Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 6,47 Mb.
|
|
Samirə Əlİyeva
(Əlyazmalar İnstitutu) ŞƏRƏF XANIM BİNTİ ƏR-RUMİNİN QƏSİDƏLƏRİ HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT XIX əsr Osmanlı ədəbiyyatının qadın şairləri içərisində özünəməxsus yer tutan Şərəf Xanım Divanının nüsxələrində 23 ədəd qəsidə yer almışdır. Bildiyimiz kimi, ən əski lirik şeir janrlarından hesab edilən qəsidənin həcmi əsasən on beş, bəzən də otuz beytdən çox olur. Belə lirik şeirlər mədh, tərif niyyəti ilə yazılır. Burada konkret bir şəxsiyyət, ya da müəyyən bir hadisə və onun cərəyanı təntənəli bir üslubda mədh edilir. Klassik Şərq ədəbiyyatında qəsidələr əruzun bir sıra bəhrlərində yazılırdı. Mətlə qafiyəsi qəsidə ənənəsinə uyğun beytlərin hamısında saxlanılırdı. Qəsidə bəzi ədəbi formaların başlancığını özündə cəmləşdirən sinkretik janrdır. Münacat, nət, mədhiyyə, fəxriyyə, qitə və mərsiyyə kimi klassik şeir formaları onun bətnində təşəkkül tapmış; hətta bəzi sənətkarlar qəsidənin müəyyən hissəsində qəzəldən istifadə etmiş və ona “təğəzzül” demişlər. Şərqdə qəsidəyə maraq, daha tez, hətta miladdan əvvəl oyanmışdır. İlk öncə ərəb ölkələrində “Tayfa və qəbilə qəsidələri” yaranmışdır. V-VI əsrlərdə Ümrul-Qeysin və Əntərə ibn Şəadad mündərəcəsinə qəzəl və qəsidə ünsürləri hopan qəsidələr yazmışlar. Əməvilər və Abbasilər dövründə qəsidə geniş yayılan şeir janrı idi. Türk Xaqanı Sultan Mahmud Qəznəvi qəsidəyə böyük əhəmiyyət verirdi. Haluk İpəktənə görə, Türk ədəbiyyatında qəsidənin başlanğıcı olduqca qədimdir. XIII yüzillikdə Mevlananın Divani-Kəbirində 300-ə qədər qəsidəsi vardır. Bunlar şairin gerçək sevgilisi üçün söylədiyi tövhid və münacatlardır. Qəsidələr farsca olduqları halda, Mevlana türk şairlərincə çox oxunduğu üçün təsirləri böyük olmuşdur. (H.İpəktən, Eski Türk Edebiyyatı, səh.43). Şərəf Xanımın Divanında: on birbeytlik 1 qəsidə; on ikibeytlik 3 qəsidə; on beşbeytlik 1 qəsidə; on altıbeytlik 1 qəsidə; on yeddibeytlik 1 qəsidə; on səkkizbeytlik 8 qəsidə; iyirmi beşbeytlik 1 qəsidə; otuz beytlik 1 qəsidə; otuz birbeytlik 1 qəsidə; otuz doqquzbeytlik 1 qəsidə; qırxbeytlik 2 qəsidə; qırx ikibeytlik 1 qəsidə; qırx üçbeytlik 1 qəsidə yer almışdır. Deməli, qəsidələrin həcminə görə ən kiçiyi on bir beyt, ən böyüyü qırx üç beytdir. Şərəf Xanım qəsidələrini əruzun 10 müxtəlif qəlibindən istifadə edərək yazmışdır:
Qəsidələrdə istifadə edilən qafiyə və rədiflərə gəldikdə, 23 qəsidənin 17-də rədifdən istifadə etmiş, 1 qəsidədə qafiyə ilə yanaşı həm də rədifdən istifadə etmiş, 4 qəsidədə isə yalnız qafiyə ilə kifayətlənmişdir. Şərəf xanım qəsidələrində rədif və qafiyə kimi işlənmiş sözlər bunlardır: “la ilahə illallah”, “-a ya Rəsulallah”, “əssəlami əleyk”, “-sin əfəndim”, “et ya Həzrəti-Mevlana”, “-Monlayi-Rum”, “-dür Güruhi-Mevlevi”, “Qadirilərün”, “dur Yazıçızadə”, “-dur Əhmədi-Bican”, “-i dərvişün”, “ağlamazmısın”, “olsun”, “-dür bu”, “-mi olur”, “olsun”, “-i”, “an”, “əskəri-islam”, “an”, “oldı”. Əruzun qısa qəliblərindən olan həzəc bəhrinin “Məf`Ulü MəfA`İlün FƏ`İlün” qəlibində yazılmış “-i” hərfinin bəzən rədif, bəzən də qafiyə funksiyasını daşıdığı 40 beytlik qəsidə olduqca böyük maraq doğurur. Bu qəsidə Ali Paşanın xarici bir ölkədəki səfir vəzifəsini bitirib öz ölkəsinə dönüşü və təşrifini təbrik etmək məqsədilə yazılmış bir qudümiyyə xarakteri daşıyır. Bu qəsidənin əvvəl qismində fələkdən şikayət, daha sonra mədhiyyə və təşriflə dönüşü müjdələmə, əsərin sonunda isə dua hissələri yer almışdır. Bu mənzumədə klassik qəsidə ənənələrindən kənara çıxılaraq şairənin öz təxəllüsü keçən tac beyt 35-ci beyt hesab edilir. ب nüsxəsində “Küdumiyyə Bərayi-Ali Paşa” başlığı altında verilən həmin əsərdən bir parçanı diqqətinizə çatdırırıq: Məf`Ulü məfa`ilün fə`Ulün ... Görmüş degil idi mülki-Əfrənc, Zatın kibi bir səfiri-ali.
Təsdiq edər İngilis kralı. Zatın ilə fəxr edərsə çoxmı, Dünyada olan bütün əhali. Hökm eylə sipehrə qeyri bitsin, Biçarə Şərəflə ixtilali... Şərəf xanımın qəsidələrinə nəzər saldıqda belə bir qənaətə gəlmək olur ki, “Şərəf xanım bir mərsiyə” şairidir. Belə ki, şairə 8 qəsidəsini mərsiyəyə ayırmışdır ki, bunların da hamısı Kərbəla mərsiyəsidir. O, Ali-Əbayə olan məhəbbətindən və Kərbəla hadisəsinin onun ruhunda açdığı dərin təəssürata və acılara görə yaşadığı dövrdə hər il bir “Kərbəla mərsiyəsi” yazacağını ifadə etmişdir. Bunlardan 18 beytdən ibarət olan və əruzun Müzari bəhrinin Məf`Ulü fa`İlatün məf`ulü fa`ilatün qəlibində qələmə aldığı “ağlamazmısan” kəlməsindən rədif olaraq istifadə etdiyi qəsidəsi hiss və duyğularının təlatümünün təzahürü kimi səslənir:
Gəldi Mühərrəm, ey dulü can, ağlamazmısan, Matəm zamanı rüzu şəban ağlamazmısan.
Yad eyləyüb o vəqti, aman, ağlamazmısan. Şərəf xanımın divanında həm də klassik qəsidə anlayışına və qaydalarına uyğun yazılmış iki bahariyyə mövcuddur. Bunlardan biri Müctəss bəhrinin Məfa`ilün fə`ilatün Məfa`ilün Fə`ilün qəlibiylə Validə Sultanın mədhinə yazılmış 31 beytlik bir mənzumədir. Qəsidədə 1-20-ci beytlər nəsib, 21-25-ci beytlər təğəzzül, 25-ci beyt girizgah, 26-29-cu beytlər mədhiyyə, 30 və 31-ci beytlər isə dua xarakteri daşıyır. Klassik qəsidələrdə əgər təğəzzül, yəni qəsidənin daxilində qəzəl yerləşibsə, şairin adı həm qəzəlin sonunda, həm də qəsidənin son beytlərində keçir. Lakin bu qəsidədə şairə yalnız təğəzzül bölməsində 25-ci beytdəki məxləsi ilə kifayətlənmişdir, yəni əsərdə “tac beyt” yoxdur. Bu qəsidə bahariyyə formasında yazıldığı üçün burada bir cox çicək ünsürünün adı keçməkdədir: qönçə, sünbül, şəbbu, civan pərçimi (boymadərən), zülfi-arus (gəlin teli), həzəran, hüsni-yusif, buz çiçəyi, kartopu, yasəmən, qərənfil, lalə, gül, bənövşə, nərgiz və s. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, əvvəlki dövr klassik qəsidələrində işlənməyən “buz cicəyi”, “kartopu” kimi çiçəklər də bu əsərdə sayılmaqdadır. Həzəc bəhrinin Məfa`ilün məfa`ilün məfa`ilün məfa`ilün ölçüsündə yazılmış Ali Emin Paşa vəsfinə həsr edilmiş “oldı” rədifiylə yazılmış 40 beytlik bahariyyə də olduqca maraqlıdır. Bu mənzumə də klassik qəsidə qaydalarına uyğun bir şəkildə qələmə alınmışdır. 1-17-ci beytlər nəsib, 18-21-ci beytlər təğəzzül, 22 və 23-cü beytlər girizgah, 24-36-cı beytlər mədhiyyə, 37-ci beyt fəxriyyə, 38-ci beyt tac beyt, 38-40-cı beytlər dua xarakteri daşıyır. Şairənin adı həm təğəzzülün sonunda, həm də tac beytdə verilmişdir. Bu qəsidə də bir bahariyyə olduğundan bir çox çiçək və gül adları əsərdə öz əksini tapmışdır: qönçə, gül, sünbül, çadır çiçəyi, fulya, ərgəvan, nərgiz, zülfi-arus, civan pərçimi, bənövşə, lalə, şəbbu, ay çiçəyi, gecə səfası, fülbəhri, zərrin-qədəh, çərxi-fələk, leylak, şakayık, zanbaq, xaşxaş çiçəyi, qərənfil, yasəmən, hər dəm tazə, ətirşah, kartopu. Bu əsərdə bəlkə də Şərəf xanımın qadın olmasından irəli gəlir ki, sələflərindən fərqli olaraq özündən əvvəlki bahariyyələrdə çox pastlanmayan fülya, ay çiçəyi, fulbəhri, leylak, xaşxaş çiçəyi, hər dəm tazə, ətirşah, kartopu kimi çicəklər də özünəməxsusluğu ilə xatırlanmışdır. Açıl, ey qönçeyi-ziba, açıl, fəsli-bəhar oldı, Həzarın həsrəti-didar ilə dərdi həzar oldı. Donandı hər tərəf üşkufeyi-əlvan ilə yer-yer, Yenə sün`i-cənabi-Kidgari açikar oldı... Bənəfşə çıxdı hərcayi deyü ifrati-yə`sindən, Olub sünbül pərişan, lalə yeksər dağdar oldı... Qərənfil yasəmən eşqiylə sinə çak-çak etdi, Ya hər dəm tazəyə meyl etmədə biixtiyar oldı Yüklə 6,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|