Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva

3.4. Tərcümə vasitəsilə terminoloji leksikanın inkişafı 
Tərcümə prosesi dilçilik kateqoriyaları ilə üzvü şəkildə 
bağlıdır. Tərcümə zamanı bir dildə olan informasiya digər dilin 
leksik-qrammatik, fonoloji-semantik, fonetik və s. Vasitələri ilə 
qarşı dilə çevrilir. Bu zaman tərcümə olunan mətnin daha 
anlaşıqlı olması üçün müəyyən elementlərin materiala daxili 
labüddür. 
“Tərcümə prosesini hər şeydən əvvəl, iki başlıca ünsür 
kimi qiymətləndirirlər: a) tərcümə olunacaq məlumatın başa 
düşülməsi; b) başa düşülənin adekvat şəkildə tərcümə dilində 
ifadə olunması. Bu iki ünsürün vəhdəti zamanı tərcümə olunan 
materialın leksik, semantik, qrammatik və üslub xüsusiyyətləri 
təhlil olunur və bu təhlilin nəticəsində tərcümə maksimum 

---

Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
199 
dərəcədə orijinala yaxın olur. Bütün bunlar ana dilinin 
normaları ilə tutuşdurulur və nəticədə xarici dildə söylənilmiş 
fikrin ana dilindəki ifadə vasitələri müəyyənləşdirilir” 
[1,s.3].Göründüyü kimi, bütün tərcümə prosesi tutuşdurma və 
müqayisə əsasında gedir ki, bu da xarici dilin öyrənilməsindəki 
prinsiplərdən biri olan xüurluluq prinsipinə cavab verir. 
Bundan başqa, tərcümə söz ehtiyatını artırır, onu müxtəlif 
istilah və sözlərlə tanış edir. 
Tərcümə prosesi zamanı təkcə məna deyil, tərkiblər 
arasındakı əlaqəni müəyyənləşdirmək də lazımdır. Bu zaman, 
tərcümə tam mənalı və əhatəli olacaq.
Azərbaycan dilinin terminoloji leksikası tərcümə yolu ilə 
mənimsənilən terminlər ilə zənginləşir. Bu baxımdan dilimizə 
daxil olan alınma terminlər aşağıdakı kimi tərcümə olunur: 
1. Tam tərcümə olunan alınma terminlər; Tərcümə alınma 
terminlərin bütün komponentləri reseptor dilə tərcümə olunur. 
Bu tip tərcümə alınma terminlər iki qrupa bölünür. Hərfi 
tərcümə ifadənin məna və struktur baxımdan köçürülməsi 
prosesidir. Məna tərcüməsi zamanı isə yalnız məna alınır. 
Struktur sabitliyi bu halda gözlənilmir. Ancaq hər iki halda 
tərəflər tamamilə reseptor dilə tərcümə olunur. Məsələn, 
ümumi mənfəət və ümumi qаrışıq gəlirlər (gross profit and 
mixed incomes)– əlаvə dəyərin muzdlu işçilərin əmək hаqqının, 
istehsаlа görə vergilərin və idхаl vergilərinin ödənilməsi ilə 
əlаqədаr 
оlаn 
хərclərin 
məbləği 
çıхıldıqdаn 
sоnrа 
istehsаlçılаrdа qаlаn bir hissəsidir. Göründüyü kimi, bu termin 
məna tərcüməsi yolu ilə mənimsənilmışdir. 

---

Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________
 
200 
2. Qarışıq tərcümə olunan alınma terminlər; Qarışıq 
tərcümədə birləşmənin hissəcikləri tam olaraq tərcümə 
olunmur. Müəyyən hissə mənbə dildə olduğu kimi qalır, 
məsələn: faktın əhəmiyyətli dərəcədə təhrifi (material 
misstatement of fact) – Yoxlanılmış maliyyə hesabatlarının 
məzmunu ilə əlaqədar olmayan digər məlumatların yanlış ifadə 
edilməsindən və ya təqdim edilməsindən irəli gəlir; nəzarət 
vasitələrinin monitorinqi (monitoring of controls) – Zaman 
keçdikcə, daxili nəzarətin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi 
prosesi.
3. Hərfi tərcümə olunan alınma terminlər; Tərcümə üsulu 
ilə alınan terminlərdə konstruksiya və element dəyişdirilərək ya 
ixtisar, ya da əlavə olunaraq tərcümə olunur. Bu baxımdan 
tərcümə terminlərlə kalka terminlər zahirən oxşasalar da, 
əslində fərqli anlayışlardır. Kalkaetmə prosesi zamanı sözün və 
söz birləşməsinin mənası tərcümə olunmaqla yanaşı onun 
strukturu, qrammatik quruluşu reseptor dilə olduğu kimi 
köçürülür. Amma tərcümə prosesində belə deyil. Sözü və ya 
söz birləşməsini tərcümə edərkən əsas diqqət mənaya yönəlir. 
Mənanın dəqiq ifadəsi üçün hər hansı bir hissəcik artırıla da 
bilər, çıxardıla da. Həmçinin tərcümə prosesində söz sırası bir 
çox hallarda gözlənilmir. Aşağıdakı birinci nümunədə birləşmə 
üç, ikinci nümunə dörd hissədən ibarətdir. Tərcümə prosesində 
isə hissələrin sayı azalıb, “of” hissəciyi dilimizə yiyəlik hal 
şəkilçisi kimi tərcümə olunub, məsələn: təxsisatların ləğvi 
(cansellation of appropriations) – ləğv edilmiş təxsisatlardan 
verilmiş büdcə ilində uzun müddət istifadə olunmaya bilər. 
Yaxud da, yaşayış minimumunun təyinatı (destination of life 

---