Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Nailə Mustafayeva

(Əlyazmalar İnstitutu)
Ə.MÜZNİBİN X.NATƏVANA

HƏSR ETDİYİ KİTAB
Məhsəti Gəncəvi, Heyran xanım Dünbüli, Aşıq Pəri ilə bə­rabər Xur­şudbanu Natəvan (1832-1897) da Azərbaycan ədə­biy­yatı tarixində özü­nə­məxsus xidmətləri olmuş qadın şairləri­miz­dəndir. Camaat arasında Xan qızı adı ilə tanınan Natəvan xeyirxahlığı, xeyriyyəçiliyi,əliaçıqlığı, yoxsullara kömək et­mə­si, incə, lirik şeirləri, yaşadığı Şuşa şəhərinin abadlığına, ədə­bi-mədəni həyatının canlanmasına böyük zəhmət və vəsait sərf etməsi ilə xalqın böyük məhəbbətini qazanmışdı.Onun çox­tərəfli istedadı, şairliklə bərabər gözəl rəsmlər çəkməsi, mu­siqini, mu­ğamı bilməsi dövrünün gör­kəm­li şəxsiyyətləri tə­rəfindən yüksək dəyər­ləndirilmişdir. Şairənin yaradıcılığı hə­mi­şə diqqət mərkəzində olmuş, onun əsərləri 1928, 1938, 1956, 1981, 1984 və 2004, 2012-ci illərdə çap edilmiş, ədəbi irsinin tədqiqinə dair kitablar işıq üzü görmüşdür. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev “Xurşidbanu Na­tə­va­nın anadan olmasının 180 illik yubileyinin keçirilməsi haq­qın­da” 3aprel 2012-ci il tarixli sərəncam imzaladıqdan sonra AMEA Məhəm­məd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda bu gözəl şair və ictimai xa­dimin həyat və yaradıcılığına dair araş­dır­malar intensivləşmiş, bir neçə yeni material üzə çıxarılaraq çap edilmişdir. Bunlardan Natə­van­ın baş­çılıq etdiyi “Məclisi-üns”ün katibi Mirzə Rəhim Fənanın Əlyazmalar İns­titutunda saxlanan xatirəsində məclisin yaranması, keçiril­məsi, üzv­ləri, digər məclislərlə əlaqəsi barədə maraqlı faktlar vardır. Əlyaz­ma­lar İnstitutunda, Zülfüqar Hacı­bəylinin arxivində sax­lanan bəstəkarın qar­daşı Üzeyir bəy Hacıbəyli ilə 1896-cı ildə Qo­ri müəllimlər semina­ri­yasında oxumağa gedərkən Natəvanla gö­rüşüb ondan xeyir-dua almala­rı barədə kiçik xatirə vardır. Zül­fi­qar bəyin bu barədə qeydlərini Üzeyir bəy də öz imzası ilə təs­diq­lə­mişdir. Cəlil Məmmmədquluzadənin Əl­yaz­malar İnsti­tu­tun­dakı ar­xi­vində Xurşidbanunun qız nəvəsi Əkbər xan Nax­çıvanskinin nənəsi barədə xatirələri saxlanılır. Bu xatirələrdə şairin zahiri görünüşü, xasiyyətləri, şəxsi insani keyfiyyətləri, onu əhatə edənlərlə rəftarı, ədəbiyyata, ana dilində, musiqiyə münasibəti, muğa­matı gözəl bilməsi barədə elə dəyərli faktlar söylənmişdir ki, bunların Na­tə­vanın həyat və yaradıcılığını tədqiq edənlər üçün böyük maraq kəsb edəcəyi şübhə doğur­mur. Natəvanın övladlığa götürdüyü, əslən Qubadlı seyidlə­rin­dən olan Mir Həsən Mir Haşım oğlu Ağamirovun (1871-1953) xatirəsində “Məclisi-üns”ün yığıncaqlarının keçiril­mə­sinə dair müəyyən məlumalar vardır. Bütün bu materiallar, şairənin şeir­ləri və Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan “Gül dəftəri” adlı albomundaki rəsmlərinin reproduksiyaları ilə birlikdə 2012-ci ildə “Təhsil” nəşriy­ya­tında nəfis şəkildə çap edilmiş “Neçin gəl­məz” kitabına daxil edilmişdir (Tərtib edəni Mustafa Çə­mənli, elmi redaktoru və ön sözün müəllifi Paşa Kərimovdur).

Əlyazmalar ­­­­­İnsti­tutunda Xurşidbanu Natəvanın həyat və ya­ra­dıcılı­ğına dair materialların axtarışı prosesi davam etmək­dədir. Bir nüsxəsi İnstitutuda saxlanan, 1928-ci ildə Azərnəşr­də çap edilən “Natəvan Xur­şid­banu” kitabı bəzi cəhətlərinə görə diqqətimizi cəlb edir. 82 səhifədən ibarət kitabın redak­toru və ön söz müəllifi Hənəfi Zeynallıdır. Buraya şairin həyat və yaradıcılığı barədə ümumu məlumat, onun 38 şeiri (nə­dənsə 37 nömrəli şeirdən şonra 51-ci gəlir), Natəvana həsr edilmiş şeir­lər, qəzəllərinə yazılmış nəzirələr daxildir. Vaxtı ilə natə­van­şünaslığa dəyərli töhvə olmuş, bu mövzuda yazılmış sonra­kı tədqiqatlarda nəzərə alınan kitabın tərtibçisi qeyd edilmə­mişdir. Kitabın Əlyazmalar İnsti­tutunda saxlanan ikinci nəşri­nin əlyazması aşkar edilməsəydi, əsərin tərtibçiısini tapmaq mümkün olmayacaqdı. İnstitutda C-218 şifri altında mühafizə edilən əlyazma “Natəvan Xurşidbanu” kitabının --çap edilmə­miş ikinci nəşrinin əlyazmasıdır. 218 səhifəlik bu məcmuədə toplanan ma­teriallar, Natəvanın şeirləri, həyat və yaradıcılığı, ədəbi aləmdə nüfuzu, əsərlərinə yazılan nəzirələr --barədə mə­lu­matlar həcmcə birinci nəşrdən əhəmiyyətli dərəcədə çoxdur. Toplu, ümumiyyətlə, XIX əsr ədəbiyyat tariximizin öyrənil­mə­si baxımından böyük maraq doğurur. Buradakı “And ve­rirəm” və “Zeynəb” rədifli iki şeirə-növhəyə Xurşid­banunun çap edilmiş şeir kitablarında rast gəlmirik. Natəvanın muasir­lə­rinə ədəbi təsirini sübut edən əsərlərinə müxtəlif ədəbi məc­lis üzvləri tərəfindən yazılan nəzirələr barədə geniş məlumat da böyük maraq doğurur. Bütün bu toplanan materiallar, mü­əllifin tədqiqat xarakterli qeydləri topluya həm də bir tədqiqat əsəri kimi baxmağa imkan verir. Qeyd etmək istədik ki, əlyaz­manın xəttinin görkəmli ədəbiyyatşünas Əliabbas Müznibə (1883-1938) məxsus olduğunu müəyyən etdik. Təd­qiqatçının 193-cü səhifədə adını öz əli ilə yazdığını gördükdən sonra ar­tıq heç bir şübhə yerimiz qalmadı. Əvvəlcə kitabı bu yerdə ta­mam­la­maq qərarına gəlmiş Ə.Müznib tarix də qoymuşdur: 1934-cü ilin mayı. Lakin sonradan o, tədqiqatını davam etdir­miş, “Natavənın həcv edil­məsi və həcvin təsiri” adlı hissə də əla­və etmişdir. Əlyazmanı diqqətlə nəzərdən keçirdikdə görü­rük ki, bəzi səhifələr düşmüşdür. Onu da qeyd etmək istərdik ki, əlyazmaşünas alim Nəsrəddin Qarayevin “XIX əsr Azər­bay­can ədəbi məclisləri” adlı monoqrafiyasını nəzərdən keçi­rər­kən onun da əsəri Ə. Müznibə aid etdiyini görürük.

Əsərdə XIX əsrdə Şuşada, ümumiyyətlə, Azərbaycanda cə­rə­yan edən ədəbi həyat barədə çox maraqlı məlumatlar top­lanmışdır. Görürük ki, ədəbi məclis şairlərinin xalqın gündəlik hə­yatından uzaqlaşaraq klassik ənənəni təqlidlə məşğul olduq­ları fikri həqiqətə uyğun deyil. Kitabda Məmo bəy Məmainin çar Rusiyasının işğalçılıq siyasətinə, Qa­rabağın erməniləşdi­ril­məsinə qarşı yazdığı, vətəndaşları ayılmağa çağı­ran bu beyti çox şeydən xəbər verir:

Bir yanda vətən təhlükəsi canımı almış,

Bir fəhm edənim, anlayanım, dərk edənim yox.

Beləliklə, görkəmli tədqiqatçı və şair, Stalin repressiya­la­rı­nın qur­ban­larından biri Əliabbas Müznibin son dövrlərdə üzə çıxarılaraq ­­­oxu­cuların ixtiyarına verilmiş əsərlərinin sırasına “Na­təvan Xurşidbanu” kitabı da əlavə olunur. Bəs nə üçün ki­ta­bın 1928-ci ildə çapdan çıxmış ilk variantında müəllifin adı göstərilməmiş, əsəringenişləndirilmiş, tək­milləşdirilmiş va­rian­tı sonralar işıq üzü görməmişdir? Bu suallara hələ­lik cavab vermək imkanına malik deyilik.