M.Əliyevin qənaətləri həqiqətdən ona görə uzaqdır ki, istinad etdiyi ərəb mənbələrindəki əsərlər məhz xalq arasında gə­zib-dolaşan əfsanə və rəvayətlərin yazıya alınmış variantlarıdır.

Maraqlıdır ki, əks mövqedə duranlar da eyni şövqlə yazılı mənbələrin rolunu danırlar. T.Xalisbəyli və Ç.Sasani³³ də təxmi­nən bu fikirdədirlər. Birincinin qənaətlərində Nizami poeması­nın mənşəyi Babil yazılarına bağlasa da, ikincidə izləri «Kitabi-Dədə Qorqud» oğuznaməsində axtarılıb maraqlı nəticə­lər əldə edilsə də, son nəticədə əsas fikir ona yönəlir ki, «şair belə bir qüdrətli dastanı yaradarkən, ilk dəfə misilsiz sənət əsərini in­cələyərkən şifahi xalq ədəbiyyatına, o cümlədən Azər­baycan folkloruna arxalanmışdır».³⁴

Məsələyə dar çərçivədən baxanda görünüş də yarımçıq alı­nır. Nizami poemasının mövzusunu ərəb mühitində yaranan əf­sa­nələrdən götürdüyü danılmaz faktdır. Lakin yığcam struk­tura malik əhvalatın geniş təsvirlər, dialoqlar, həyata və cəmiy­yətin qanunlarına baxışlar, insani və qeyri-insani münasibətlər, duyğu və düşüncələr, iki müxtəlif ailənin qarşılaşması, məişət de­talları, nəhayət, zaman və məkan əlaqəsi, ardıcıllığı gözlənil­mək­­lə canlandırılmasında, sözsüz ki, şair yerli materiallardan da­ha çox faydalanmışdır. Ona görə də «Leyli və Məcnun»un ne­cə ya­randığını bu iki amilsiz düzgün müəyyənləşdirmək çətindir.

H.Araslıdan tutmuş A.Rüstəmzadəyə qədər əksər nizami­şünaslar məsələyə bu prizmadan yanaşmışlar. Razılaşmayanlar, başqa mövqedən fikir söyləyənlər yenə tapılıb. Bizə elə gəlir ki, mübahisələrə son qoymaq üçün ancaq bir üsul mövcuddur: irəli sürülən müddəalara poemada şairin öz münasibətini aydınlaş­dırmaq.

Dövrünün epik şeir ənənəsinə uyğun olaraq Nizami əsərlə­rinin əsas mövzusunu Şərq xalqlarının uzaq tarixindən götürmüş və müraciət etdiyi çağın nağıl, əfsanə yaddaşındakı izlərini bili­cilərdən dinləməklə yanaşı, yazılı mənbələri də diqqətlə öyrən­miş, əlindən tutan, ilhamını pərvazlandıran müəlliflərin adlarını hörmətlə çəkmişdir, bəzən də razılaşmadığı məqamlardan bəhs açmışdır. Lakin nədənsə «Leyli və Məcnun» poemasının başlan­ğıcında mövzunun xalq arasında geniş yayılmasına dəfələrlə toxunsa da, özündən əvvəlki yazılı mənbələrin üstündən sükutla keçmişdir, müəyyən epizodların təsvirində isə müraciət etdiyi kitablara ancaq dolayı yollarla işarələr vurmuşdur.

Nizami əsərin yazılma səbəblərindən bəhs açanda hətta material azlığından, əlinin təkcə xalq söyləmələrinə çatmasından şikayətlənərək deyirdi ki:

Həddindən artıq bəzək vurmaq da,

Rəvayətin üzünü korlayır.³⁵

Və eşitdiyi əfsanələri xalqın yaratdığı şəkildə nəzmə çək­məyi özündən yersiz əlavələr uydurmaqdan üstün tuturdu.

Böyük sənətkar Şirvan hökmdarı Axsitandan “Leyli və Məcnun” mövzusunda əsər yazmaq sifarişini bir neçə səbəbdən tərəddüdlə qarşılamışdı. Onlardan ən mühümü qədim əfsanə haqqında özündən əvvəl tutarlı söz deyilməməsi, daha doğrusu, yazılı mənbələrdən istədiyi materialları tapa bilməməsi idi. İlk baxışda düşünürsən ki, tədqiqatçıların poemanın qida mənbəyi kimi göstərdikləri çoxsaylı kitablardan Nizami xəbərdar olsaydı, bu misraları dilinə gətirməzdi:

Heç kəs bu kədərli [mövzunun] ətrafına dolanmamışdır.

Şair, onu nəzmə çəkməkdən qaçmış,

(Ona görə də) nəhayət, dastan deyilməmiş qalmış.³⁶

Belə qənaət oyanır ki, Nizami “Leyli və Məcnun” rəvayə­tinin ancaq ona qədər poemalaşmamasından danışır. Lakin bir qədər sonra öz gücünə inandığını etiraf edəndə bildirir ki:

Bütün imkanların yoxluğu ilə

Əsərin lətafətini o yerə çatdıram ki,

Şah həzrətləri onu oxuyarkən,

Yoluna saf gövhər səpsin...³⁷

Şair doğrudanmı “imkanların yoxluğu”na baxmayaraq qəm­li eşq dastanını təkcə ağızlarda gəzib-dolaşan şifahi rəvayət­lərə əsaslanmaqla ərsəyə gətirmək istəyirdi? Adamın inanmağı gəlmir ki, o, yaşının cavanlıq və müdriklik çağında seçdiyi möv­zu ilə bağlı yazılı materialları əldə edib faydalanmaqdan boyun qaçırsın. Axı Nizami qocalanda, sağlamlığını itirəndə belə “İs­gən­dərnamə” kimi nəhəng əsərinə dair çoxsaylı kitabları diq­qət­lə nəzərdən keçirdiyini etiraf edirdi. Deməli, şair Məcnun haq­qındakı əlyazmalarla tanış idi – sadəcə olaraq eşitdiyi şifahi məlumatlarla orada yazılanlar üst-üstə düşdüyündən ya onları tutarlı mənbə saymır; ya da həmin kitablardakı baş obrazla öz aləmində yaratdığı Məcnun arasında böyük fərq görürdü, ona görə də başlanğıcda xatırlamağa lüzum bilmirdi. Ola bilsin ki, ərəb dilli mənbələrlə birbaşa deyil, dolayı yolla – dostlarının söyləmələri vasitəsiylə tanış olmuşdu. Hər halda şairin həyatının məlum məqamları öz əsərlərinə əsasən üzə çıxarıldığını nəzərə alıb bütün yazdıqlarına inansaq, “Leyli və Məcnun”un bir neçə yerində adını çəkmədiyi söz sənətkarlarının əsərlərinə istinad etdiyinə eyham vurduğu görünür. Ümumiyyətlə, Nizaminin sü­jet­qurma ustalığından xüsusi danışmaq lazım gəlir. Ona qədərki epik şeirdə daha çox didaktik hekayəçilikdən və ayrıca götürül­müş bir qəhrəmanın həyatının düzxətli təsvirindən istifadə olu­nurdu. Nizami süjeti qollu-budaqlı verməklə, bir-birindən seçi­lən obrazlar silsiləsini vahid əsər içərisində əritməklə yanaşı təh­kiyəçilik funksiyasını üçüncü şəxslə (özü ilə) məhdudlaşdırmır, yeri gələndə əhvalatları qəhrəmanlarının dilindən təsvir edir, eləcə də öz təsvirçilik rolunu çoxsaylı informatorlarla – kənar nağılçılarla bölüşürdü. Onun dövründə epik ənənədə ən geniş yayılmış forma müxtəlif əhvalatları süni yolla bir süjet daxilində birləşdirmək idi. Şərqin “1001 gecə” kitabında “Şəhriyar-Şəh­rizad” əhvalatı məhz ərəb mühitində uydurularaq hind, İran, ərəb və türk xalqlarının müstəqil nağılları bir mətn, daha doğrusu, vahid süjet məkanında birləşdirilmişdi. “1001 gecə”nin sınaqdan çıxmış təcrübəsindən bütün sənətkarlar istifadə edirdi. O cüm­lədən Nizami də “Yeddi gözəl”də həmin strukturdan daha yara­dı­cı şəkildə faydalanacaqdı. Şair “Leyli və Məcnun”da özunə­məxsus yolla gedir və süjet ardıcıllığını poemadakı müəyyən əh­valatları kənar infarmatorların adına çıxırdı. “Leyli və Məc­nun”u diqqətlə nəzərdən keçirdikdə aydın görünür ki, o, əvvə­linci fəsilləri bir ozan, dastançı kimi özü təsvir edir, Məcnunu tam yetişdirib ərsəyə gətirəndən sonra isə bir neçə səbəbdən kənar nağılçıları köməyə çağırır. Birincisi, ona görə ki, oxucular əsərin hamıya tanış hekayətlərdən törədiyini görsünlər. İkincisi, reallığına, gerçəkliyinə inansınlar. Üçüncüsü, epizodlararası ra­bitə, bağlantı təmin edilsin. Bu səbəbdən də Nizaminin təsvirçi köməkçilərini bir neçə qrupa ayırmaq olar: