Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva

Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
193 
sisteminin tələblərinə müvafiq olaraq dəyişikliyə uğrayır. Əc-
nəbi sözün məna strukturunun tam həcmi deyil, dilimizin 
həmin mərhələdə ehtiyac hiss etdiyi mənası alınır” [67,s.256]. 
Semantik mənimsəmədə alınma terminlər dilimizin 
semantik sisteminə daxil olur, izahı verilmədən xüsusi sahədə 
işlənir, eləcə də müstəqil və dəqiq mənalar qazanır. Bu üsulu 
məna alınması kimi qələmə versək daha düzgün olar. Alınma 
sözlərin assimilyasiyasında semantik assimilyasiya xüsusi yer 
tutur. T.Z.Quliyev yazır: “Avropa dillərindən Azərbaycan 
dilinə yeni sözlər daxil olduqca onların mənimsənilməsinin də 
özünəməxsus üsulları meydana gəlir. Bu üsullar bir tərəfdən 
Azərbaycan dili tələbləri ilə bağlıdır, digər tərəfdən isə alınma 
sözlərin özlərinin semantik anlayışı və struktur xüsusiyyətləri 
ilə əlaqədardır” [53,s.265].
Tədqiqatlardan aydın olur ki, sözlər reseptor dilə 
mənbədəki mənada daxil olur. Hətta əgər bir sözün bir neçə 
mənası mövcuddursa, həmin söz bütün mənaları ilə birlikdə 
mənbə dildən götürülür. Yalnız bir müddət keçdikdən sonra bu 
tip çoxmənalı alınma terminlərdə semantik sadələşmə baş verir. 
Yəni terminin bütün mənaları deyil, lazım olan mənası dildə 
istifadə olunur və işləklik hüququ qazanır. Məsələn, adept (lat. 
adeptus nail olan) sözü “hər hansı təlimin, sektanın, ideyanın 
qızğın tərəfdarı” deməkdir. Bu sözün ingilis dilində 6 mənası 
(aparıcı, qabiliyyətli, ekspert, tərəfdar, sunii, zərif) olduğu 
halda dilimizdə yalnız bir mənası işləklik qazanıb [136,s.18]. 
Alternativ (fr. alternative lat.alter. ikisindən biri) sözü dili-
mizdə “bir-birini qarşılıqlı istisna edən imkanlar arasında seçim 
zəruriliyi” deməkdir. İngilis dilində bu sözün 13 mənası qeyd 

---

Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________
 
194 
olunur: seçim, qeyri-ənənəvi, başqa, müvəqqəti aktiv, dublet və 
s [136,s.43]. Dilimizdə isə elmi sahədə yalnız seçim, variant 
mənasında termin kimi formalaşmışdır. 
Alınma sözlərin hamısı və ya bütün mənaları dildə özünə 
yer edə bilmir. Dilin qanunlarına tabe olan, cəmiyyətdə işlək 
olan, məna baxımından ehtiyac duyulan sözlər dildə qalıb 
özünə yer edir. N.Məmmədli yazır: “Hərçənd alınma termin 
dilimizin leksik sisteminin tərkib hissəsi olmaqla ümumi 
qanunlarına tabedir, lakin onun dildə qalıb-qalmaması, milli 
sözlərimizdə olduğu kimi, məna strukturunun sonrakı 
taleyində, inkişafı tendensiyasında həllini tapır” [69,s.257]. 
Dilimizdə idealizm, materializm, dialektizm, abstraktlıq, 
konkret kimi terminlər alınma terminlərdir. Bu terminlər 
alındıqları vaxt müəyyən fəlsəfi məna kəsb edirdilər. Zaman 
keçdikcə onlar ictimailəşmiş daha fərqli istiqamətdə işləklik 
qazanmışlar. 
Alınma terminlərin semantik mənimsənilməsi bir neçə 
mərhələdən ibarətdir. Bu məsələ ilə bağlı V.İ.Belikov və 
L.İ.Nikolskinin fikirləri maraqlıdır: “...əcnəbi söz semantik 
cəhətdən əvvəlcə okkozionalizm kimi götürülür və mətndə 
xüsusi izahat tələb edir. Sonra əcnəbi reali bir qədər 
mənimsənildikdə və məzmun planında vahidi ilə onun yeni 
ifadə üsulu arasında əlaqə başa düşüldükdə əcnəbi söz 
resipiyentin passiv ehtiyatının vahidi hesab edilir və yalnız 
bundan sonra aktiv ehtiyata keçərək tam mənimsənilmiş sayılır 
[98,s.262].
Semantik alınma prosesində ola bilər ki, söz reseptor dildə 
fərqli məna qrupuna aid olsun. Amma semantik alınma zamanı 

---