Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

ədəbİyyat:

1. 
   İslam ansiklopedisi. İstanbul:1994, cild X, s.75
   
2. 
   Pr.Dr.Nəcib Taylan. Məntiq tarixçəsi problemləri, İstanbul: 1996, s.45
   
3. 
   Каталог арабских рукописей. Том II, Баку; 2000; с.61
   

Əbülfəz Rəhmanİ

(Əlyazmalar İnstitutu)

QURANDA “HARUT VƏ MARUT” DASTANININ TƏDQİQİ
Məhəmməd peyğəmbər (s) dünyasını dəyişdikdən sonra alimlərin bəzisinin islama baxışı dəyişmişdir. Belə ki, qədim yunan və yəhud qay­naqlarından “Harut və Marut” dastanı kimi bəzi dastanları islam ta­rixinə daxil etmişlər.

Quranda qeyd edildiyi kimi Harut və Marut cadugərlərin sehrlərinə qar­şı insanlara sehr öyrətmək üçün yer üzünə enmişlər. Lakin Bəqərə su­rəsinin 102-ci ayəsi dastan ba­rəsində ixtilaf yaradır. Belə ki, bir za­man Adəm övladı Allahın əmrlərindən boyun qa­çır­dıqlarına görə, mə­ləklər Allaha etiraz bildirmək üçün Onun hüzuruna gedirlər. Allah-Taala isə onların öz aralarında bir neçə mələyin seçilməsini əmr edir, onlar da Harut və Marut adında iki mələyi seçirlər. Beləliklə, o iki mə­lək imtahan üçün yer üzü­nə enir. Amma günah edirlər. Bu üzdən Allah onlara dünya və axirət əzabı nazil edir. Onlar isə ixtiyarlı olaraq dünya əzabını seçirlər. Rəvayətə görə hələ də onların əzabı davam edir. Bu araş­dır­ma­mız­da isə ixtilafın həlli üçün bir neçə münasib metod gös­tərilir.

Qurani-kərim səmavi bir kitabdır və dini hormontik olduğuna görə, onu daha da yaxşı dərk etmək üçün, ayələrini dəqiq təfsir etmək lazım­dır. Təfsirçilərin bəziləri Quran ayələrini təfsir edən vaxt, elə hədis və das­tanlardan sitat gətirirlər ki, o hədis və ya dastanı nəql edən rəva­yət­çiyə etibar etmək olmaz. Bunu “Harut və Marut” dastanına aid etmək olar. Nəql olunmuş dastan ayədə gəldiyindən fərqlidir. Bizim belə bir ya­zını qələmə almağımızın məqsədi isə bu mövzunun daha da aydın­laş­ması ilə bağlıdır.

“Vət-təbəu mə tətluş şəyatiynu ələ mulki suləymən”

Əlammə Təbatəbayi yuxarıdakı ayənin təfsirində belə yazır:

Təfsirçilər bu ayənin təfsirində fərqli nəzəriyyələr irəli sürürlər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, başqa təfsirlərdə belə deyil.

1. 
   Fail (əvəzlik) “ittəbə-u” yahudilər nə zaman olublar? Həzrəti Sü­ley­ma­nın (ə), Məhəmməd Peyğəmbərin (s) və ya hər ikisinin zama­nın­da?
   
2. 
   “Tətlu” kəlməsi (davam etdilər), (çağırırdılar) və ya (yalan de­yir­dilər) mənalardadır.
   
3. 
   “Şəyatiyn” kəlməsindən məqsəd cindir, insandir ya hər ikisi?
   
4. 
   “Ələ mulki Suləymən” cümləsindən məqsəd Süleymanın padşah­lı­ğın­­dandırmı, zamanındandırmı, onun şahlığınadırmı ya öhdəsin­də­dir­mi?
   
5. 
   “Və ləkinnəş şəyatiynə kəfəru”dan məqsəd şeytanlar insanlara sehr öyrət­mək­lə kafir oldular?
   
6. 
   “Yu-əllimunən nəsəs sehr” cümləsindən məqsəd budur ki, şeytan seh­ri əl altına qoydu, ya Süleymanın taxtının altında sehrin sözlərinin ol­duğunu dedilər?
   
7. 
   “Və mə unzilə ələl mələkəyn...” bu cümlədə “mə” sözü, iki cüm­ləni bir­ləş­dirən bağlayıcıdırmı? Ya “mə tətlu...” cümləsində bağlayıcı ya “sehr” kəlməsinə bağlayıcıdır. “Mə” sözü nafiyədir “və” sözü isə mü­raciət edəndir?
   
8. 
   “Ənzal” səmadan yerə enmək mənasındadır?
   
9. 
   “Mələkəyn” kəlməsi iki səmavi mələkdir? “Məlikəyn” iki padşah mə­na­sındadır? “Mələk” kəlməsi iki saleh insan mənasındadır?
   
10. 
    “Babil” İraqda olan Babildir ya Dəmavənd şəhərində olan Ba­bil­dir?
    
11. 
    “Mə yu-əllimən” təlim vermirdilər ya elam etmirdilər mənasın­dadır?
    
12. 
    “Fələ təkfur” kəlməsi sehr etməklə kafir olma, onu öyrənməklə kafir olma ya hər iki mənadadır?
    
13. 
    “Minhoma” kəlməsindən məqsəd Harut və Marutdur, sehrdən gə­lən mətləb­lərdir və ya iki nəfərin arasında təfriqə salma başa düşülür?
    
14. 
    “Mə yufərriqunə bəynəl mər-i və zəvcih” sehr vasitəsilə qadın və kişinin arasında təfriqə yaratmaqmı, onları aldadıb kafir etməmi, iki nəfərin arasında söz gəzdirmə və onları ayırmaqdırmı?
    
15. 
    Quranda bu dastan həqiqi bir dastandır ya misal olaraq gətiril­miş­dir? Əgər təfsirdə olan fərqlər rəqəmə çevirilərsə 1,260,000 ehtimal mövcud­dur.
    

Bu Qurani-kərimin qəribə sirlərindəndir ki, bir ayədə Onun fəsahət və bəla­ğətini korlamadan bu qədər ehtimal mövcuddur.

Hər halda ayədən bu nəticəni ələ gətiririk ki, yəhudilər arasında bir neçə müddət cadugərlik cari olub. Beləliklə, sehrin mənşəyini isə Sü­ley­mandan (ə) bilir­lər. Yəhudi­lə­rin məntiqinə əsasən Süleymanın (ə) padşahlığı sehr ilə idarə olunur­du. Amma sehrin bir qismini də Harut və Maruta mənsub edirlər. Quran o cür yanaşmanı qəbul etmir və bunu küfr bilir.

Təbatəbayi, “əd-Durulmənşur” təfsirində İbn Cərirdən, o da İbn Ab­basdan bu das­tan barəsində bir rəvayət gətirmişdir.

“Süleyman (ə) dini mərasimlərlə əlaqədar təmizliyə gedən zaman üzüyünü həyat yoldaşı Ciradəyə verərmiş. Günlərin bir günü Allah-Taala onu imtahana çəkir və şeytan Süleymanın (ə) simasına girib, Ciradədən üzüyü alır. Beləliklə, o üzük vasitəsilə bütün cin və insanlar şeytana təslim olur. Bu minvalla şeytan sehr­dən ibarət olan kitablar ya­zıb, Süleymanın (ə) taxtının altında gizlətdi. Süleyman (ə) vəfat etdik­dən sonra, kitab­ları oradan çıxarıb, dedilər ki, Süleyman (ə) sehr və ca­dugərliklə hökuməti idarə edirdi. Buna görə caamat onu qovdular. An­caq Quran, həzrəti Məhəmmədin (s) gəlişi ilə o mövzunu mətrəh edib, ay­dınlaşıdırır.”

Təbatəbayi yazır: Bunun kimi rəvayətlər iyirmidən çoxdur və hamısı da qondar­madır. Ümu­miyyətlə, hər bir rəvayət Quranın və Məsumların (ə) yazdıqları ilə uyğun gəl­məzsə, yalandır. Təbatəbayi də o cür rəva­yət­ləri rədd etmək üçün fəlsəfəyə müra­ciət etmişdir.

Sehr və cadu kimi işlər adətdir və təkrar etməklə əldə olunur. Lakin mö­cüzə belə deyil. Düzdür, möcüzə ilə sehrin oxşar cəhətləri var. Am­ma sehr və möcü­zə­nin arasında olan fərq budur ki, möcüzə Allahın ira­dəsinə bağlıdır. Yəni Allah istəsə möcüzə baş verə bilər. Ancaq sehr və caduyə müstəqil iradə lazımdır.

İnsan elmi bir sıra təbii səbəb və hərəkətlər vasitəsilə sehrə müda­xilə etmişdir, mö­cü­zə isə Allahın icazəsi ilə bəzi insanlara verilmişdir. Bu da Allah elminin insan elm­lərindən üstünlük təşkil etdiyini bildirir. Beləliklə, yəhudilərin Süleymana (ə) və başqa peyğəmbərlərə mənsub etdiyi “sehr” onların məqamına yaraşmır. Kaşif təfsirçisinin nəzəriyyəsi fərqli olaraq, insanın diqqətini özünə cəlb edir:

Məhəmməd Cavab Moğniyə Kaşif təfsirində yazır: Bu barədə “əl-Nəvah fi həqəlul həya” kitabında oxuduğum ən maraqlı mət­ləbdir. Çün­ki o bir qrup arxeoloqların sözlərinə söykənmişdir. Onun sözlərini yazı­nın son səhifələrində gətirəcəyik. (3)

“Harut” və “marut” kəlmələri arami mənşəlidir. “Harut”un mənası pis, zərər, şər, yamanlıq, “marut” isə üsyankarlıq və inadkarlıq məna­sın­dadır”. (4)

“Vajehayi dəxil dər Quran” kitabında yazılır: “Markilyus bu sözlə­rin zahiri quruluş və kollegiyasından arami mənşəli olmasını güman edir”. (5)

“Marut” sözü İbri dilində də (İbri dili Arami dilinin bir ləhcəsidir) işlədil­miş­dir. Lakin onun mənası padşahlıqdır. (6) Təfsirçilərin ək­səriyəti bu adların ərəb mənşəli ol­mamasını yazırlar. O kəlmələr qeyri ərəb olmasından əlavə müəyyən­ləşmiş isimdir. (7)

Bəziləri bu iki kəlmənin “hərt” və “mərt” kəlmələrindən götürül­mə­sini deyirlər. (8)

Sant Clair tisdalle nəzəriyyəsinə əsasən “harut” və “marut” kəlmə­ləri fars mənşə­lidir. (6)

Burada məqsədimiz isə iki mələyin Allah tərəfindən cadugərlərin sehrlərini batil etmək üçün insanlara sehr öyrətmək üçün yer üzünə enməkdən ibarətdir. Həmçinin Harut və Marut Bəqərə surəsində “və mə unzilə ələ mələkəyn be Babil Harut və Marut” fəthə ilə gəlmişdir. Yəni ərəb qrammatkasına əsasən qeyri ərəb kəlmələr fəthə ilə, ərəb kəlmələri isə kəsrə ilə gəlmişdir. Lakin kəsrəli gəlmədiyinə görə qeyri ərəb mən­şəli olmasını sübut edir.

Tarixçilərin dediklərinə görə “harut” və “marut” sözləri Avesta, Misir və slavyan kitablarında məna baxımından dəyişdirilmişdir.

Vetis Neld Misir qaynaqlarından bir əfsanəvi kitabı tərcümə edən zaman “hurvanati” və “amerəkati” adlı kəlmələr ilə rastlaşır. O kəlmə­lə­rin “harut” və “marut” adlarına oxşarlığını bəyan edir. Bu üzdən o kəlmələrin müqayisə ol­malarını vacib saymışdır. (6)

Avestada da bu cür kəlmələrə rast gəlinir ki, “harut” və “marut” kəl­mələrinə oxşarlığı vardır. Artur Cefri “Vajehayi dəxil dər Quran” adlı kitabda yazır:

Lagard yuxarıda qeyd etdiyimiz iki kəlməni Avesta da “hevrutat” və “emertat” kələmələri ilə eyni bilir. Sonralar bu iki kəlmə fars dilində xordad (şəmsi təqvimi ilə 3-cü ay) və mordad (şəmsi təqvimi ilə 5-ci ay) formalarına düşmüşdür. (5)

Belə bir məzmun “Elami Quran” və “Fərhəngi-kamili-loğəti-Quran” kitab­larında qeyd olunmuşdur. Yenə də slavyan mətnlərində “harut” və “marut” sözləri “ariyux” və “mariyux” kimi gəlmişdir. (6)