Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu

РАМАЗАН КАФАРЛЫ

В поэзии Низами сочетание пространства, времени и МАГИЧЕСКИХ чисел

Резюме

В статьи анализируются неисследованные пласты худо­жественного наследия Низами, связанные с азербайджанским фольк­лором и произведениями древней арабо-персидской пись­менной литературы. В своем энергичном повествовании автор приближает героев великого Низами к нашей современности и отвечает на интересующие читателя вопросы о любви и влюб­лённости, многие из которых подняты впервые.

Ключевые слова: пространство, время, число, фольклор, писменные источники
Ramazan QAFARLI,

filologiya üzrə elmlər doktoru,

AMEA Folklor İnstitutu
NİZAMİNİN MƏHƏBBƏT İDEALI:

MİF, ƏFSANƏ, YOXSA GERÇƏKLİK?
Məhəbbətin mənşəyindən danışanlar ilk-əvvəl belə bir sorğuya cavab axtarmışlar: ulu əcdad onu barbarlığın içərisindən keçirib gətirmişdir, yoxsa bünövrəsi mədəniyyətlə qoyulmuş­dur? Çoxları belə hesab edir ki, eşq duyğusu məkr, nifrət, pa­xıl­lıq, dostluqdan və ana-övlad bağlılığından sonra meydana gəl­mişdir. Y.B.Ryurikov sadalananları sevginin «böyük qardaşları» kimi götürüb bildirir ki, toplum halındakı mağara insanları küt­ləvi nikahla yaşayırdılar və yəqin eşq duy­ğusundan tamam məh­rum idilər. «Qədim dövrün tədqiqatçıları deyirlər ki, heç təkni­kahlıq yarananda da məhəbbət mövcud olmamışdır. Morqan və Bahofen kimi araşdırıcılara istinad edən Engels yazırdı: «Orta əsrlərədək fərdi cinsi məhəbbətdən söhbət açmaq həqiqətə uy­ğun deyil. Özlüyündə bu hal ağlabatandır ki, əvvəlki çağlarda da fiziki gözəllik, dostluq münasibətləri, maraq eyniliyi və s. ayrı-ayrı insanlarda cinsi yaxınlığa meyl oyadırdı. Həm kişi, həm də qadın üçün kiminlə intim əlaqəyə girməsi müəyyən əhəmiyyət kəsb edirdi. Lakin bu, müasir cinsi mə­həb­bətdən hələ çox uzaq idi».²⁸ Bu qənaətlərdə məsələnin prinsipial şəkildə bütün dünya xalqları üçün xarakterik hal kimi təqdimi ilə razılaşmaq müm­kün deyil. Çoxsaylı yazılı mənbələrə, o cüm­lədən Nizaminin «Leyli və Məcnun» poemasına əsasən yalnız bir cəhətə haqq qa­zandırmaq olar ki, orta əsrlərin başlanğıcında İslam Ərəbista­nında doğrudan da cəmiyyət məhəbbətin nə olduğunu anlamırdı. Lakin «Kitabi-Dədə Qorqud» oğuznamə­si­nin eramızdan əvvəlki çağlarda yaranan «Duxa qoca oğlu Dəli Domrul» boyunda F.En­gelsin «Orta əsrlərədək fərdi cinsi mə­həbbətdən söhbət açmaq həqiqətə uyğun deyil» mülahizəsinin tamamilə əksinin şahidi oluruq. Qədim türk yazılı abidəsində ilkin ailə münasibətlərinin məhəbbət üzərində qurulub möhkəm sütunlar əmələ gətirdiyinin geniş təsviri verilir. Tanrının işinə qarışıb «ölüm mələyi» (son­rakı variantlarda Əzrayıl şəklinə düş­müşdür) ilə qarşı-qarşıya gələn Dəli Domrul günahının bağışlan­ması üçün öz canı əvəzinə başqa can ödəmək məcburiyyətində qalır. Boyda ata-ananın öv­ladına, eləcə də əksinə, övladın ata-anasına sevgisinin sönüklüyü göstərir ki, hadisələr türkün «ata­lar kultu»ndan daha əvvəlki döv­rə aiddir. Çünki Dəli Domrulun valideynləri övladlarının ölü­mü ilə razılaşır, dünyanın ləzzətini alıb son mənzilin astana­sı­na çatsalar da, quru canlarını onun yaşaması yolunda qıymır­lar. Öz növbəsində oğul da doğma ata-anasına laqeydlik nü­ma­yiş etdirir – öz şirin canına görə hər ikisinin ölümünə razılaşır. Lakin ər-arvad münasibətinə gələndə eyni motivli yunan miflə­rindən fərqlənən başqa mənzərəylə rastlaşırıq. Dəli Domrulun əli hər şeydən üzüləndən sonra ömür-gün yoldaşıyla vidalaşmaq, ha­lallaşmaq üçün tanrıdan möhlət istəyir. Ərlə arvadın dialo­qun­dan aydınlaşır ki, gənc ailə sevgi əsasında formalaşmışdır və xü­susilə qadın tərəf üçün ərinin yoxluğundan sonra başqasıyla bir yasdığa baş qoymaq ölümə bərabərdir. Belə ki, Dəli Domrulun: «Gözün kimi sevərsə, Sən ana varğıl! İki oğlancığı öksüz qoma­ğıl!» - təklifini qadın ürək yanğısı və ciddi etirazla qarşılayır, onunla birlikdə ölməyi digər kişi ilə öpüşməkdən, cinsi əlaqəyə girməkdən üstün tutaraq bildirir:

«...Bir yastıqda baş qoyub əmişdigim,

Qarşu yatan qara tağları

Səndən sonra mən neylərəm?

Yaylar olsam, mənim görum olsun!

Souq-souq sularun içər olsam,

Mənim qanım olsun!

Altun-ağçan xərcləyür olsam,

Mənim kəfənim olsun!

Tavla-tavla şahbaz atun binər olsam,

Mənim tabutum olsun!

Səndən sonra bir yigidi sevib

Varsam, bilə yatsam,

Ala yılan olub, məni soqsun!»²⁹

Göründüyü kimi, Azərbaycan türklərində ailənin təməli əski çağlardan sevgi əsasında qoyulmuşdur. Deməli, Məcnunun müsəlman Şərqini VII yüzillikdən üzü bəri təlatümə gətirən «eşq üsyanı» Nizaminin həmvətənləri tərəfindən neçə min il əvvəl Dəli Domrulla meydana atılıb bəhrəsini vermişdi.

Eposda Domrulun dəliliyinin mənbəyi birbaşa qadına mə­həbbətə bağlanmasa da, el arasında Məcnunun analoqu olan adı qazanması qəribə təsadüfdür. Onun körpü başındakı «ərköyün­lüyü» - gəlib-gedəndən pul alması da vaxtsız dünyasını dəyişən gəncin müdafiəsinə qalxarkən kölgədə qalır. O, tanrının özünə qarşı çıxmaqla eşq dəlisi funksiyasını yerinə yetirir. Azərbaycan türkcəsində dəliliyin bir mənası da igidlik, ərənlikdir. Domrul düşmən qoşununu dəf etməmişdi, gücünü «həyat eşqi» uğrunda döyüşə sərf edəndə hiylə toruna salınıb yenilmişdi. Onun əsil ərənliyi və igidliyi məhz bu zaman meydana çıxmışdır.

Arxası yerə qoyulandan sonra yenidən ayağa qalxmasına yardım edən qüvvə – qadını ilə arasında olan böyük sevgi məgər dəliliyinin – məcnunluğunun nişanəsi deyildimi? Ərəb dilindən gələn «məcnunluq» dəliliyin analoqu olsa da, əfsanələrin yar­dı­mı və Nizaminin qələmiylə tamamilə əks anlamda işlənib ülvi­liyi, insana vurğunluğu, saflığı, sədaqəti, vəfanı, «məhəbbətin ba­kirəliyi»ni bildirmişdir. Beləliklə, iki aşiqdən birincisinin də­liliyi insanı ölümsüzləşdirməkdən, ikincisinin məcnunluğu isə məhəbbəti ürəklərdə diriltməkdən başlanır. Lakin hər ikisinin qələbəsinə qarşılıqlı sevgi təminat verir. Dəli Domrul eşqin nə olduğunu, hansı gücə malikliyini tanrılara başa salır, Məcnun isə onun əbədiliyini, Vahid yaradıcının özündən gəldiyini, yer üzün­də heç bir qüvvənin ona təsir etmək iqtidarında olmadığını göylərə deyil, yerdəki insanlara öz həyatını qurban verməklə əyani şəkildə göstərə bilir.

İki aşiqdən birinin dəliliyi insanı ölümsüzləşdirmək, ikin­ci­sinin məcnunluğu isə məhəbbətin toxumunu ürəklərə səpib cü­cərt­mək olmuşdur. Lakin hər ikisinin qələbəsinə qarşılıqlı sevgi tə­mi­nat vermişdir. Dəli Domrul eşqin nə olduğunu, hansı gücə malik­liyini can alanlara başa salmış, Məcnun isə onun əbədi­liyini, Va­hid yaradıcının özündən gəldiyini, yer üzündə heç bir qüvvənin ona təsir etmək iqtidarında olmadığını göylərə yox, yerdəki insan­lara öz həyatını qurban verməklə əyani şəkildə gös­tərə bilmişdir.

Məhəbbətdən söz açanlar lap başlanğıcdan onun əhatə dai­rəsinin genişliyini (erotik sevgi, özünəvurğunluq, eləcə də in­sana, tanrıya, həyata, vətənə, həqiqətə, azadlığa, xeyirxahlığa bağlılıq) nəzərdə tutub varlıqların əlaqəsindən, münasibətindən doğan bütün halları - coşqunluq, ehtiras, həvəs, maraq və uy­ğunlaşmanı eyni nöqtədə birləşdirmiş, nəticədə Nizami kimi eş­qi dünyanın özünü hərəkətə gətirən qüvvə saymışlar. Çoxsaylı araşdırmalarda daha çox müxtəlifliyinə diqqət yetirildiyindən sevginin mahiyyətinə nüfüz edilməmiş, əksər hallarda onun növ və formalarını müəyyənləşdirməklə kifayətlənmşlər.

Qəribə hisslər aşılayan duyğunun dərkinə mifik təfəkkürlə başlanmasına baxmayaraq, nədənsə, məhəbbətin köklərini dərin qatlarda deyil, mədəni inkişafın ən yüksək mərhələlərində, mə­sə­lən, Şərqdə intibah dövründə və Qərbdə renesansda axtar­mış­lar. Lakin eşqin ən primitiv anlamı miflərin dili ilə yozulmuş, ulu əc­dad ilk sevgini Göylə Yer, Günəşlə Ay arasında göstərmiş, nif­rət­lə sevincin, işıqla zülmətin, ölümlə həyatın qoşa təzahür etdiyini irəli sürmüşdür. İlkin təsəvvürlərə görə, torpaq öz doğ­duqlarını – bitkilərin toxumlarını hədsiz dərəcədə sevdiyindən diri-diri udub yenidən meydana gətirir. Bu inanc sonralar «Pişik balasını is­tə­diyindən yeyir» şəklində yaddaşlarda atalar məsəlinə çevrilmişdir.

Eşqin insanla əlaqələndirilməsinin izlərinə isə ilk dəfə Nar­sislə bağlı mifdə – gözəl bir gəncin suda öz əksini görüb vu­rulması və həsrətdən əriyib yox olması epizodunda rastlaşırıq. Xalq məhəbbəti təsvir və tərənnüm etmək üçün xüsusi epik-lirik janrlar – əfsanələr, mahnılar, bayatılar, eşq dastanları düzüb-qoşmaqla onun mənşəyinin dərin qatlarla bağlılığını əsaslan­dırmışdır. Maraqlıdır ki, folklorda məhəbbətin müxtəlifliyi arxa plana keçir və iki insan arasında qarşılıqlı şəkildə mövcud olub saflıq, səmimilik, qəlb birliyi, gözəllik, vəfa, həya və ismətin tə­minatçısı rolunu yerinə yetirir. Və eşqin tədqiqatçılar tərə­findən müəyyənləşən bütün formalarının -

1.