Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Hüseyn KƏRİMİ

(Əlyazmalar İnstitutu)
ƏYANİ ŞƏBÜSTƏRİNİN «ƏNBİYANAMƏ»SİNDƏ ÇƏNG ÇALAN QOCA SURƏTİ
Bu mövzuya müraciət etməkdə məqsəd «Çəng çalan qoca» heka­yə­sinin doq­quzuncu əsrin sonu, onuncu əsrin əvvəllərinə aid olan və nəzm şəklində qələmə alınmış, tamamilə yeni bir nüsxəsini təqdim etməkdir. Təkamülünün gedişatı folk­lordan nəsrə, nəsrdən nəzmə doğru olmuş bu hekayənin Əyani Şəbüstərinin «Ənbi­yanamə» əsərindəki variantını fərq­ləndirən cəhət onun Firdovsinin «Şahna­mə» əsərinin vəznində və epos janrına xas olan epik dildə yazılmasıdır. Adıçəkilən heka­yənin bu əsərdəki forma və məzmunu haqqında bəhs etmək üçün onun digər va­riantları – «Əsrarüt-touhid» əsərində nəsr şəklindəki variantı, «Müsibət­na­mə» əsərində nəzm şəklindəki variantı və Mövlananın məsnəvisi ilə mü­qayisəsini təq­dim etmiş və göstərmişik ki, əlavələr, artırmalar və ix­tisarlar bu hekayənin günü­müzədək necə təşəkkül tapmasına təsir gös­tərmiş, səbəb olmuşdur. Mövla­nanın və Əttarın çəng çalan qocası haq­qında bir çox məqalələr yazılmışdır və həmin məqa­lələrdə daha çox bu rəvayətlərin forma və fərqlərindən bəhs edilmişdir. Təqdim etdiyimiz möv­zuya aid yazı bu hekayə haqqında mükəmməl və tam məlumat ver­məklə yanaşı, oxucunu çəng, yaxud tənbur çalan qoca haqqında heka­yənin nisbətən yeni və bilinməyən tərəfləri, cəhətləri ilə tanış edir.

«Çəng çalan qoca», yaxud «Tənbur çalan qoca» mənsur bir hekayə­nin adıdır ki, onun əsas məxəzi Məhəmməd ibn Münəvvərin «Əsrarüt-touhid» («Tövhidin sir­ləri») əsəridir (21-20 / 5). Bu qısa hekayə Əbu Səid Əbi əl-Xeyrin xadimi Həsən Müəddəbin dilindən şeyxin kəramət­lə­rindən bəhs edərkən belə qeyd olunmuşdur: tənbur çalan qoca; «Hə­sən Müəddəb dedi ... dərvişlərin məskəni olan evin qapı­sından qoca bir çəng çalan çıxdı, ... mənə bir qızıl kisəsi verdi və dedi ki, yüz di­nar­dır... şeyxin yanına apardım. Şeyx dedi ki, götür apar Hirə qəbiristanlığına... ora­da bir qoca var, yatmışdır... qızıl kisəsini ona ver... Bir qoca gördüm, zəif. Başı­nın altına tənbur qoymuş və yatmışdır... Soruşdum ki, necə­sən, nəçisən? Dedi ki, ... peşəm tənbur çalmaqdır... İndi qocalmışam, halım, vəziyyətim dəyişib, daha heç kim məni axtarmır, dəvət etmir... Bu qəbiristana gəldim və Allah-Taala üçün zəbur oxu­mağa başladım... Yuxuya getdim və indi sən məni oyadana qədər yatmışdım... Onunla birlikdə Şeyxin hüzuruna gəldik... O qoca əl-ayağa düşdü və tövbə et­di...» (108/7).

Şeyx Fəridəddin Əttar Nişapuri «Müsibətnamə» əsərində bu heka­yəni 29 beytdə nəzmə almışdır, ancaq belə bir fərqlə ki, dastanın dərviş­lərin yoxsulluğu və Həsən Müəddəbin qızıl verməsi haqqında olan bi­rin­ci hissəsini hekayənin sonuna keçir­miş və dastanı nəğməkar qocanın vəsfi ilə başlamışdır. Digər fərq bundan ibarətdir ki, nəğməkar qoca qə­biristanlığa deyil, xaraba bir məscidə getmişdir (777-753 / 6). «Əsrarüt-touhid» əsərində və Mövlananın məsnəvisindəki rəvayətlərlə Əttarın rə­vayəti arasındakı əsas fərq bundadır ki, Əttarın rübab çalan qocası nəin­ki tövbə etmir, bəlkə hətta hərisliklə və ümidlə yalnız Xudavəndi-Taala üçün çalmaq və daha çox ruzi qazanmaq əzmindədir.

... Bundan sonra da gər gətirməsə yuxu özü ilə ölüm,

Cümlə sənin üçün çalacağam rübab. (425 /4)

Əttar bu hekayədən belə bir nəticə çıxarır ki, əqli naqis olan adam­ların işi asandır. Beləliklə də, o, Allahla və xalqla həyasızcasına danı­şan, söhbət edən şövq və ilham sahiblərinin üzrünü istəmiş olur (754-753 /6). Bir qədər sonra bu hekayə Mövlananın qiymətli məsnəvisində 179 beytdə və yeddi əlavə dastanda təzahür edir. Heç şübhəsiz, Möv­lana bu dastanı, nəzmin və hekayənin üslubunun şahidlik və təsdiq et­diyi kimi, həmin «Müsibətnamə»dən əxz etmişdir. Lakin o, müəyyən də­yişikliklər edərək hekayənin təsir qüvvəsini artırmış və ona daha qə­ribə bir məzmun bəxş etmişdir. Birincisi budur ki, Mövlananın rəva­yətində hadisənin baş verdiyi məkan Mədinə şəhəridir. İkincisi, aydın düşüncəyə, geniş dünyagörüşünə malik olan, başdan-başa zövq əhli olan Əbi Səidin yerinə nəğməkar qocanın dadına yetişən şəxs «əmr be məruf» (lazımlı və xeyir işlərə dəvət) və «nəhy əz münkər» (pis və zə­rərli əməllərdən çəkindirmək) məsələsində tələbkarlığı, kəskinliyi, cid­di­liyi və cəsarəti ilə məşhur olan Ömər ibn Xəttabdır. Üçüncüsü, «Əs­rarüt-touhid» və «Müsibətnamə» əsərlərində Əbu Səidin məsələdən agah və xəbərdar olmasının dəlili – səbəbi qeyd olunmamışdır və bilin­mir ki, o öz daxili intuisiyası, yaxud bir başqasının verdiyi məlumata əsa­sən çəng çalan qocanın vəziyyətindən xəbərdar olur (Foruz Ənfər, məsnəvinin şərhi. 756-754).

Onu eşitmişəm ki, Ömərin dövründə,

Vardı bir təkəbbürlü çəng çalan mütrüb.(1913 /8).

Mövlana qocanın çəng çalmaqda məharətini vəsf etdikdən sonra onun səsini «İlahinin nəfəsi» kimi tərənnüm edir və onu dastandan kə­nar­laşdıraraq, bir hədisin irfani təfsirinə cəlb edir. Sonra Mövlananın dost­larının vəziyyəti və əhval-ruhiy­yə­ləri tələb edir ki, bir-neçə beyti nəzm xəttinə düzsün (759 /6).

Mövlana bu dastanı öz düşüncələrini bəyan etmək üçün bir vasitə, bəhanə kimi seçmişdir və bu müjdəçi dastandan bir neçə ikinci də­rəcəli, əlavə dastan hasil ol­muş­dur. Dastandakı məntiqi ardıcıllığı izlə­mək, bütün dastan boyu nəql edənin – hekayəçinin kim olduğunu anla­maq çətindir və asanlıqla demək mümkün deyildir ki, danışan – birinci şəxs kimdir: mouləvi, Allah, Ömər, yoxsa çəng çalan qoca? (325 /2).

Əyani Şəbüstərinin «Ənbiyanamə» əsərində çəng çalan qoca (845-917).

«Ənbiyanamə» dini-mənzum eposdur, mütəqarib vəznində yazıl­mış­dır. Bu əsə­rin müəllifi Bürhanəddin İbrahim ibn Həsən Şəbüstəri Nəqş­bəndi hicri təqvimi ilə doqquzuncu əsrin axırları, onuncu əsrin əvvəl­lərində yaşamış, o dövrün böyük alimləri, hikmət sahibləri, şairləri, şərh­çiləri və qrammatika mütəxəssislərindən biri olmuşdur. Azərbay­ca­nın Şəbüstər məntəqəsindəndir. Şeirlərini «Əyani» təxəllüsü ilə yaz­mış­dır, lakin ərəb elmləri üzrə çoxsaylı əsərlər yazdığı üçün «Sibuyeyi-sani», yəni «ikinci Sibuyə» kimi tanınmışdır. O, «Şahnamə»nin təqlid­çi­lərindəndir. Firdovsiyə sadiq olduğunu büruzə verməsə də, Sədiyə, Ət­tara, Nizamiyə və Möv­la­naya sonsuz sədaqətini və ehtiramını dəfə­lərlə qeyd etmişdir.

Mövlananın çəng çalan qocası haqqında daha çox düşünməyin sə­bəbi Əyani Şəbüstərinin bu dastanı yaradarkən addım-addım Mövla­na­nın məsnəvisi üzərində dayanmasıdır. Əyaninin də çəng çalan qocası Möv­lananın məsnəvisində olduğu kimi, ardıcıllığın və məntiqiliyin məh­suludur. Belə ki, öncəki dastanda hadisələrin gedişatı bu hekayəni söyləmək üçün bir zəmin yaratmışdır.

Əyaninin yaşadığı dövr VI-VIII əsrlər saf fars şeirinin X-XI əsrlərin qarışıq və çətin şeirinə keçid dövrü idi. Yaxud ən azı pəhləvanlığa həsr olunmuş, milli və röv­nəqsiz irfani şerlər bazarı dövrüdür. IX əsrdə fars şeiri sadəliyə və rəvanlığa mail idi... Dastanları əhatə edən, əxlaqi mə­sələlərə həsr olunmuş nəzm əsərləri, dini epos­lar yaratmaq bu dövrün digər xüsusiyyətlərindəndir (163-195 /3). Əyani ət­rafda baş verən və sonralar səfəvilərin hakimiyyəti ilə nəticələnən gərgin hadisə­ləri müşa­hidəçi kimi izləyir və ümidsizcəsinə öz şeir bazarının kasad olmasından söz açır:

Əyani, kasaddır malın sənin,

Sənin çuxan qaldı özünə.

Onu qoy kənara ki, bəxtin yatmışdır,

Sənin malının yoxdur xəridarı.

İndi şeir bazarının kasadlığı hakim kəsilmişdir və digər tərəfdən də şair özü­nün ahıllıq dövrünü yaşayır. Beləliklə, ən yaxşısı din aləminin böyüklərinə sitayiş etməkdir. Birdən-birə Mövlananın çəng çalan qoca hekayəsini yada salır ki, ömrü boyu xalq üçün çalmış, lakin bir şey qazanmamışdır. Amma elə ki, Haqq üçün çal­mağa başlayır, Haqq-Taala xəlifənin əli ilə ona qiymətli ipək və muzdunu bəxş etdi.

Get, bir-iki gün bu kasad malı,

Peyğəmbərlər bazarında qoy hərraca. (804 / həmin)

Əyani belə bir müqəddimə ilə çəng çalan qoca haqqında hekayənin başlanğıcına gedərək onu söyləməyə başlayır. O bu hekayəni ustadlara xas bir məharətlə, olduq­ca gözəl, rəvan bir tərzdə 49 beytdə qələmə alır və onu nəzmin zivərləri – gövhər­ləri ilə bəzəyir. O özünə nəsihət verir və artıq xırdalıqlara varmağa, hekayənin baş verdiyi məkan və zamana işarə etməyə heç bir ehtiyac görmür. Bəlkə işarə əvəzliyi olan «o»ya müraciət edir və bildirir ki, «o qoca çəng çalandan öyrən işi». Beləliklə, Əyani göstərir ki, bu dastan mənəvi məsnəvidə çox məşhurdur və oxu­cular onunla yaxşı tanışdırlar.

O çəng çalan kişidən öyrən işi

Ki, bükülmüşdür çəng kimi ruzigarın qəmindən... (807-844 / həmin)

«Ənbiyanamə»dəki dastanın aspekti Mövlananın dəyişkən xislətli çəng çalan qocasının əksidir, birbaşa üçüncü şəxs, ən böyük aqil və də­yişməzdir. Şübhəsiz, Əyani Əttarın əsərləri ilə tanış olmuşdur. Lakin özü­nün çəng çalan qocasını – bu qoca haqqında, sözsüz ki, müstəqil ol­mayan dastan yaradarkən addımbaaddım Mövlananın məsnəvisinin ar­dınca getmişdir. Yalnız bir fərqlə ki, əlavə – ikincidə­rəcəli dastan yarat­mamışdır. İkincisi, onun sonda gəldiyi nəticə Əttarın və Mövla­nanın gəl­diyi nəticələrdən tamamilə fərqlidir. O, belə bir nəticəyə gəlir ki, insan öz tamahına qalib gəlməli, sözündə və əməlində müstəsna olaraq Allahı nəzərdə tut­malıdır. Bu ümidlə ki, övliya tərəfindən qəbul edilmiş olsun.

Nəhayət, bu mövzuya aid yazımızda çəng, yaxud tənbur çalan qoca haqqında dastanın əslini – kökünü xatırlatmaqla, onun təkamül yolun­dan – folklordan, yəni şi­fahi xalq ədəbiyyatından başlayaraq nəsrə daxil olması, Əbu Səid, Əttar və Mövlana kimi böyük alimlər, müdriklər tərəfindən məsnəvi qəlibində bişdikdən sonra müxtəlif bəhrlərdə nəzm şəklində ərsəyə gəlməsindən bəhs edilir. Belə bir təkamül yolunu keçən hekayə həmin yolun davamında böyük «Ənbiyanamə» əsə­rinə daxil olmuşdur. Bu hekayənin dörd əsər üzrə müqayisəsi nəticəsində bəzi ox­şar və fərqli cəhətlər açıqlanır. «Ənbiyanamə» əsərindəki rəvayət ilə Mövlananın məsnəvisi arasında çox oxşarlıq olduğu üçün Mövlananın məsnəvisinin qeyd olunan özünəməxsus cəhətləri «Ənbiyanamə» əsəri­nə də aiddir.