Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

=============================================================== 
 
UOT: 634.8 
Üzümün Birinci Nəsil (f
1
) Hibridlərində Məhsuldarlığın  
Ġrsən Keçməsinin və DəyiĢkənliyinin Tədqiqi 
 
 
V.S.Səlimov 
1
, M.R.Qurbanov 
 
1
Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Üzümçülük və Şərabçılıq İnstitutu 
 
GĠRĠġ 
Üzüm  çarpaz  tozlanan  bitki  olduğu  üçün  ona  heteroziqotluq  xasdır.  Hibridləşmə 
üsulu  ilə  başlanğıc  valideyn  formalarının  arzuolunan  əlamətlərini  və  ya  əlamətlər 
kompleksini  yeni  hibrid  orqanizmdə  cəmləşdirmək  mümkündür.  Bu  üsulla  həmçinin 
təbiətdə  və  mədəni  yetişdirmə  şəraitində  əvvəllər  rast  gəlinməyən  tamamilə  yeni  bir 
orqanizmi,  hətta  genotipi  tam  dəyişmiş  yeni  hibrid  forma  da  əldə  etmək  mümkündür. 
Seleksiya  işinin  məqsədindən  asılı  olaraq  hibridləşdirmə  müxtəlif  taksonomik  səviyyədə  - 
cinslərarası, növlərarası, növdaxili (sortarası) və tək-tək hallarda sortdaxili (insuxt) aparılır. 
Başlanğıc  material  seçərkən  başlıca  olaraq  seleksiya  işi  qarşısında  duran  məqsəd  və 
vəzifələr müəyyən edilməlidir. Ətraf mühitin əlverişsiz şəraitinə, xəstəlik və zərərvericilərə 
davamlı sortlar əsasən növlərarası, bəzən isə cinslərarası çarpazlaşdırılma yolu ilə aparılır. 
Seleksiya işində növarası çarpazlaşdırma üsulunda üzümün Vitis vinifera L. növünə mənsub 
sortlarla Amerika (V.vulpina L., V.rupestris Scheele., V.berlandieri Plansh.) və Şərqi Asiya 
(V.amurensis  Rupr.)  növlərinin  ikinci,  üçüncü  və  daha  sonrakı  hibrid  nəsillərinin  ən  yaxşı 
hibrid  formalarından  istifadə  edilməsi  məqsədəuyğundur.  Seleksiyada  mürəkkəb  irsiyyətli 
hibridlərdən  istifadə  edilməsinin  məqsədəuyğunluğu  onunla  izah  olunur  ki,  genetik 
baxımdan  təmiz  növlər,  onlara  xas  olan  xassələrin  dominantlığı  sayəsində,  faydalı 
əlamətlərlə (immunitet qabiliyyəti və s.) yanaşı arzuolunmaz əlamətləri də (məhsulun aşağı 
keyfiyyəti  və  s.)  birinci  nəsil  hibridlərinə  daha  yaxşı  ötürürlər.  Sortlar  ətraf  mühitin 
əlverişsiz  amillərinə,  xəstəlik  və  zərərvericilərə  qarşı  davamlılıqlarını  saxladıqda,  həmin 
arzuolunmaz xüsusiyyətlər təkrar çarpazlaşmalar  nəticəsində, bir qayda olaraq,  yaxşılaşır 
 ( Смирнов и др.,1987). 
Sortların  hibrid  nəslində  bu  və  ya  digər  əlamət  və  göstəricilərin  irsiliyi  valideyn 
cütlərinin xüsusiyyətlərindən, mənşəyindən və toxmacarların becərildiyi yerdən asılı olaraq 
geniş  polimorfizmə  məruz  qalır.
 
Təcrübələr  göstərir  ki,  hər  valideyn  formalarının 
çarpazlaşdırılması  nəticəsində  heterozis  effektli  formalar  əmələ  gəlmir.  Hibridləşdirmə 
zamanı  kombinativ  dəyişkənliklər  nəticəsində  valideyn  formalarının  genlərinin  mübadiləsi 
əsasında  seleksiya  prosesi  üçün  yeni,  qiymətli  əlamətlər  meydana  çıxır.  Seleksiya  işinin 
istiqamətindən  asılı  olaraq  ayrı-ayrı  valideyn  cütlərinin  düzgün  aşkar  olunmasının  xüsusi 
əhəmiyyəti vardır ki, bunun nəticəsində hibrid nəsildə arzuolunan əlamət və xüsusiyyətlərə 
görə daha çox heterozis təbiətli toxmacarlar (formalar) inkişaf etdirmək və əldə etmək olar.  

---

 
 
Genotipik cəhətdən, yəni mənşəyinə, ekoloji-coğrafi, kompleks morfoloji və bioloji, 
habelə  təsərrüfat-texnoloji  xüsusiyyətlərinə  görə  bir-birindən  kəskin  fərqlənən  nümunələri 
hibridləşdirdikdə yüksək heterozislik meydana çıxır və  növlərarası və növdaxili,  həmçinin 
insuxt sortlardan alınan hibridlərdə yaxşı ifadə olunur (Amanov və b., 2003; 2006; Quliyev, 
1993;  Zeynalov,  2003;  Авидзба  и  др.,  2009;  Зенищева,  1968;  Лазеревский,  1963; 
Масюкова,  1973;  Студенников,  2007,  2009;  Трошин,  Федоров,  1988;  Трошин, 
Радчевский, Цирканенко, 1997). 
Yeni  üzüm  sortlarının  yaradılması  üzrə  seleksiya  işlərində  qarşıya  qoyulan 
vəzifələrdən  biri  də  yüksək  məhsuldar  sortların  yaradılmasıdır.  Üzümün  məhsuldarlığı 
poligen  əlamət  olub,  müxtəlif  amillərin  (genetik,  ekoloji,  abiotik,  biotik,  antropogen  və  s.) 
qarşılıqlı  təsiri  altında  formalaşır.  Üzümün  məhsuldarlığı  ayrı-ayrı  məhsuldarlıq 
elementlərinin  (barlı  zoğların  miqdarı,  tənəyin  gözcük  yükü,  zoğun  bar  əmsalı,  barlı 
zoğların  bar  əmsalı,  tənəkdə  salxımların  miqdarı,  salxımın  orta  kütləsi  və  s.)  inkişafından 
asılıdır.  Bu  göstəricilərin  hibrid  nəsilə  keçmə  xüsusiyyətləri  və  inkişafı  da  müxtəlif 
xarakterliliyi ilə səciyyələnir. Bunu nəzərə alaraq 1998-2010-cu illər ərzində quru suptropik 
iqlimə  malik  olan  Abşeron  yarımadası  şəraitində  AzETÜŞİ-nin  ampeloqrafik  kolleksiya 
bağında üzümün kompleks biomorfoloji, aqrobioloji, seleksiya və toxumçuluq konteksində 
apardığımız  elmi-tədqiqat  işlərinə  üzümün  birinci  nəsil  (F
1
)  hibridlərində  məhsuldarlığın 
irsən  keçməsi  və  dəyişkənliyinə  dair  tədqiqatlar  aparılmış  və  alınan  nəticələr  verilmiş 
məqalədə öz əksini tapmışdır.