Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

T.M. ƏSGƏROVA
XALQ ƏDƏBİYYATI ÖZƏLLİKLƏRİ NƏSİMİ DİLİNİN

ƏSAS VASİTƏLƏRİ KİMİ

(İSMİ, FELİ VƏ ƏRƏB, FARS QURULUŞLU

FRAZEOLOJİ VAHİDLƏR)
Açar sözlər: Nəsimi, Azərbaycan, fel, frazeologiya, mili

Ключевые слова: Насими, глагольные, фразеологизмы, Азербай­джанс­кого, народного, языка

Key words: Nasimi, verb, phraseology, Azerbaijan, nation
Qloballaşma mühitində klassik irsimizin tədqiqi, xüsusən orta məktəblərdə onun tədriri məsələsi günün ən vacib məsələlərindəndir.

Böyük şairimiz Nəsimi Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf, mərhələsində ən yük­­sək səviyyəni fəth etmiş, bədii yaradıcılığında ana dili söz və ifadələrini apa­rı­cı mövqeyə qaldırmaq məqsəd ilə xalq dili incilərini və Azərbaycan xalq dilində mə­­nimsənilmiş ərəb və fars sözlərini ana dili sözləri ilə qoşalaşdırıb, XIV-XV əs­rin əvvəllərində klassik poeziyanın təkrarsız nümunələrini yaratmış nəhəng bir şa­ir­­d­ir.

Nəsimi Azərbaycan ədəbi dilini xalq ədəbiyyatı materiallarından istifadə et­mək­lə yüksək, zirvəyə qaldırdı onu xalq dili incilərinin rəngarəng semantik ça­lar­la­rı ilə zənginləşdirdi və xalq ədəbiyyatından alıb işlətdiyi söz və ifadələrlə həqiqi mə­nada poetik möcüzələr yaratdı. Azərbaycan xalq dilini XIV əsr Azərbaycan ədə­bi dilinin əsas istinad mənbəyinə çevirməklə ədəbi dilin milli, xəlqi vasitələrlə in­ki­şafına rəvac verdi.

Nəsimi dilində milliliyin əsas mənbəyi Azərbaycan türk xalqının özü ilə həm­yaşıd olan frazeoloji vahidlər, xalq dili ifadələri, canlı xalq dili vasitələri olan idi­omlar şairin dilinin xəlqi bədii ifadə vasitələri ilə zənginləşməsini təmin edir.

Şairin dilində külli miqdarda ismi və feli frazeoloji vahidlər mövcuddur. Bu ifa­­dələr Nəsimi dilini bədii cəhətdən gözəlləşdirmiş, keyfiyyətcə xəl­qi­ləş­dir­miş­dir.

Nəsimi dilinin leksik – semantik zənginliyinin mühüm bir hissəsini ismi fra­ze­oloji vahidlər təşkil edir. Bunların böyük bir qismi qrammatik quru­luş etibarilə is­mi söz birləşmələri şəklində olub, semantik – məzmun etibarilə rən­ga­rəng, çox­çe­şidli frazemlər silsiləsi kimi XIV əsr Azərbaycan ədəbi dilini zən­gin­ləş­dir­miş, onun xəlqi əsasını gücləndirmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Nə­si­minin dilində ge­niş miqyasda işlənmiş və sonrakı dövrlərdə eyni intensivliklə Azər­baycan klas­sik­lə­rinin dilində bədii dilin obrazlar sisteminin inkişafında və zənginləş­məsində ən əl­v­e­rişli ifadə vasitəsi olan ismi frazeoloji vahidlər ədəbi dili bəzəyən, onun bədii vü­sətini və bədii effektini yüksəldən bədii təyinlər, bədii epitet kimi qəzəl qəhrə­man­la­rının tam, bütöv obraz kimi formalaşmasında əsas vasitə olmuşdur. Bunların elə çeşid-çeşid növlərindən Nəsimidən sonra gələn dahi söz ustadları da istifadə etmişdir; bunlar sanki bədii təfəkkürün formalaş­masında əsas vasitə - əsas atributlar kimi orta əsr Azərbaycan qəzəl janrının ən qüvvətli, ən gözəl nümunə­lə­rinin yaramasında standartlaşmış, şablon­laşmış bədii ifadə vasitələri kimi ədəbi dildə sabitləşmişdir.

Tədqiqat göstərir ki, Nəsimi dilində işlənmiş frazeoloji vahidlərin əsas qismi türk mənşəli Azərbaycan türk sözlərindən yaranmışdır. Bununla belə, şairin poe­zi­ya­sında onlarla məcazlaşmış fars dili izafət birləşmələri mövcuddur ki, Nəsimi di­li­nin poetik vüsətinin yüksəlməsində bunların da xüsusi əhəmiyyəti vardır. Bunlar elə ənənəvi izafət birləşmələrdir ki, onlar ümumən Şərq poeziyasında, eləcə də Azər­baycan klassik ədəbi dilində, klassik poeziyasında bədii personajın, lirik qəh­rə­manının – Gözəlin təsvirində onlardan geniş dairədə istifadə edilmişdir. Bunlar gös­tərir ki, orta əsrlər Azərbaycan ədəbi dilində – orta əsr Azərbaycan klassik po­e­ziyasının formalaş­masında və ədəbiyyatımızın ən bəzəkli janrı (Mir Cəlal) qəzəl jan­rının formalaşma­sın­da rənga­rəng ismi frazeoloji vahidlər ən gözəl obrazların ya­ranmasında ən əlverişli vasitə olmuşdur. Əsrimizin əvvəllərində fransız alimi Şarl Ballinin dediyi “frazeoloji vahid­lər obyektiv gerçəkliyi sadəcə əks etdirmir, ob­yektiv gerçəkliyi rəsm edir” sözləri sanki ismi frazeoloji vahidlər üçün de­yil­miş­­dir.

Tədqiqat göstərir ki, Azərbaycan ədəbi dili tarixində “sevgi janrının-qəzəl jan­rı­nın” (Mir Cəlal) formalaşmasında ismi frazeoloji vahidlər ən münasib və ən gözəl va­si­tə olmuşdur. Bu prosesdə türkmənşəli söz birləşmələri qəlibində olan is­mi fra­zem­lər­lə yanaşı, fars və ərəb dili izafətlərinin də çox böyük mövqeyi ol­muş, bu bə­zək­li jan­rın türk dilləri zəminində yüksək inkişaf etməsində türkmənşəli ismi söz bir­ləşmələri kimi ərəb, fars dillərinə məxsus izafətlərin də mühüm əhəmiyyəti ol­muş­dur. Nəsimi, bir xalq şairi kimi, xalq dilinin özünə məxsus incəliklərinə yaxından bə­ləd olan şair kimi, xalq dilinin yığcam formalarından yeri gəldikcə əsərlərində is­ti­fadə etmiş, qəzəllərinin milli zəminə əsaslandığını nümayiş etdir­miş­­dir. əcəl yeli (ölüm), vücud evi (iç. daxil aləm), can parəsi (sevgili), cavidan evi (əbədiyyət), kamil günəş (sevgili, dilbər), qəmər dövrü (cavanlıq, gənclik), çürük söz (mənasız danışıq), quş dili ( sehirli, bəlagətli nitq), can quşu (ruh, nəfəs), hicrin cəfası, hicrin bəlası, zülfün səvadı, hicrih narı, məninin vüsalı, könlüm şişəsi, vücuddim evi tipli klassik ədəbiyyatımızın dilində geniş yayılmış həmin frazeoloji ismi vahidlər əslində(sənin) hicrinin cəfası (ayrılıq hicri), sənin hicrinin bəlası (ayrılığın dərdi, kədəri), (sənin) zülfünün səvadı, (sənin) hicrinin narı (ayrılıq odu, atəşi), (sənin) mə­ni­nin vüsalı, (mənim) könlümün şişəsi, vücudumun evi (içim, daxilim) ismi fra­zeoloji vahidlərin budanmış formalarıdır ki, klassik Azərbaycan ədəbiyyatında belə poetik, ixtisar olunmuş söz və ya şəkilçilərdən, sözdən qənaətlə istifadə etmək məq­sə­dilə, (poetik vasitə kimi), geniş dairədə istifadə olunmuşdur. İlkin olaraq xalq dili lakonizmi (yığcamlığı) ilə bağlı olan belə hallar tarixən ədəbi dil materialla­rın­da, poeziya nü­munələrində tez-tez müşahidə edilir; onun izləri bu gün xalq dilində yaşamaqdadır: xalam qızı, əmim oğlu tipli birləşmələr əslində mənim xalamın qızı, mənim əmimin oğlu olduğuna baxmayaraq, xalq dilində birinci variantlar sabitləşmişdir.

Nəsiminin frazeoloji yaradıcılığı ondan sonra yazıb - yaradan Azərbaycan ədə­­bi dili nümayəndələri, söz sahibləri, Azərbaycan ədəbi dili klassiklərinin bədii ya­­ra­­dıcı­lıqlarında da davam etdirilmiş və onlar bədii cəhətdən qüvvətli, orijinal va­­hid­lər yaratmışlar. Bu prosesdə Azərbaycan klassikləri ilk mənbə olaraq xalq di­­lindən istifadə etməklə yanaşı, eyni zamanda çeşid – çeşid fərdi, yeni frazeoloji va­­­hid­­lər yaratmaqla Azərbaycan ədəbi dilini bədii dil vahidləri ilə zəngin­ləş­dir­miş­­lər.

Tədqiqatlar göstərir ki, Nəsiminin dilində işlənmiş ismi frazeoloji vahidlər əsas etibarilə semantikasına görə məcazlaşmış ifadələrdir və bu səbəbdəndir ki, on­lar Nəsiminin poetik dühasının, bədii – estetik təfəkkürünün gözəl nümunələri kimi onun özünə məxsus dilini, fərdi üslubunu nümayiş etdirir. Çünki “üslubi – estetik məcaz­ların əksəriyyəti fərdi xarakter daşıyır. Sənətkar sözün dərin­lik­lə­rin­də gizlənən müxtəlif məna çalarlarını üzə çıxarır və bunun sayəsində qüvvətli eks­pres­siyaya malik məcazlar yaradır”. Bu mənada Nəsimi Azərbaycan ədəbi dili ta­ri­xində yalnız M. Füzuli ilə müqayisə oluna bilər.

Nəsimi dilində külli miqdarda ismi (substantiv) frazeoloji vahidlər olduğu kimi feli (predikativ) o cümlədən ərəb, fars quruluşlu frazeoloji vahidlər də vardır.

Şair poetik təsvirləri daha təsirli, daha aydın etmək üçün feli frazeoloji vahidlərə aydınlaşdırıcı, izah edici sözlər əlavə edir ki, bu da son məqamda feli frazemin izahedici üzvünə çevrilir; canını tərk etmək (ölmək), içindən tütünü çıxmaq (yanmaq), su olub axmaq (poetik mənada tabe olmaq):

Belə feli frazemlər ən azı üç komponentdən ibarət olur: dudi göylərə çıxmaq, tüstüsü göylərə çıxmaq (yanmaq), yarın ətəgin itirmək (ayrı düşmək), boynuna fəraqin (şövqün, həsrətim) ipini taxmaq, tozlu cahana ətək silkinmək, yuca yerdən dəm urmaq (qas-qas danışmaq - KDQ), dilini ənsəsindən çəkmək (cəzalandırmaq), başına xumarı çıxmaq (məst olmaq, kefli olmaq), qəlbini ocağa atmaq (öldürmək, məhv etmək), nəfsin çərisin basmaq (nəfsini cilovlamaq), nəfsin oda atmaq (yandırmaq), əcəl yeli əsmək (ölmək, dünyasını dəyişmək), axirətin sarayına getmək (ölmək, dünyasını dəyişmək), eşq odilə aşını bişirmək (eşqə mübtəla olmaq), taqəti taq olmaq (qanı qaralmaq), basaratı bağlı olmaq, doğruya zaval olmamaq, cigəri tutuşub yanmaq və s.

Eləcədə ərəb və fars izafət quruluşlu şəbi-yelda (sevgilinin uzun və qara saç­la­rı), sərvi-xuraman (sevgilinin boyu. qəddi), lölöyi-mərcan (sevgilinin dişləri), abi-kövsər (sevgilinin dodaqları) və s. kimi ismi frazeoloji vahidlər şairin dilində mə­cazi məna kəsb edərək, metaforik məna qazanır, obrazlı ifadələr sistemini ya­ra­dır.