Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva
Alınma terminlərin mənimsənilmə formaları
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
|
3.3. Alınma terminlərin mənimsənilmə formaları Elmlərin inkişafı və qloballaşması, onların bir-birləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olması yeni terminlərin yaranmasına, milli terminologiyanın alınma sözlər hesabına zənginləşməsi ter- minoloji sistemin inkişafına, təkmilləşməsinə, öz əhatə dairəsini daha da genişləndirməsinə səbəb olur. Hazırda bu proses dildə Avropa dillərindən alınmaların sayının sürətlə artması ilə müşayiət olunur. Müasir Azərbaycan dilinin sovet dövründəki Avropa mənşəli leksik alınmalarını tədqiq etmiş A.Qarayev alınma problem və onun tarixini geniş şərh etmişdir [45]. Müəllif H.Paul, H.Şuxardt, V.Pizani, E.Rixter, İ.Kreyn, E.Hauqen, A.Slensov və bir çox başqa alimlərin bu problemlə Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı 177 bağlı fikirlərini təhlilə cəlb etmiş, həmin fikirlərə münasibət bildirmiş, ümumiləşdirmələr aparmışdır. O göstərir ki, leksik alınma alınma söz tipinin bir növü olmaqla, yalnız lüğət vahidi kimi sözlərin alınması prosesinin yekunlaşmış aktıdır [45,s.19]. Dillər fonetik, leksik və qrammatik quruluş baxımından fərqli olsalar da, əslində, onlar arasında sərhəd yoxdur. Belə ki, dil faktlarının yayılması hər hansı vərdişin yayılması ilə eyni xarakterə malikdir. Hər hansı insan vərdişlərinə sahib olmaq, onları inkişaf etdirməklə yanaşı, digər insanlarla ünsiyyət vərdişinə da sahibdir. Bu ünsiyyətin nəticəsi olaraq yeni ifadələr və sözlər yaranır və yayılır. Bəzən heç bir baxımdan oxşarlığa malik olmayan dillər və ya tamamilə uzaq məsafədə işlək olan dillər arasında oxşar ifadələrə rast gəlirik. Bu yeni yaranmış anlayışın və ya məfhumun realisinin heç nə ilə məhdudlaşmadığının əyani sübutudur. Bu oxşarlığı yaradan vasitələrdən biri də fonetik dəyişmələrdir. Fonetik mənimsəmə sözlərə yox, səslərə təsir edir. Dəyişməyə yalnız fonem məruz qalır. Fonetik dəyişmə və hadisələr heç də həmişə mütləq olmur, əvəzlənməyə məruz qalan səs müəyyən vurğu altında yaxud vurğusuzluq şəraitində baş verir. Fonetik əvəzlənmə mütləq və nisbi olmaqla iki yerə bölünür. Bunlara spontan və kombinator dəyişmələr də deyilir. Əgər fonetik dəyişmə müəyyən tarixi şərait nəticəsində dil daxili qanun və ya proseslər əsasında baş verirsə bu spontan, bir və ya bir neçə fonemin iştirakı sayəsində baş verirsə kombinator dəyişmə hesab olunur. Kombinator əvəzlənmə üçün mütləq bir izah və ya səbəb olur, spontan əvəzlənmədə isə belə bir izah və ya səbəb bəzən olmur. Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________ 178 Alınma sözlər arasında bir çox sözlər vardır ki, onlar bir iki elementlə fərqlənir. Eyni fərq bir sıra sözlərdə təkrar olunur. Bu fonetik dəyişmənin ən çox və ən sadə yayılmış üsulu olan fonetik əvəzləmə hadisəsidir. “Əvəzlənmə adətən dilin bəzi əlaqədar elementləri arasında mütəmadi olaraq bölünür və funksiya, kateqoriya, determinasiya xətti üzrə əhəmiyyətli qarşılaşmalarla uyğun gəlir” [27,s.284]. Alınma terminlərin mənimsənilməsi prosesi mürəkkəb hadisə kimi dilimizin müxtəlif səviyyələrində aparılır. Alınma terminlər o zaman mənimsənilmiş hesab edilir ki, reseptor dilin daxili xüsusiyyətlərinə uyğunlaşır və beləliklə, onlar milli dilin fonetik, qrafik, leksik və qrammatik normalarına uyğun gəlmədə milli sözlərlə eyni səviyyədə olur. İngilis dilindən alınma terminlərin tədqiqi onların həm yazılış, həm də tələffüzündə müəyyən dəyişmələrin baş verməsini göstərir. N.Məmmədli yazır: “Alınma söz və terminlərdə fonetik cə- hətdən müəyyən dəyişiklik edilməsi isə, şübhəsiz, aşağıdakı səbəblərdən irəli gəlir: 1. Azərbaycan dilinin fonem tərkibinin və əlifbasının digər dillərindən fərqlənməsi; 2. Sözlərin alındığı dillə Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydalarının bir-birindən fərqlənməsi; 3. Alınmaların tələffüzünü Azərbaycan dilinin xüsusi tələffüzünə tabe etmək cəhdi” [69, 268]. Alınma terminin fonetik tərkibinin dilin fonetik qaydalarına uyğunlaşdırılması elmi dilçilikdə transkripsiya, dilin qrafik qaydalarına uyğunlaşdırılması isə transliterasiya adlanır. Transkripsiya- elmi-tədqiqat məqsədi ilə nitqin yazılış |