Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Novruz yeli əsdi, dünyanı cavanlatdı,

Bağda çiçəkləri çıraq kimi parlatdı.

Gözəl yaz fəslində bülbüllərin nəğməsi,

Dilbərə çatmaqçün bizdə həvəs oyatdı...

(tərcümə edən: İsmayıl Şəms)

Şeyx Əhməd əş-Şirvani ilə bağlı apardığım ilkin araşdır­malar onun pedaqoq, mütərcim, naşir, yazıçı və şair kimi zən­gin və çoxşaxəli ya­radıcılığa sahib tükənməz istedad olduğuna dəlalət edir. Qeyd edim ki, yuxarıda sadalananlardan ziyadə ədib şərhçi və redaktor kimi də fəaliy­yət göstərmişdir. Onun redaktə etdiyi əsərlər içərisində “1001 gecə” nağılları ilə ya­naşı, “Töhfətü-l-kəsir” (müəllifi Şirvanlı Mah­mud), “Tərix Ti­mur” (müəllifi İbn Ərəbşah) (32, səh. 398), “Qamusu Firuzi­ba­di”, Mütənəbbi divanı, İxvani-Səfa, Kəab ibn Züheyrin “Bənət Suəd” qə­si­də­sinin şərhi və s. göstərmək olar. Şeyx əş-Şirvani şərhində olan bu əsər­­lərin çoxu bir neçə nüsxədə çoxaldılmış və hazırda Avropa və Ame­rikanın nüfuzlu kitab­xa­nalarda qorunub saxlanılır (bax: 26; 27; 28; 29).

Qeyd edim ki, tədqiqata cəlb etdiyimiz mənbələrdə Şeyx Əhmədin redaktoru olduğu “1001 gecə” nağılları iə bağlı çox sayda maraqlı mə­lu­matlara rast gəldim. İngilis tədqiqatçı­ları­nın dediyinə görə Avropanın Şərq mədəniyyətinə duyduğu hədsiz maraqdan dolayı “1001 gecə” nağıllarının ilk çap mət­ni­nin hazırlanması qərara alınmışdır ki, bu da Şərqi Hindistan Təşkilatının (East-India) himayəsi altında Fort Viliam kolle­cin­də Şeyx Əhməd əş-Şirvaninin rəhbərliyi altında həyata ke­çi­ril­mişdir (30, səh. 222; 35, c. 3, səh. 4). Şərq mədəniyyətinə dair bir sıra əsərlərin tərcümə və nəşr edilməsi Britaniya hökumətinin Hindistanda həyata keçirdiyi siyasətin əsasında dururdu. 1814-18-ci illərdə 2 cilddə bu­raxılmış Kəlküt nəşrinə 200 hekayə daxil edilmişdir. Ümumilikdə, əsərin ərəbcə 4 çap versiyası hazırlanmışdır: Kəlküt I (1814-18), Bres­lau (1824-43), Bulaq (1835) və Kəlküt II (1839-42) (bax: 31). Bu 4 mən­­bə sonrakı tərcümələr üçün əsas olmuşdur.

Əsərin müqəddiməsində Şeyx Əhməd orijinalın primitiv və qaba bir dillə yazıldığını və müəllifinin tanınmayan Suriyalı ərəb oldğunu etiraf edir. Əsərdən anlaşdığı kimi o, orijinalın dilinə xeyli dəyişikliklər et­miş, əsəri üslub baxımından daha gözəl, məzəli və bəlağətli, bədii dil cə­hətdən daha mükəmməl tərtib etmişdir (33, səh. 68-69) Şeyx Əh­mədin etdiyi digər bir dəyişiklik hekayələrin məzmununa uygun olaraq, onlara baş­lıq­lar qoyması və “1001 gecə” nağıllarına aid olmayan bəzi hekayələri də buraya əlavə etməklə, nəsihətamiz yönlü geniş metodik vəsait hazırlaması olmuşdur (34). Təəssüf ki, bu nüs­xə natamam ol­muşdur.

Yekun olaraq qeyd edim ki, yuxarıda səsləndirilən bütün fikirlər dövrünün nüfuzlu şəxsiyyəti və ziyalısı olaraq tanınan Əhməd ibn Məhəmməd əş-Şirvani haqqında ilkin araşdırma­ları­mın nəticəsi olub, geniş tədqiqata ehtiyac duyur. Azərbay­can əsilli müəllifləri tanıtdırmaq və onların yaradıcılığını təd­qiq etmək alim və tədqiqatçılarımızın qar­şısında duran ən üm­də vəzifələrdən biri olub, dövlətçilik maraqlarımıza xidmət edir. Azərbaycan mədəniyyətinin sərhədləri tək Azərbaycanla məhdudlaşmır. Bu mədəniyyət tək bizim şanlı keçmişimi, milli-mədəni tariximiz deyil, həm də zəngin adətləri və dərin kökləri olan gələcə­yi­mizdir. Keçmişimizə sahib çxaq ki, gələ­cə­yimizi sağlam zəminlər üzə­rində qura bilək!