Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Nailə Süleymanova

(Əlyazmalr İnstitutu)

ANA DİLİMİZDƏ YAZILMIŞ ƏLYAZMA TƏFSİR
Müsəlmanlar tərəfindən Qurani-kərimin müxtəlif dillərə tər­cümələri Həzrət Muhəmmədin (s.) dövründən başlan­mış­dır. Belə ki, Həzrət Mu­həmməd (s.) bəzi dövlət rəhbərlərinə dön­dərdiyi diplomatik mək­tublara onların dilinə tərcümə edil­miş Quran ayələrini də yazdırırdı. Bu­nula ya­naşı, peyğəmbərin Mədinədəki səhabələrində biri olan Səl­ma­ni-Farisi Quranın Fatihə surəsini onun izni ilə fars dilinə tərcümə etmişdir. Mən­bələrdə 745-ci ildə Qurani-kərimin tam olaraq ilk dəfə bərbər di­linə, 883-ci ildə hind dillərindən birinə, 956-ci ildə isə fars dilinə tərcümə edildiyi göstərir. ¹

Türk dilində olan tərcümələrə gəldikdə isə, islamı qəbul edən ilk türklər ana dillərinə tərcümə etdikləri Quran ayələrini uyğur əlifbasında yazırdılar. Ədib Əhməd bin Mahmud Yü­ken­kinin “Atabətul-Haqayiq” adlı tərcüməsi cəmi 20 ayədən ibarət olub uyğur əlifbası ilə yazıl­mış­dır. Bu tərcümə 1951-ci ildə İstanbulda nəşr edilmişdir. Başqa bir uyğur əlif­bası ilə yazılmış bir neçə ayənin tərcüməsi isə əlyazma halında İs­tan­bul Universitetinin kitabxanasında qorunub saxlanılmaqdadır². Türk dilinin muxtəlif ləhçələrində ilk tam tərcümə və təfsirlər ərəb əlifbası ilə yazılmışdır. Professor M.Hamidullah ən əski türk dilinə tərcümənin əl­yaz­ma nüsxələrinin İstanbul, Peter­burq və Mançestrdə olduğunu bildi­rir³. Bu tərcümə Sa­man­oğul­ları zamanında, Mənsur bin Nuh (961-977) dövründə tər­tib edilən heyət tərəfindən hazırlanmışdır. Bundan başqa Şiraz­lı Muhəmməd bin əl-Həcc Dövlətşah tərəfindən 1333-cü ildə türk dilinə tam tərçümə edilən sətiraltı Qurani-Kərim əlyazma nüsxəsi (№73) İstanbulda “Türk-İslam əsərləri müzeyi”ndə qo­runmaqdadır. Professor M.Nağısoylu və bir sıra digər mütə­xəs­sislər tərcümənin dili­nin oğuz türkcəsində olduğu qənaətin­də­dirlər.⁴

XII əsrdən başlayaraq isə ərəb əlifbası ilə Qur`ani-kərimi türk dilinə tərcüməsi sürətlə artmağa başlamışdır. Yazılması bəzi istisnalar ilə XX əsrin əvvəllərinə qədər davam edən belə tərcümə və təfsirlərin sayı təqribən səksəndən çoxdur. Bu tam mətnli tərcümə və təfsirlərdən iki­si­nin müəllifi Azərbaycan alim­ləridir. Bunlardan birincisi Bakı qazısı Mir Məhəmməd Kə­rim bin Mir Cəfər əl-Hüseyni əl-Bakuviyə məxsus, 1904 və 1906-ci illərdə nəşr edilmiş “Kəşf əl-həqaiq ən nükət əl-ayəti vəd-dəqaiq” isimli üçcildlik tərcümə və təfsirdir. Digəri isə Za­qafqaziya şey­xülislamı Məhəmməd Həsən Mövlazadə Şəkə­vinin 1908-ci ildə Tif­lisin “Qeyrət” mətbəəsində çap olun­muş “Kitab əl-bəyan fi təfsir əl-Quran” adlı ikicildlik təfsiridir. Hər iki müəllif müqəddimə də bu təf­sir­lərin yazılmasında əsas səbəb olaraq azəri-türkcəsində təfsirin ol­ma­dı­ğı­nı göstərirlər.

Sovet dövründə isə, 1962-ci ildə Əhməd İsrafil oğlu Ha­şım­zadə ərəb əlifbası ilə Azərbaycan dilində “Təfsir əl-Quran əl-Azim” adlı üç­cild­lik təfsir yazmışdır. Əlyazma olan bu təf­sir (C-697; C-698; C-699) hal-hazırda AMEA M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda qorunub saxlanılır. Əlbəttə ki, belə təf­sirlər daha erkən, IX-XI əsrlərdə Azərbay­canın ayrı-ayrı şə­hərlərdə fəaliyyət göstərən mədrəsələrində də ortaya çıxmağa başlamışdı. Qur’an və şəriət dərsləri ərəb dilində tədris olunsa da, müəllimlər hələ bu dili bilməyən şagirdlərə ayrı-ayrı mət­ləbləri an­ladarkən öz şərh və izahlarını istər-istəməz ana di­lində söyləməli olur­dular⁵. Lakin bu tərcümələrin şifahi olaraq tələbələrə çatdırıldığı və dəf­tərlərə yazıldığı üçün tam mətni və ya cildləri haqqında mənbələrdə heç bir məlimat yoxdur.

Müasir dövrdə davam edən araşdırmalar sayəsində türk di­lində yazıl­mış tərcümə və təfsirlər sayı artır. Məsələn, Pro­fes­sor M.Nagisoylu Cexiya Elmlər Akademiyasının Şərqşü­nas­lıq İnstitutunun kitabxa­na­sında apardığı araşdırma zamanı Osman ən-Nuri İbnu Muhəmməd bin əl-Həci Ömər əl-Bos­nəvi­nin 1812-ci ildə türk dilinə tərcümə etdiyi sə­tiraltı, ərəb əlif­bası ilə yazılmış Qurani-Kərimin əlyazma nusxəsini (R-III20) aşkar etmişdir.

Digər, bir cild türk dilində yazılmış təfsir isə AMEA M.Fü­zu­li adına Əlyazmalar İnstitutunda qorunub saxlanılan müx­təlif məzmunlu 24 min­dən artıq əlyazma əsərlər arasındadır. Bu əlyazma təfsir (B-7624) XVII əsrdə yazılmış və müəllifi, ka­tibi və köçürülmə yeri haqqında heç bir məlumat yoxdur. Lakin buna baxmayaraq, bu günə qədər paleqrafiq təsvirdən⁶ başqa araşdırılayan və heç bir tədqiqata cəlb edilməyən bu əl­yazma abidənin təfsir tarixinin öyrənilməsində mühim bir yeri ola­ca­ğına inanırıq.

İlk öncə əlyazmanın paleqrafiq xüsusiyyətlərinə nəzər sa­laq. Əlyaz­ma qara mürəkkəblə düzgün nəstəliq xətti ilə avropa istehsalı olan qa­lın, ağ saya kağızda yazılmışdır. Katib sürələ­rin adı, nazil olma yeri, ayə­lərin sayının yazılmasında qırmızı mürəkkəbdən istifadə etmişdir. Nəs­təliq elementli nəsx xətti ilə əsas mətnə nisbətən daha böyük hərf­lər­lə yazılmış Quran ayələri üstündən qırmızı mürəkkəblə xətlər çəki­lə­rək qeyd olun­muşdur. Bəzi səhifələrin haşiyələrində müxtəlif istiqamət­li qısa şərhlər verilmişdir. Haşıyələrdə cüzlərin nömrəsi qırmı­zı mürək­kəblə qeyd olunmuşdur. Əlyazma hind, şərq və sadə qələmlə müasir üsul­la səhifələnmişdir. Son səhifədə təfsirin ya­zılma tarixinin hicri 1086 (1676)-ci ildə məhərrəm ayının əvvəlində olduğu haqqında qeyd var­dır. Ola bilsin ki, müəllif adının ya birinci cilddə vəya ən son cilddə yaz­mışdır.

Cildi miqləbli, hər iki tərəfdən ornamentli medalyon basıl­mış, tünd qəhvəyi meşindir. Ölçüsü 15x21 sm, həcmi isə 299 vərəqdir. Əlyazma­nın dilçi alim, filologiya elmləri doktoru M.Ə.Dəmirçizadənin (v.1979) şəxsi kolleksiyasına aid olma­sını təsdiqləyən 2b, 9a, 29b, 89b vərəq­lərdə basılmış möhürlər vardır.

Əlyazmanın mətninə gəldikdə isə bu əsər, türk dilində ya­zılmış Qura­ni-Kərim təfsiridir. Əl-Ənəm surəsi ilə başlayan əl-Kəhf surəsi ilə sona çatan bu təfsir ikinci cilddır. Çox güman ki, tam təfsirin cildi dörd­dür. Hər surəsnin təfsirindən öncə ayələrin, bəzi sürələrdə isə kəl­mələrin sayı, surənin nazil olma yeri yazılmışdır. Müfəssir təfsirində Quranın Quranla təfsirinə və Quranın hədislərlə təfsirinə müraciət et­miş­dir. O, təfsirdə Abdullah İbnu Abbas (v.687), Əli ibn Əbu Talib (v.661), Os­man ibn Xəttab (v.656) və başqaları tərəfindən rəvayət edi­lən hədislərdən istifadə etmişdir. Müfəssir ayələri bəzən tam, bə­zən isə bitmiş ifadələr ilə hissələr bölərək ərəb dilində yazmış, tərkiblərini təh­lil və tərcümə etmədən təfsir etmişdir. Həmçi­nin müfəssir təfsirdə kəl­mə­lərin lüğəti mənalarının açıq­lan­ma­sını və izahını verməmiş, ərəb dili qramatikasının qayda­ların­dan istifadə etməmişdir.

Müfəssir ayələrin izahını “yəni, Haqq Təala buyurdu ki.....” və ya “yəni, ey Muhəmməd (a.s.) .....” və ya da “yə­ni....” ifadələri ilə başlayır. Təfsirdə bəzi ayələrin nazil olma səbəb­ləri haqqıında da məlumat veril­mişdir. Bununla isə müfəssir müxtəlif səbəblərə və hadisələrə görə nazil olan ayələrin hökm­lərini izah etmişdir. Huruful-muqatta⁷ ilə baş­layan ayə­lərə gəldikdə müfəssir İbnu Abbasdan gələn rivayətlərə isna­dan bu ayələrin mutəşəbih⁸ olduğunu yazmışdır. Lakin buna baxma­ya­raq, daha sonra isə bu ayələri təfsir etməyə çalışmışdır. Məsələn, “əlif, ləm, mim, sad” hərfləri ilə baş­layan əl-Əraf surəsində ilk öncə “İbnu Ab­bas (r.a.) deyir ki, bu hərflər mütəşəbihdəndir. Murad bundan nədir Al­lah bilir” yazır. Daha sonra isə : “Əlif , ləm Allahın sənə (pey­ğəm­bərə) işarət qılır. Mim isə musavvira işarətdir, pəs mənası böylə olur ki, ol Allah cəmi məxluqi surəti üzrə sənə təsvir edir. Əvvəldə əlif yazır ki, bu ismi Əhədə işarət ola, ləm ismi Cəlalə işarət ola, pəs mənası böylə ola ki, Allah Əhəddir, Şəriki yox­dur......sad qadir, qulunda yox­dur”.

Müfəssir ayələri səlist və aydın bir dildə təfsir etmişdir. Di­gər bir ayə­yə keçmədən fikirləri tamamlayaraq ardıcıllığa ria­yət etmiş və də­lillərlə Qurandakı hikmətləri ortaya çıxartmış­dır. Təfsirin metoduna gəl­dikdə isə, müfəssirin rəvayətlərə müraciət etməsinə baxmayaraq, rəy daha üstünlük təşkil edir. Təfsirdə müfəssir istifadə etdiyi mənbələr haq­qında məlumat verməmişdir.

Sonda isə bunu bildirmək istərdik ki, təfsir ana dilimizdə yazılmış və çox güman ki, məktəblərdə və mədrəsələrin ilk tədris illərinin təfsir dərslərində istifadə edilmişdir.