AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu
Yüklə 1,44 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
QAYNAQLAR: 1. Azərbaycan nağılları. BeĢ cilddə. I cild, Bakı, “ġərq-Qərb”, 2005, 360 səh. 2. Əliyev K. Açıq kitab-“Dədə Qorqud”, Elm və təhsil, 2015, 116 səh. 3. Əfəndiyev R. SeçilmiĢ əsərləri. Bakı, “ġərq-Qərb, 2006, 120 səh . 4. Səhhət A. SeçilmiĢ əsərləri, Bakı, Lider nəĢriyyatı, 2005, 456 səh. 5. Seyidov M. Azərbaycan mifik təfəkürün qaynaqları. Bakı,”Yazıçı”,1983, 326 səh 6. ġaiq A. SeçilmiĢ əsərləri. 3 cilddə. III cild. Bakı, ”AVRASĠYA PRESS”, 2005, 536 səh. Folklor və yazılı ədəbiyyat 198 RƏYLƏR FOLKLORUN YAZILI ƏDƏBĠYYATDA ĠNĠKASI Tahir ORUCOV filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent AMEA Folklor İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Azərbaycan ədəbiyyatında folklor dəyərləri ilə yazılı ədə- biyyatın qarĢılıqlı əlaqəsi öyrənilməyə baĢlandığı vaxtdan eti- barən o, milli ədəbiyyatın silsilə problemlərini əks etdirə bilən yaradıcılıq sahəsi kimi özünü göstərməyə baĢladı və daim diqqət mərkəzində oldu. Azərbaycan ədəbiyyatının getdikcə bu yeni dəyərlərə daha möhkəm söykənməsi, Ģübhəsiz ki, onun bəh- rələndiyi qaynaqlar və xüsusilə əvəzsiz folklor dəyərləri ilə sıx bağlı idi. Əgər XIX əsrin maarifçi ədəbiyyatı, xüsusilə A.Bakı- xanov, Ġ. QutqaĢınlı, M.ġ. Vazeh, M.F.Axundov, Q.Zakir, S.Ə.ġirvani və baĢqaları bu qaynaqdan bəhrələnib milli nəsr, dramaturgiya və poeziyaya xalqın milli-mənəvi düĢüncəsinin qeyri-mütəĢəkkil axınını yaratmıĢdılarsa, XX əsr ədəbiyyatında folklor, folklorizm özünü yeni məzmunda, daha mütəĢəkkil for- mada göstərməyə baĢladı. Azərbaycan ədəbiyyatında folklorizm, əsasən, üç formada – mətnaltı qəlibdə, mətndaxili üslubda və müstəqil folklor süjetlərinin, eləcə də folklor motivlərinin ədəbiyyata gətirilməsi formasında özünü göstərdi. Amma təəssüf ki, bir sıra istisnalara, xüsusilə ayrı-ayrı ədiblərin folklor süjetlərindən öz əsərlərində istifadəsin əks etdirən bir çox tədqiqatların aparılmasına baxma- yaraq, ümumilikdə problemin geniĢ tədqiqinə, Azərbaycan ədə- biyyatında folklorizmin meydana gəlməsi və nəzərə çarpan üç Folklor və yazılı ədəbiyyat 199 mühüm qəlibdə geniĢ Ģəkildə öyrənilməsinə, demək olar ki, indi-indi baĢlanılmıĢdır. Folklor süjetləri və folklorizm Azərbaycan ədəbiyyatının qüdrətli yüksəliĢinin, xalqın milli-mənəvi, eləcə də dini-əxlaqi dəyərlərinin ədəbiyyatımızda bədii təcəssümünün baĢlıca vasitə- lərindən biridir. Folklor süjet və motivlərinin bu gün ayrıca tədqiqata cəlb edilməsi bu ədəbiyyatın təkcə törəniĢ və inkiĢaf istiqamətlərini öyrənməyə deyil, eyni zamanda sonrakı mərhə- lələrdə, ayrı-ayrı epoxal dönəmlərdə milli həyatı əks etdirmək, özünün etik-estetik dəyərini qoruyub saxlamaq, xalqın yeni Ģəraitdə davam və inkiĢaf edən həyatının yazılı ədəbiyyatda ənənəvi ardıcıllıqda əks olunmasına, inikasına imkan verir. Təbii ki, bunlar bütövlükdə XX əsr Azərbaycan ədəbiy- yatını dəyərləndirməyə, ona yeni baxıĢların formalaĢmasına və ədəbiyyatımızın ayrı-ayrı dövrləri, mərhələləri və ədəbi simaları barədə müasir mərhələdə daha doğru qənaətlərə gəlməyə yol açır. Azərbaycan yazılı ədəbiyyatı və folklorun qarĢılıqlı əla- qələri ədəbiyyatımızı təkcə məzmunca tamamlamamıĢ, eyni zamanda ona yeni mündəricə vermiĢ, etik və estetik cəhətdən onu zənginləĢdirmiĢdir. Folklorla yazılı ədəbiyyatın qarĢılıqlı əlaqəsi onun mövcud olduğu bütün dövrlərdə ədəbi-nəzəri fikrin aktual problemlərindən olmuĢdur. Yazılı ədəbiyyat və folklor probleminin öyrənilməsi bu gün daha önəmli, daha aktual məsələ olduğundan, Azərbaycan folklorĢünaslığında son zamanlar bu məsələnin araĢdırılmasına, problemlərin elmi-nəzəri baxımdan ümumiləĢdirilməsinə maraq daha da artmıĢdır. Çünki ədəbiyyatımızı, o cümlədən folklorumuzu yeni istiqamətdə araĢdırmaq, onun daxili məzmun və məna əhəmiy- yətini, xalq həyatına dərin köklərlə bağlılığını öyrənmək üçün folklor və yazılı ədəbiyyat əlaqələrinin qarĢılıqlı Ģəkildə araĢ- dırılması çağdaĢ dönəm üçün çox aktualdır. Bu baxımdan, 2013-cü ildə AMEA Folklor Ġnstitutunda çapdan çıxan, elmi redaktoru filologiya üzrə elmlər doktoru Folklor və yazılı ədəbiyyat 200 Muxtar Ġmanov (Kazımoğlu) olan 236 səhifəlik “Folklor və yazılı ədəbiyyat” (I hissə), (Bakı, “Nurlan”, 2013) kitabı folklorla yazılı ədəbiyyatın qarĢılıqlı əlaqəsinin tədqiqi sahəsində irəliyə doğru atılmıĢ böyük bir addımdır. Kitaba daxil edilən və ayrı- ayrı müəlliflər tərəfindən yazılan 12 müxtəlif mövzulu elmi- tədqiqat məqaləsi AMEA Folklor Ġnstitutunun “Folklor və yazılı ədəbiyyat” Ģöbəsində, həmin Ģöbənin müdiri, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Kamran Əliyevin rəhbərliyi ilə hazır- lanmıĢdır. “Folklor və yazılı ədəbiyyat” kitabına daxil edilən birinci məqalə professor K.Əliyevin “Məhəbbət əfsanəsi: faciə və das- tan” məqaləsidir. K.Əliyev Azərbaycan çağdaĢ filoloji elm tari- xində xüsusi üslubu, özünəməxsus dəst-xətti olan, məĢğul oldu- ğu sahələri professional səviyyədə və dərindən bilən dəyərli elm xadimlərimizdəndir. Orijinal və maraqlı yazı manerası olan bu alimin, demək olar ki, bütün yazılarında hökmən bir yenilik, bir novatorluq olur. K.Əliyevin ədəbiyyat tariximizin müxtəlif, eyni zamanda az öyrənilmiĢ sahələrinə marağı hər zaman böyük olmuĢdur. O, yazdığı bütün əsərlərində həmiĢə aktual olan elmi məsələlər barəsində daim orijinal fikirlər, mülahizələr söyləmək xüsusiyyəti ilə də daim diqqət mərkəzində olmağı bacarmıĢdır. K.Əliyevin "Məhəbbət əfsanəsi: faciə və dastan" məqaləsi də bu nöqteyi-nəzərdən istisna deyil. Müəllif bu məqaləsində görkəmli Azərbaycan ədibi, taleyinə faciəli bir ömür yaĢamaq qismət olan H.Cavidin "ġeyx Sənan" faciəsindən söz açıb və əsəri eyni adlı əfsanə ilə müqayisə edib. Hüseyn Cavid Azərbay- can ədəbiyyatının ən yaxĢı ənənələrini inkiĢaf etdirən və zənginləĢdirən qüdrətli söz ustasıdır. O, öz yaradıcılığı ilə, dərin hikmətli və fəlsəfi poeziyası, təkrarsız dram əsərləri ilə Azər- baycanda milli Ģüurun intibahına misilsiz xidmət göstərmiĢdir. H.Cavid mütəfəkkir Ģair, görkəmli dramaturq və Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin orijinal ədəbi simalardan biridir. Azərbay- can ədəbiyyatının əsas inkiĢaf mərhələlərindən sayılan XX əsr Folklor və yazılı ədəbiyyat 201 Azərbaycan romantizmi daha çox Hüseyn Cavidin adı ilə bağlıdır. “ġeyx Sənan” faciəsi dramaturgiya tariximizdə roman- tizmin bütün problematikliyi, ideya və məzmun xüsusiyyətləri ilə təzahür etdiyi əsərlərdəndir. H.Cavid bu əsəri ilə Azərbaycan dramaturgiyasının mövzu sərhəddini daha da geniĢləndirmiĢ, faciəvi xarakterin, romantik qəhrəmanın və dramatik konfliktin yeni tiplərini yaratmıĢ, ədəbiyyatımızı humanist, nəcib və bəĢəri ideyalarla daha da zənginləĢdirmiĢdir. Kamil və ülvi bir sevgi dastanı olan “ġeyx Sənan” faciəsi (1914) Hüseyn Cavidin ən qüvvətli faciələrindən biridir. Əsər Azərbaycan teatrlarında uzun müddət müvəffəqiyyətlə tamaĢaya qoyulmuĢ, Ģərəfli bir səhnə yolu keçmiĢ, tamaĢaçıların böyük rəğbətini və məhəbbətini qazanmıĢdır. Faciənin belə xoĢbəxt sənət taleyinə səbəb ondakı yüksək sənətkarlıq, gərgin dramatik münaqiĢə, parlaq xarakterlər, nəcib bir məhəbbət və insanlıq fəlsəfəsi idi. Hələ faciəni qələmə almazdan öncə yazdığı “ġeyx Sənan” Ģeirində Cavid öz bədii-estetik qayəsini bu cür ifadə edirdi: “Nədir mənası eĢqin?” söyləyənlər nerdə, bir gəlsin, Görüb qüdsiyyəti-Sənanı lal olsun xəcalətdən!.. Məhəbbətsiz bütün mə’nayi-xilqət Ģübhəsiz hiçdir, Məhəbbətdir əvət, məqsəd Ģu pürəfsanə xilqətdən (1, s.58) K.Əliyev bu Ģeir barədə yazır: “H.Cavid bu Ģeiri vasitəsilə ġeyx Sənan obrazına və onun adı ilə bağlı əfsanəyə öz rəğbətini bildirir. ġeirdən məlum olur ki, romantik sənətkar ġeyx Sənanı ən böyük məhəbbət simvolu hesab edir. Onun yaxından və hərtərəfli dərki ilə insanlar daha böyük mənəvi dəyərlərə sahib ola bilər... Beləliklə, romantik sənətkar "ġeyx Sənan" Ģeiri ilə bu mövzuda yeni bir əsər yazacağına imkan açmıĢdır. Onun nəzə- rincə, ġeyx Sənanın adı ilə bağlı əfsanə Leyli və Məcnunun adı ilə bağlı əfsanədən heç də əhəmiyyətsiz deyildir. Ümumiyyətlə, Azərbycan romantizmində əfsanəyə sənətkar diqqəti H.Cavidin "ġeyx Sənan" faciəsi ilə yeni zirvə qazanır” (2, s.3-4). Daha Folklor və yazılı ədəbiyyat 202 sonra K. Əliyev fikrini əsaslandırmaq üçün Məmməd Cəfərin belə bir fikrini də misal gətirir: “Cavid … eyni əfsanənin maya- sında olan reallığa yeni bir məzmun vermiĢ, əfsanəni təbliğ et- mək istədiyi fikrə böyük insan məhəbbəti qarĢısında milli və dini təəssübkeĢlik heçdir, gücsüzdür ideyasına tabe etmiĢdir” (3, s. 185-186). Bu bir həqiqətdir ki, H.Cavid “ġeyx Sənan” faciənin möv- zusunu “ġeyx Sənan” əfsanəsindən, onun müxtəlif variantların- dan götürmüĢdür (4, s.100-239). Lakin baĢqa bir cəhəti də unut- maq olmaz ki, H.Cavidin “ġeyx Sənan” faciəsinin süjeti və obrazları ilə “Əsli-Kərəm” dastanının süjet və obrazları arasında xeyli yaxınlıq vardır. Deməli, “ġeyx Sənan” əfsanəsinin seçil- məsində “Əsli-Kərəm” dastanının müəyyən qədər rolu olmuĢ- dur. K.Əliyev məqalədə H.Cavidin “ġeyx Sənan” faciəsi ilə “Əsli-Kərəm” dastanının müqayisə edərək onlar arasındakı tam yaxınlığı təsdiq edir. Müəllifin fikrincə, hər iki nümunənin bir- birinə oxĢarlığı ilk növbədə bədii təsvirlərdə özünü göstərir. Belə ki, hər iki qəhrəman – həm Kərəm, həm də ġeyx Sənan Tiflisə gəlib çıxırlar. Faciə və dastandan gətirilmiĢ nümunələrə nəzər salmaqla K. Əliyev bu qənaətə gəlir: “Açıq-aydın görünür ki, Kərəmin Tiflisi tərif etməyi ilə ġeyx Sənanın Tiflisə mü- nasibəti arasında ciddi bir oxĢarlıq vardır. Doğrudur, bu oxĢar- lığı, yəni hər iki obrazın müəyyən bir obyektə eyni münasibətini həmin obrazların əhval-ruhiyyəsi ilə də izah etmək olar. Ona görə də Kərəm və ġeyx Sənanın təbiətə münasibətində kifayət qədər yaxınlıq vardır. Hətta onların deyimlərində bəzi təbiət obrazları da eyniyyət təĢkil edir. Kərəmlə ġeyx Sənanın – bu iki qeyri-adi aĢiqin bir-birinə yaxınlığını və doğmalığını təsdiq edən faktlardan biri də onların öz sevgi və məhəbbətləri yolundan dönməzliyidir. Bu fikir, bu dönməzlik sadəcə olaraq, ümumi təsvirlərlə deyil, həmçinin onların öz dilləri ilə də oxuculara çatdırılır” (2, s.6). Folklor və yazılı ədəbiyyat 203 “ġeyx Sənan” eĢqin qüdsiyyəti haqqında mahnı, lirik, Ģairanə bir nəğmə idi. Poeziyamızda “eĢqin mənası” haqqında böyük mahnını hələ XII əsrdə dahi Nizami oxumuĢdu. “Xosrov və ġirin”də ali bir sevginin qüvvəti mənəviyyatsız bir hökmdarı əsil insana çevirirdi (5). “ġeyx Sənan” isə eĢqin mövhumat və xurafat üzə- rində təntənəsi idi. BaĢqa sözlə, “ġeyx Sənan” faciəsi əqidə və zehniyyətdə olan puçluğun və saxtalığın üzərində qələbəsi idi. Süjetin bədii həllində əksini tapan əsas dramatik hadisə də məhz bu qələbənin ifadəsi idi: əsərdə “böyük Ģeyx” “böyük aĢiqə” çevrilirdi... Məhəbbəti tərənnüm etmək üçün H.Cavid əvvəlcə öz fəlsəfəsini dünyəvi eĢqə qarĢı çevirmiĢ bir filosofdan bəhs edir. Bu filosof həm də din və təriqət baĢçısıdır. Maraqlıdır ki, əsərin qadın qəhrəmanı da baĢqa cinsə könül verməməyi qərara almıĢ- dır. ġeyx Sənan “eĢqi-ruhani” xatirinə Zəhranın odlu məhəb- bətini rədd edərək səhralara üz tutduğu kimi Xumar da mo- nastıra hazırlaĢır. Lakin əsər hər iki qəhrəmanda bu saxta inamın sarsılması və böyük, təmiz bir məhəbbətin hər Ģey üzərində qələbəsi, üstünlüyü ideyası ilə bitir. Görkəmli alman Ģair-dramaturqu, mütəfəkkir və naturalisti Ġohann Volfqanq Höte alman ədəbiyyatının ensiklopediyası sayılan və 57 il ərzində yazdığı “Faust” faciəsində (1774-1831) alim və filosof obrazını- Faust obrazını yaratmıĢdır. Y.V.Höte- nin yaratdığı bu obraz dünyəvi elmlərin və biliklərin zirvəsinə qalxmıĢ, Mefistofelin köməyi ilə göyləri və əbədiyyəti dərk etmiĢdir. Faust bütün bunlardan sonra isə bataqlıqdan qurudub əldə etdiyi bir parça torpaqda əkinçiliklə məĢğul olmuĢdur. Faust axtardığı böyük həqiqəti, həyatın mənasını, dünyada ən “bəxtiyar anı” yalnız bu zaman tapmıĢ və yalnız bu zaman “dayan, ey an, sən gözəlsən, dur!” – demiĢdir. H.Cavidin “ġeyx Sənan” faciəsində yaratdığı ġeyx Sənan obrazı da “min dürlü” və “pərdəli” hikmətlərə nüfuz etmiĢ, din Folklor və yazılı ədəbiyyat 204 və islam rəhbəri olmuĢ, ölkələr, məmləkətlər dolaĢmıĢ və ən nəhayət, təmiz, təbii, dünyəvi bir hissin naminə iki il donuzlara çobanlıq etmiĢdir. “Aradım nurihəqqi ta buldum” – deyə Sənan yalnız bu zaman həqiqi müdrik, əsil bəxtiyar bir insan kimi tən- tənə etmiĢdi! Hər iki əsərdəki ideya – Sənanın “azad duyğuların təbiiliyi və sərbəstliyi hər Ģeydən yüksəkdir” və Faustun “əkinçilik sxolastik fəlsəfəçilikdən yaxĢıdır” ideyası bir nöqtədə birləĢirdi: insan fəaliyyətində realizmi, əməli istiqaməti, həyat sevgisini təsdiq edirdi!.. Sonda Sənanın sevgisi ideallaĢsa da, xəyali, əfsanəvi mənalar kəsb etsə də, bütövlükdə əsərin pafosu, onun həyat sevgisini təsdiq edən fəlsəfəsi idi. K.Əliyev "Məhəbbət əfsanəsi: faciə və dastan" məqaləsi boyu apardığı müqayisələr və hər iki əsərdən: “ġeyx Sənan” faciəsindən və “Əsli-Kərəm” dastanından gətirdiyi faktlarla bu fikrə gəlir: “Kərəmin Əsli yolunda dözdüyü bütün cəfalara ġeyx Sənan da Xumarın yolunda dözür. Bu iki məhəbbət fədaisi arasındakı mənəvi yaxınlıqlar yuxarıdakı faktlarla sübut olunur və bunlar kifayət qədərdir. Lakin baĢqa bir mühüm cəhət də var- dır ki, həmin cəhət iki bədii nümunənin ortaq cəhətlərini ortaya çıxarmaq üçün yuxarıda sadaladıqlarımızdan az əhəmiyyət kəsb etmir. Bu da ondan ibarətdir ki, H.Cavid "ġeyx Sənan" faciəsin- də sanki "Əsli-Kərəm" dastanına (bütövlükdə folklora!) öz mə- həbbət və rəğbətini bildirmək üçün yeri gəldikcə qoĢma for- masından istifadə etmiĢdir... Bu poetik nümunələr bir tərəfdən "ġeyx Sənan" faciəsi ilə "Əsli-Kərəm" dastanı arasında müəyyən paralellər aparmağa imkan verirsə, digər tərəfdən də H.Cavidin özünün heca vəzninə olan diqqət və marağını sübut edir” (2, s.15-19). “Folklor və yazılı ədəbiyyat " kitabına daxil edilən ikinci məqalənin müəllifi tanınmıĢ KoroğluĢünas alim Ġslam Sadıqdır. Onun məqaləsi “Koroğlu”dastanının Azərbaycan Ģeirinə poetik təsiri" adlanır. XVII əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən möhtəĢəm xalq abidəsi olan “Koroğlu” eposu qədim türk oğuz dastan Folklor və yazılı ədəbiyyat 205 ənənələri əsasında Azərbaycan ərazisində, təxminən, 400 il bun- dan əvvəl formalaĢmıĢdır. “Koroğlu” eposu Azərbaycanda XVI- XVII əsrlərdə yaransa da, XVII-XVIII əsrlərdə zəngin inkiĢaf yolu keçmiĢdir. Bu epos bütün türk dünyasında geniĢ yayılaraq ozanların repertuarının əsasını təĢkil etmiĢdir. Tarixi qəhrəman- lıq dastanı “Koroğlu” eposu yalnız Azərbaycan xalqının, türk xalqlarının deyil, ümumən, dünya ədəbiyyatının ən qiymətli ədə- bi abidələrindən sayılır. Azərbaycan ədəbiyyatında «Dədə Qor- qud»dan sonra Ģifahi xalq ədəbiyyatının ən möhtəĢəm əsəri “Ko- roğlu” eposudur. «Dədə Qorqud» dastanı Azərbaycan xalqının, “Koroğlu” eposu isə Azərbaycan millətinin formalaĢdığı tarixi dövrlərdə təĢəkkül tapmıĢdır. Ġslam Sadıq məqalənin əvvəlində "Koroğlu" dastanının belə populyar olmasından, onun sevilmə səbəblərindən bəhs edərək yazır: “Koroğlu” dastanı dünya epik söz sənətinin Ģah əsərlərindən biridir. Dünyada yayılma coğrafiyasının geniĢ- liyinə, variantlaĢma və versiyalaĢma zənginliyinə görə ikinci belə əsər tapmaq mümkün deyil. Bunun iki mühüm səbəbi var. Birinci səbəb dastanda xalqın bütün arzu və ideyalarının öz dolğun təcəssümünü tapması, epik qəhrəmanların idealları ilə xalqın ideallarının üst-üstə düĢməsi, onun bədii siqləti, poetik gözəlliyi ilə bağlıdır. Ġkinci səbəb Koroğlunun Ģəxsiyyəti ilə bağlı olub dastanın sevilə-sevilə yaddaĢlarda yaĢamasını və belə geniĢ coğrafiyada yayılmasını təmin etmiĢdir. Koroğlunun Ģəx- siyyəti deyəndə gözlərimiz önündə iki obraz canlanır: Qəhrəman Koroğlu və aĢıq-Ģair Koroğlu. Koroğluya ümumxalq məhəbbə- tinin böyüklüyünü bu iki obraz birlikdə yaratmıĢdır. Koroğlunun aĢıqlığı-Ģairliyi onun Ģöhrətlənməsində heç də qəhrəmanlığından az rol oynamamıĢdır. Birincisi, Koroğlunun aĢıqlığı-Ģairliyi dastanın bədii siqlətini, poetik dolğunluğunu təmin etmiĢdir, ikincisi, Koroğlu həm də sinəsindəki saza, düzüb qoĢduğu bən- zərsiz qoĢma və gəraylılara görə sevilmiĢdir” (2, s. 20). Folklor və yazılı ədəbiyyat 206 Məqalə müəllifi folklorun bütün zamanlarda və bütün xalqlarda yazılı ədəbiyyatın tükənməz ilkin qaynağı olmasını, dünyanın ən böyük Ģair və yazıçılarının, ilk növbədə, Ģifahi xalq yaradıcılığından bəhrələndiyini vurğulayır. Ġslam Sadıq Azər- baycan ədəbiyyatının da ilkin qaynağının həmiĢə Ģifahi xalq yaradıcılığı olduğunu qeyd edir: “Azərbaycanda yazılı ədəbiy- yatın ən tükənməz, ən zəngin qaynaqlarından biri “Koroğlu” dastanı olmuĢdur. Bu dastan yüzillər boyu aĢıqların repertuarın- dan düĢməmiĢ, xalqın yaddaĢında yaĢamıĢ, dillər əzbərinə çev- rilmiĢdir. Ona görə də “Koroğlu” dastanı həm aĢıq yaradıcılı- ğına, həm də yazılı Ģeirimizə çox güclü poetik təsir göstərmiĢdir. Azərbaycanda “Koroğlu” dastanının poetik gözəlliyindən, ideya zənginliyindən, məzmun dolğunluğundan az və ya çox dərəcədə bəhrələnməyən Ģair tapmaq çətindir. Hətta bizim elə Ģairlərimiz var ki, onun yaradıcılığındakı xəlqilik büsbütün “Koroğlu” das- tanının təsiri ilə yaranmıĢdır” (2, s. 21). Daha sonra Ġslam Sadıq doğru olaraq, "Koroğlu" dastanı- nın Azərbaycan yazılı ədəbiyyatına poetik təsirlərinə müxtəlif aspektlərdən yanaĢmıĢdır. Tədqiqatçı bu təsirin ideya və məz- mun baxımından daha qabarıq nəzərə çarpdığına görə bir neçə bölgü apararaq qruplaĢdırmanı da bu istiqamətdə aparmağı məq- sədəuyğun hesab edib: 1. Koroğlu qəhrəmanlıq rəmzidir. 2. Koroğlu mərdlik rəmzidir. 3. Azərbaycan Ģeirində Qırat obrazı. Ġslam Sadıq məqalədə ilk olaraq Koroğlunun qəhrəmanlıq rəmzi olması fikrini əhatəli Ģəkildə əsaslandırıb. Müəllifin qə- naətinə görə, Ģairlərimiz qəhrəmanlıq ruhlu Ģeirlər yazarkən, ilk növbədə, “Koroğlu” dastanından bəhrələniblər. Məsələn, Ġ.Sadıq qeyd edir ki, S.Vurğunun Böyük Vətən müharibəsi dövründə yazdığı Ģeirlərində qəhrəmanlıq ruhu Koroğlu obrazına görə da- ha da qüvvətli olub. Böyük Vətən müharibəsi dövründəki yara- nan ədəbi nümunələrdə qəhrəmanlıq ruhu daha da güclənmiĢ, bir Folklor və yazılı ədəbiyyat 207 çox Ģairlərimiz öz arzu və fikirlərini dolğun ifadə etmək üçün “Koroğlu” dastanından ustalıqla bəhrələnmiĢlər. Həmin dövrdə bir çox ədiblər, xüsusilə Səməd Vurğun “Koroğlu” dastanına tez- tez üz tutmuĢdur. Belə ki, S.Vurğun "Koroğlu" dastanından, Ko- roğlu obrazından təsirlənərək, “Azərbaycan balası”, “Partizan BabaĢ”, “Yandırılan kitablar”, “Ukrayna partizanları”, “Qafqaz- dan Dona doğru” və s. Ģeirlərini yazıbdır. Ġ.Sadıq Xalq Ģairi B.Vahabzadənin “Dörd yüz on altı”, M.Günərin “Ġlyana haqqında nəğmə”, M.Ġsmayılın “Əsir saz” poemalarında, Ə.Cəmilin Böyük Vətən müharibəsi dövründə yazdığı Ģeirlərdə, O.Sarıvəllinin, H.Arif, X.Rza kimi Ģairlərin bir sıra Ģeirlərində də “Koroğlu” dastanındakı epizodlarla müqa- yisələr aparır, bu nümunələrdə Koroğlu qəhrəmanlığının, Koroğlu mərdliyinin izlərini axtarır. Tədqiqatçı vurğulayır ki, hər zaman Koroğlu yada düĢəndə onun qəhrəmanlıqlarla dolu həyatı gözlə- rimiz önündə canlanır. “Bunları düĢündükcə içimizdə bir qürur hissi oyanır, bizim də qəlbimizdən bir igidlik, qəhrəmanlıq keçir. Millət keçmiĢini qürur hissi ilə andıqca, içində qəhrəmanlıq hiss- ləri doğduqca gələcəyə daha inamla addımlayır” (2, s. 41). Tədqiqatçı, bundan baĢqa, R.Rzanın, H.Arifin, X. Rzanın, M.Arazın, F.Mehdinin və Abbasağanın yaradıcılığında rast gəli- nən Koroğlu, Qırat mövzularını tədqiqata cəlb edərək, bu nü- munələrə də öz araĢdırmaçı münasibətini və mövqeyini ifa- də edib. Kitaba daxil olan üçüncü məqalə filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Fidan Qasımovanın “Folklor və klassik ədəbiyyat” mə- qaləsidir. Azərbaycan ədəbiyyatının mühüm tərkib hissələrindən olan klassik ədəbiyyatımızın zəngin ədəbi ənənələri vardır. Bu ənənələr ədəbi inkiĢafın müxtəlif dövrlərində zənginləĢib inkiĢaf etmiĢ, xalqın məiĢətini və mədəni həyatını, estetik dəyərlərini, eləcə də qabaqcıl görüĢlərini özündə əks etdirmiĢdir. Klassik ədəbiyyatımızın təbii ki, müəyyən yaranma dövrü, inkiĢaf mər- hələləri və xüsusiyyətləri də olmuĢdur. Onun yaranma zəmini Folklor və yazılı ədəbiyyat 208 isə Ģübhəsiz ki, xalq ənənələri üzərində meydana çıxmıĢ, zaman keçdikcə həm mövzu, həm də məzmun etibarı ilə daha da zənginləĢmiĢdir. Azərbaycan ədəbiyyatĢünaslığının son illərdə ciddi əhə- miyyət verdiyi mühüm problemlərdən biri də ədəbiyyat və Ģifahi söz sənəti, yazıçı və folklor əlaqələri məsələsidir. Aydındır ki, klassiklərin, eləcə də müasir yazıçıların yaradıcılığının fərqli qaynaqlardan bəhrələndiyini göstərmədən onların dəyərini tam üzə çıxarmaq çətindir. Azərbaycan klassik irsi ilə yanaĢı, xal- qımızın Ģifahi söz sənəti bu qaynaqlardandır. Dahi Azərbaycan Ģairi Nizami Gəncəvinin əsərləri özündə qədim mədəniyyətin incilərini qoruyub saxlayan və əsrlər keçərək bu möhtəĢəm mənəvi mirasın günümüzə qədər itki və zədə görmədən gəlib çıxa bilməsini təmin edən mühüm mənbədir. Məlumdur ki, yazılı ədəbiyyatla Ģifahi xalq yaradıcılığı arasında hər zaman sıx əlaqələr mövcud olmuĢdur. Ədəbiyyatın bu iki qolu müxtəlif vaxtlarda bir-birlərindən bəhrələnmiĢ, qarĢı- lıqlı surətdə inkiĢaf etmiĢlər. Fidan Qasımova yazır: “Yazılı ədə- biyyat və folklor problemi iki məsələdən ibarətdir. Bunlardan bi- ri yazılı ədəbiyyatda folklordan istifadə, digəri isə yazılı ədəbiy- yatın folklora təsiridir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan yazılı ədəbiy- yatı tarixi inkiĢafın bütün mərhələlərində folklorla çox sıx əlaqə- də olmuĢdur. Bu əlaqə ikitərəfli Ģəkildə özünü göstərmiĢdir. Be- lə ki, yalnız yazılı ədəbiyyat folklorun mövzu, süjet, ideyaların- dan istifadə etmirdi, həmçinin folklor da öz növbəsində yazılı ədəbiyyatın bədii forma, obrazlarından bəhrələnirdi” (2, s. 43). Folklorun hər zaman – bütün dövrlərdə yazılı ədəbiyyatın ilk qaynağı olduğu, yazılı ədəbiyyata təsir etdiyi bir həqiqətdir. Folklor – yazılı ədəbiyyat münasibətinin uzun tarixinə baxma- yaraq yazılı ədəbiyyatdakı folklorizmin rolu, semantikası hələ də müasir elmin uğurları baxımından araĢdırılmamıĢdır. Yazılı ədəbiyyat-folklor əlaqələri metodoloji baxımdan sovet humani- tar elmində fərqli Ģəkildə qoyulsa da, bugün aparılan tədqiqatlar Folklor və yazılı ədəbiyyat 209 bu istiqamətdədir. Bu baxımdan Fidan Qasımova yazır: “Folklor klassik ədəbiyyat üçün əsas mənbələrdən biridir. Xalq yara- dıcılığından istifadə ilə ədəbiyyata yeni süjet, obrazlar daxil ol- muĢdur. Folklor janrları ədəbiyyatın inkiĢafının bütün mərhə- lələrində ona təkan vermiĢdir. Belə ki, yazılı ədəbiyyat folklorun rəvayət, məsəl, atalar sözü, ağı, bayatı kimi janrlarına müraciət etmiĢdir. Həm klassik ədəbiyyatda, həm də folklorda köhnə ənənəvi obrazlı ifadələrdən, simvol və məcazlardan istifadə edilmiĢdir” (2, s. 44). F.Qasımova daha sonra məqalədə Nizami Gəncəvi, Məh- səti Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli kimi klassik Ģairlərin yara- dıcılığında folklor məsələlərini tədqiq etmiĢ, onların əsərlərin- dən müqayisəli nümunələr vermiĢdir. Məqalə müəllifi məqalədə həmçinin bu mövzuda yazılan digər araĢdırmalara da nəzər salmıĢ, onlara münasibət bildirmiĢdir. Sonda Fidan Qasımova ümumiləĢdirmələr apararaq bu qənaətə gəlmiĢdir: “...hər iki tə- rəf, istər folklor, istərsə də klassik ədəbiyyat müxtəlif zaman- larda bir-birlərinə təsir etmiĢ, biri digərinin mövzu və süjet cəhətdən inkiĢafına təsir göstərmiĢdir” (s. 56). Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Xəyalə Orucqızının kitaba daxil edilmiĢ məqaləsi “Professor PaĢa Əfəndiyev folklor və yazılı ədəbiyyat haqqında” adlanır. PaĢa Əfəndiyev XX əsr Azərbaycan folklorĢünaslığının görkəmli nümayəndələrindən biridir. Onun Azərbaycan folklo- runun toplanması, nəĢri və xüsusən tədqiqi sahəsində böyük fəaliyyəti olmuĢdur. PaĢa Əfəndiyev Azərbaycan folklorĢünaslı- ğının ən mütərəqqi ənənələrini öz elmi fəaliyyətində birləĢdirən, dövrünün qabaqcıl elmi-nəzəri nailiyyətlərini milli folklorĢünas- lığımıza tətbiq edən görkəmli Azərbaycan alimlərindən biridir. Alimin Azərbaycan Ģifahi söz xəzinəsinin toplanması, yazıya alınması, tərtibi, nəĢri və tədqiqi sahəsində geniĢ və çoxĢaxəli fəaliyyəti olmuĢdur. Folklor və yazılı ədəbiyyat 210 Məqalədə Xəyalə Orucqızı bütün həyatını Azərbaycan folklorĢünaslığının inkiĢafına xidmət edən PaĢa Əfəndiyevin bir sıra nəzəri fikirlərinə, o cümədən “Cəfər Cabbarlı və xalq yaradıcılığı”, və “Səməd Vurğun və xalq yaradıcılığı” monoqra- fiyalarına ətraflı nəzər salır. Müəllif folklorĢünas alimin bu əsərlərdə folklor və yazılı ədəbiyyat mövzusuna olan müna- sibətini araĢdırır və ədəbiyyatın bu iki qolunun bir-birinə qırıl- maz tellərlə bağlandığını vurğulayır. “Səməd Vurğunun “Vaqif” dramında epik ənənələr” mə- qaləsinin müəllifi AMEA Folklor Ġnstitutunun “Folklor və yazılı ədəbiyyat” Ģöbəsinin elmi iĢçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Aynur Ġbrahimovadır. Aynur Ġbrahimova məqaləsində ilkin olaraq Səməd Vurğun yaradıcılığında yer alan folklor nümu- nələrindən bəhs edir. Məlumdur ki, xalq ədəbiyyatı ilə yazılı ədəbiyyatı yaradıcılığında ən yüksək səviyyədə uzlaĢdıran dahi Ģair S.Vurğun, əsasən, heca vəznində yazdığı seirləri və dram əsərləri ilə, o cümlədən “Vaqif” dramı ilə dilimizin bütün zən- ginliyindən və sirinliyindən bəhrələnərək dillər əzbəri olan poeziya örnəkləri yaratmıĢdır. Tədqiqatçı S.Vurğunun xalq poetik düĢüncə tərzinə yaxın olan bir üslubda-daha çox heca vəznində yazıb-yaratmasını təqdir edir. A.Ġbrahimova vurğula- yır ki, Səməd Vurğun yaradıcılığı Azərbaycan folkloru ilə elə qaynayıb qarıĢmıĢdır ki, çox zaman bunları bir-birindən ayır- maq, təcrid etmək, kimin kimdən faydalandığını müəyyən etmək mümkün olmamıĢdır. Müəllif Səməd Vurğun haqqında fikirlə- rini ümummilli lider Heydər Əliyev S.Vurğunun 90 illik yu- bileyinə həsr edilmiĢ gecədəki nitqi ilə tamamlayır: “Səməd Vurğun Ģeirinin böyüklüyü, eyni zamanda, gözəlliyi ondan iba- rət idi ki, onun hər kəlməsi, hər sətri hər bir azərbaycanlının qəl- binə çatırdı, onun beynini fəth edirdi, onu öz təsiri altına salırdı. Səməd Vurğunun Ģeiri bu gün də müasirlərimizə, gənc nəslə il- ham, ruh verir, onları coĢdurur, daha da vətənpərvər edir, onlara vətəni, milləti, torpağı sevməyi öyrədir. Folklor və yazılı ədəbiyyat 211 Səməd Vurğunun yaradıcılığı dəryadır, indiyədək yazı- lanlar bunun hamısını əks etdirə bilməyib. Hesab edirəm ki, onun yaradıcılığı və qoyduğu irs bu gün də, gələcəkdə də tədqiq olunacaq və bu barədə yeni-yeni əsərlər yaranacaqdır. Səməd Vurğun böyük Ģairdir. ġərq aləmində Ģair həmiĢə ən yüksək hörmətə layiq olubdur. Səməd Vurğun isə öz dövrünün Ģairlə- rinin Ģairi olubdur” (6; 7). “Folklor və yazılı ədəbiyyat " kitabına daxil edilən altıncı məqalənin müəllifi filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Nizami Muradoğludur. Onun tədqiqat obyekti böyük Azərbaycan Ģairi Əhməd Cavaddır. Məqalə “Əhməd Cavad poeziyası və folklor” adlanır. Məqalənin əvvəlində müəllif Əhməd Cavad Ģəxsiyyəti və poeziyası, onun özəllikləri haqqında məlumat verərək yazır: “Əhməd Cavad (1892-1937) XX əsrin əvvəllərində yazıb- yaradan, Ģəxsiyyəti Ģairliyinə, Ģairliyi Ģəxsiyyətinə heç bir xələl gətirməyən, əksinə, bir-birini tamamlayan Azərbaycan ədəbiy- yatının ən görkəmli nümayəndələrindən biridir... Məlum olduğu kimi, Əhməd Cavad da 37-ci ilin repressiya qurbanlarındandır. ġairin faciəli taleyi əsərlərinin də taleyindən yan keçməmiĢdir. Çoxlu əsərləri yandırılıb məhv edilsə də, hazırda qalan əsərləri də Ģairin Azərbaycan poeziyasındakı yüksək yerini qoruyub saxlamağa kifayət edir” (2, s. 91-92). Sonra Nizami Muradoğlu məqaləsində Ə.Cavad yaradı- cılığının folklor qaynaqlarını Ģairin “Elin bayrağı”, “Bismillah”, “Allahu Əkbər”, “Dağlar”, “Gəncəm hey”, “Ağlayırdım, gülü- rəm!”, “Əfəndiyə”, “Göy-göl” və digər Ģeirləri əsasında araĢdı- rır, onun əsərlərinin folklorla bağlılığını, xalqın Ģifahi söz təfək- kürü ilə Ģairin düĢüncə oxĢarlıqlarını müəyyənləĢdirməyə çalıĢır. N.Muradoğlu bu araĢdırmalarından sonra Ə.Cavad və onun poeziyası haqqında fikirlərini belə yekunlaĢdırır:”...Əhməd Cavadsız Azərbaycan ədəbiyyatının da bir tərəfi boĢ qalardı. Əhməd Cavad Azərbaycan ədəbiyyatının bəĢəriyyətə bəxĢ etdiyi özü, sözü bir olan, sağlam məfkurəli, əbədiyaĢarlıq qazanan, Folklor və yazılı ədəbiyyat 212 “Göy göl”ü ilə qəlbimizə həmiĢə sərinlik gətirən, mavi göylər qədər dərin olan bir sənətkardır” (2, s. 108). Kitaba yuxarıda adları çəkilən məqalələrlə yanaĢı, Gül- nar Osmanovanın mifoloji obrazların folklor nümunələrində, habelə yazılı ədəbiyyatda oynadığı roldan bəhs edən “ÇağdaĢ Azərbaycan nəsrində mifoloji obrazlar”, Gülsümxanım Hasilo- vanın görkəmli yazıçı Əzizə Cəfərzadənin əsərlərində istifadə etdiyi folklor nümunələrindən bəhs edən “Əzizə Cəfərzadənin bədii yaradıcılığı və xalq ədəbiyyatı”, Tahir Rzayevin məĢhur Azərbaycan yazıçısı Ġsmayıl ġıxlının “Dəli Kür” romanının dilini, obrazlar aləmini sistemli Ģəkildə tədqiqata cəlb edən, surətlərin milli-etnoqrafik xüsusiyyətlərini obrazlı folklor təfəkkürü müstəvisində təhlil edən “Ġsmayıl ġıxlının "Dəli Kür” romanında epos ənənəsi" adlı məqalələri də daxil edilmiĢdir. Bunlardan baĢqa, “Folklor və yazılı ədəbiyyat" kitabında doktorant Aytac Abbasovanın həm folklor, həm də tarixilik ba- xımından mühüm əhəmiyyəti olan “Göl obrazı: əfsanə və yazılı ədəbiyyatda” adlı məqaləsi, Folklor Ġnstitutu “Klassik folklor” Ģöbəsinin elmi iĢçisi Vüsal Səfiyevanın Azərbaycan xalqının ən möhtəĢəm qəhrəmanlıq eposu olan “Kitabi-Dədə Qorqud”un akademik Həmid Araslının elmi irsində tutduğu mövqedən bəhs edən “Akademik Həmid Araslının elmi irsində “Kitabi-Dədə Qorqud”, eləcə də Sevinc Əliyevanın “Heyvanla haqqında nağıl və təmsillərin janr xüsusiyyətləri” adlı maraqlı məqalələri yer almıĢdır. “Folklor və yazılı ədəbiyyat” (I hissə) kitabı 2013-cü ildə AMEA Folklor Ġnstitutunda çapdan çıxan və maraqla qarĢılanan nəĢrlərdən biridir. Həmin institutun Folklor və yazılı ədəbiyyat Ģöbəsində hazırlanan bu nəĢrin hazırda II hissəsi oxuculara təqdim olunur. II kitabda da xeyli sayda elmi tutumu böyük, folklor və yazılı ədəbiyyatın qarĢılıqlı əlaqələrindən və təsirin- dən bəhs edən maraqlı, diqqəti cəlb edən elmi məqalələr toplan- mıĢdır. Ġnanırıq ki, AMEA Folklor Ġnstitutunun “Folklor və yazılı Folklor və yazılı ədəbiyyat 213 ədəbiyyat” Ģöbəsində, həmin Ģöbənin müdiri, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Kamran Əliyevin rəhbərliyi ilə hazırlan “Folklor və yazılı ədəbiyyat” (II hissə) kitabı da elmi ictimaiyyat, eləcə də oxucular tərəfindən maraqla qarĢılanacaqdır. QAYNAQLAR: 1. Hüseyn Cavid. Əsərləri. BeĢ cilddə. I cild. Bakı: “Lider nəĢriyyat”, 2005, 256 səh. 2. Folklor və yazılı ədəbiyyat. Bakı: “Nurlan”, 2013, 236 səh. 3. Məmməd Cəfər. Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm. Bakı: Azərb.SSR EA nəĢriyyatı, 1963. 4. Hüseyn Cavid. Əsərləri. BeĢ cilddə. II cild. Bakı: “Lider nəĢriyyat”, 2005, 352 səh. 5. Nizami Gəncəvi. Xosrov və ġirin. Bakı: “Lider nəĢriyyat”, 2004, 392 səh. 6. Əliyev H. S.Vurğunun 90 illik yubileyinə həsr edilmiĢ gecədəki nitq.Bakı:1996 7. Əliyev H.ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/H.Aliyev- kul/9.pdf Folklor və yazılı ədəbiyyat 214 FOLKLOR VƏ YAZILI ƏDƏBĠYYAT Məlahət BABAYEVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru AMEA Folklor Ġnstitunun “Folklor və yazılı ədəbiyyat” adlı birinci kitabı iĢıq üzü görmüĢdür. Kitabdakı məqalələr “Folklor və yazılı ədəbiyyat” Ģöbəsinin müdiri, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Kamran Əliyevin gərgin əməyi və bilavasitə rəhbərliyi ilə hazırlanmıĢdır. 216 səhifə olan bu top- luda professor K.Əliyevin də məqaləsi daxil olmaqla 12 məqalə daxil edilmiĢdir. Bütün məqalələr elmi mənbələrlə, isinad edil- miĢ ədəbiyyatla əsaslandırılmıĢ və zənginləĢdirilmiĢdir. Professor Kamran Əliyevin “Məhəbbət əfsanəsi: faciə və dastan” məqaləsində H.Cavidin “ġeyx Sənan” faciəsindən bəhs edilmiĢ və əfsanə ilə əsər müqayisə olunmuĢdur. K.Əliyev ilk öncə H.Cavidin “ġeyx Sənan” faciəsini yazmaq səbəbini açıqla- mıĢ və müəllifin baĢ qəhrəmana olan rəğbətini əsaslandırmağa nail olmuĢdur. Professorun qənaətinə görə H.Cavid ġeyx Sənanı ən böyük məhəbbət simvolu hesab edir. K.Əliyev dastanla əlaqədar yazılmıĢ bütün tədqiqat iĢlərini analiz etmiĢ, əsərin süjetində “Əsli və Kərəm” dastanının rolunu göstərmiĢdir. Müəllif, bu əsərlər arasındakı oxĢarlığı bütün müstəvilərdə ana- liz etmiĢ və fikrini konkret nümunələrlə əsaslandırmıĢdır. Belə ki, tədqiqatçı bu əsərləri müqayisə edərkən ilk növbədə bədii təsvirlər arasında olan oxĢarlığı ön plana çəkmiĢdir. K.Əliyev bundan sonra ġeyx Sənanla Kərəmin qeyri-adi aĢiq kimi bir- birinə olan yaxınlığını qeyd edir. Daha sonra müəllif Kərəmin Əsliyə olan münasibətilə ġeyx Sənanın Xumara olan münasibəti arasındakı doğma çalarların olduğunu deyir. K.Əliyev bu dastan arasında oxĢarlığı, əlbəttə ən əsas hər iki gəncin islam dininə mənsub olmayan bir qıza aĢıq olduğunu Folklor və yazılı ədəbiyyat 215 qeyd edirdi. Belə ki, bu dastanlarla əsas problem dinlərarası izdivacın doğurduğu səddlər və maneələrdir: “Beləliklə, aydın olur ki, bu iki klassik bədii nümunəni ortaq mövqəyə gətirən ən əlamətdar cəhət elə məhz inikas etdirilən məsələlərdən doğan ideya yaxınlığı və ideya edilmiĢdir”. “Folklor və yazılı ədəbiyyat” adlı I kitabın “Koroğlu” das- tanının Azərbaycan Ģeirinə poetik təsiri” adlı ikinci məqaləsinin müəllifi Ġslam Sadıqdır. Müəllif haqlı olaraq, Azərbaycanda “Koroğlu”dastanının poetik gözəlliyindən, ideya zənginliyindən, məzmun dolğunluğundan az və çox dərəcədə bəhrələndiyini qeyd edir: “Hətta bizim elə Ģairlərimiz var ki, onun yaradıcılı- ğındakı xəlqilik büsbütün “Koroğlu” dastanının təsiri ilə yaran- mıĢdır”. Ġslam Sadıq,“Koroğlu” dastanının Azərbaycan yazılı Ģeirinə poetik təsirinin öyrənilməsinə müxtəlif aspektlərdən ya- naĢmıĢ və bir neçə bölgü aparmıĢdır. Burada birinci yerdə Ko- roğlunun qəhrəmanlıq rəmzi olması durur. Belə ki, Ģairlərimiz qəhrəmanlıq ruhlu Ģeirlər yazarkən, birinci növbədə, “Koroğlu” dastanından bəhrələnmiĢlər. Ġ.Sadıq, S.Vurğunun Böyük vətən müharibəsi dövründə yazdıqrı Ģeirlərində də qəhrəmanlıq ruhu Koroğlu obrazına görə daha da güclənmiĢdir. S.Vurğunun “Koroğlu” dastanından, Koroğlu obrazından təsirlənərək, onun da qəhrəmanlığını vurğuladığı “Azərbaycan balası”, “Partizan BabaĢ”, “Yandırılan kitablar”, “Ukrayna partizanları”, “Qafqaz- dan Dona doğru” Ģeirlərini yazmıĢdır. Xalq Ģairi Bəxtiyar Vahabzadənin “Dörd yüz on altı” poe- masında “416-cı Taqanroq” diviziyası haqqında poemada “Dü- nən-bu gün” fəslində Koroğlu dastanındakı səhnələrlə müqa- yisələr var. ġair burada Koroğlu ilə Bolu bəy qarĢılaĢdığı səh- nəni göz önündə canlandırır. Məstan Günərin “Ġlyana haqqında nəğmə” poemasında da “Koroğlu” dastanın motivləri var. Məmməd Ġsmayılın “Əsir saz” poemasını AĢıq Qaranın Gədəbəydən müharibəyə əlində sazla getməyindən bəhs etmiĢdir. Bildiyimiz kimi, Koroğlu da Folklor və yazılı ədəbiyyat 216 döyüĢlərə bir əlində saz, bir əlində tüfəng iĢtirak edərmiĢ. M.Ġs- mayıl AĢıq Qaranın bu hərəkətini Koroğlu ilə müqayisə etmiĢ və Azərbaycan əsgərlərinin qələbədən sonra bu dastanı aĢığa oxutdurduğunu vurğulamıĢdır. Əhməd Cəmilin Böyük Vətən müharibəsi dövründə yaz- dığı Ģeirlərdə də, “Koroğlu” dastanının poetik təsiri açıq-aydın duyulur. Müəllifin Əhməd Cəmil Sovet Ġttifaqı Qəhrəmanı Ġsrafil Məmmədova həsr etdiyi “Qəhrəman qardaĢıma” adlı Ģeir- də qəhrəmanın göstərdiyi hünərlərdən vəcdə gələrək, vətənin ağır günündə köməyə gələn Koroğluya bənzətmiĢdir. Ġslam Sadıqin apardığı bölgüyə görə ikinci yerdə Ko- roğlunun mərdlik rəmzi olduğu önə çıxarılır. Müəllif, Səməd Vurğunun “Qəhrəmanın hünəri” Ģeirində əsas obrazı Koroğlu ilə müqayisə etmiĢ, öz qəhrəmanını da mərdlikdə ona bənzətmiĢdir. Məmməd Ġsmayıl “Əsir saz” poemasında, B.Vahabzadə “Özgə limanlarda” adlı Ģeirlərində Koroğlu dastanının, ümumiyyətlə onun mərdlik konsepsiyasının böyük rolu var. Tədqiqatçı apardığı üçüncü bölgüyə əsasən Azərbaycan Ģeirində Qırat obrazı da önə çəkilmiĢ mövzulardandır. Belə ki, Ġ.Sadıqa görə S.Vurğunun “A köhlən atım” Ģeiri bütünlüklə Qı- rata həsr olunub. Məmməd Ġsmayılın “Qırat da bir at idi” Ģei- rində Qıratın məziyyətləri vəsf olunub. AraĢdırmaçı Hüseyn Arifin, Abbasağanın, Xəlil Rzanın, R.Rzanın, M.Arazın, Famil Mehdinin yaradıcılığında da Qırat mövzusunu, Qıratla olan bənzətmələrini aĢkar edib tədqiq et- miĢdir. Fidan Qasımova "Folklor və klassik ədəbiyyat" məqalə- sində yazılı ədəbiyyatla Ģifahi xalq yaradıcılığının mövcud oldu- ğu əlaqələrdən söz açmıĢdır. Tədqiqatçı, yazılı ədəbiyyat və folklor probleminin iki məsələdən ibarət olduğunu qeyd etmiĢ- dir: "Bunlardan biri yazılı ədəbiyyatda folklordan istifadə, digəri isə yazılı ədəbiyyatın folklora təsiridir". F.Qasımova Nizami yaradıcılığında folklor məsələlərini tədqiq edərkən bu mövzuda Folklor və yazılı ədəbiyyat 217 yazılan digər araĢdırmalara da nəzər salmıĢ, onlara da münasibət göstərmiĢdir. Nizami yaradıcılığında folklor nümunələrini necə istifadə etməsini, onların müqayisəsini konkret misallarla verə- rək o, Tağı Xalisbəylinin, Vəhdət Sultanzadənin bu istiqamətdə apardığı tədqiqatlarından da faydalanmıĢdır. F.Qasımova Məh- səti Gəncəvinin, Məhəmməd Füzulinin yaradıçılığında da folk- lor nümunələrini araĢdırmıĢ, onların xalq deyimləri ilə eyniyyət təĢkil etdiyini sübut etmiĢdir. Fidan Qasımovanın bu tədqiqatı folklor nümunələrinin qədimliyini, bizim xalqa mənsubluğunu, ilkin variantını öyrənmək baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Xəyalə Orucqızının "Professor PaĢa Əfəndiyev folklor və yazılı ədəbiyyat" məqaləsində tədqiqat obyekti folklorĢünas alimin öz əsərlərində bu mövzuya olan münasibətidir. Belə ki, hörmətli professor "Cəfər Cabbarlı və xalq yaradıcılığı", "Səməd Vurğun və xalq yaradıcılığı" monoqrafiyalarında sırf bu məsə- lələrə toxunmuĢdur. Lakin tədqiqatçının da qeyd etdiyi kimi P.Əfəndiyevin bu mövzuda yazdığı ilk məqalə A.ġaiqə həsr olunmuĢdur. X.Orucqızı PaĢa Əfəndiyevin Nizami, M.F.Axun- dov, M.Ə.Sabir və digər sənətkarların əsərlərində folklor nümu- nələrini tədqiq etməsini yüksək qiymətləndirmiĢ, onun: "folklor və yazılı ədəbiyyat ikiəsirlik folklorĢünsalıq elmimizin ilk mərhələsidir" fikrini sitat gətirmiĢdir. Aynur Ġbrahimovanın “Səməd Vurğunun “Vaqif” dramın- da epik ənənələr” adlı məqaləsində ilkin olaraq Səməd Vurğun yaradıcılığında yer almıĢ folklor nümunələrindən bəhs edilir. Tədqiqatçı, Ģairin xalq poetik düĢüncə tərzinə yaxın olan bir üslubda yazıb-yaratmasını təqdir edir və “S.Vurğun xalq yara- dıcılığı qaynaqlarından bəhrələnərək öz ideyalarının, bədii yolla demək istədiklərinin bir qismini xalq sənəti nümunələrinin kö- məyi ilə əks etdirmiĢdir” deyə söyləmiĢdir. Bundan sonra A.Ġbrahimova Vaqifin tarixi Ģəxsiyyəti, S.Vurğunun nə üçün Vaqif obrazını yaratmasını elmi Ģəkildə Folklor və yazılı ədəbiyyat 218 əsaslandırmıĢdır. Tədqiqatçı S.Vurğunun “Vaqif” dramında xalq həyatının özünəməxsus təsvirini, toy adət ənələrini, ailə mü- nasibətlərini və əsərdə istifadə olunan bayatı, atalar sözlərini ayrı-ayrı tədqiq və təhlil etmiĢdir. “Əhməd Cavad poeziyası və foklor” adlı məqaləsində Ni- zami Muradoğlu Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nüma- yəndələrindən olan Əhməd Cavadın həyat və yaradıcılığına ekskursiya etmiĢdir. Tədqiqatçı Əhməd Cavad haqqında yazılan bütün monoqrafiyalarla, məqalələrlə tanıĢ olmuĢ, yalnız qarĢıya qoyduğu mövzuya yox, bütünlükdə Əhməd Cavad Ģəxsiyyəti, yaradıclığı haqqında araĢdırma aparmağa nail olmuĢdur. N.Mu- radoğlu, Ģairin “Elin bayrağı”, “Bismillah”, “Allahu Əkbər”, “Dağlar”, “Gəncəm hey”, “Ağlayırdım, gülürəm!”, “Əfəndiyə” (M.C.Bağırova ünvanlanıb), “Göy göl” və digər Ģeirlərini ayrı- ayrı böyük həssaslıqla tədqiq və təhlil etmiĢdir. Gülnar Osmanova “ÇağdaĢ Azərbaycan nəsrində mifoloji obrazlar” adlı məqaləsində folklor nümunələrində, habelə yazılı ədəbiyyatda mofoloji obrazların oynadığı roldan bəhs etmiĢdir. Məlum olduğu kimi, müasir nəsrimizdə bir sıra yazıçılar öz əsərlərini xalq nağıllarının, dastanların, əfsanələrin əsasında yazmıĢlar. Tədqiqatçı, Ġ.Əfəndiyev, M.Süleymanlı, K. Abdulla- nın əsərlərində təsvir etdiyi mifoloji obrazları tədqiqat obyektinə cəlb etmiĢdir. Məqalədə Ġ.Əfəndiyevin “Apardı sellər Saranı”, “Geriyə baxma qoca”, “Qarı dağı”; M.Süleymanlının “ġeytan”, “Quru kəllə”, “Köç”; K.Abdullanın “Yarımçıq əlyazma” əsərlə- rindəki mifoloji obrazlar, mifoloji düĢüncə, mifik elementlər, o cümlədən etnoqrafik cizgilər araĢdırılmıĢdır. Bundan əlavə müəllif, bu əsərlərdəki mifoloji obrazları folklor nümunələrindəki obrazlarla müqayisə etmiĢ, oxĢar və fərqli cəhətləri göstərmiĢdir. Gülsümxanım Hasilovanın “Əzizə Cəfərzadənin bədii ya- radıcılığı və xalq ədəbiyyatı” adlı məqaləsində görkəmli yazı- çımızın əsərlərində istifadə etdiyi folklor nümunələrindən bəhs Folklor və yazılı ədəbiyyat 219 edilir. Müəllif Ə. Cəfərzadənin romanlarında folklor janrından istifadəsini aĢağıdakı Ģəkildə qruplaĢdırır: 1. Mətnlərdə xalq bayatı, layla-oxĢamalarına istinad; 2. Xalq mərasimləri; 3. Mərasim rituallarına bağlı ovsun, fallar və inanclar; 4. Lətifələr; 5. UĢaq oyunları, oyun nəğmələri; 6. Bu və ya digər fikir, mətləbin açılmasında atalar sözü, zərbi-məsəllərdən istifadə; 7. Mahnı mətnləri. G.Hasilova məqalədə Əzizə Cəfərzadənin “Aləmdə səsim var mənim”,“Bakı-1501”, “Gülüstandan öncə”, “Bəla”, “Eldən- elə” və s. romanlarında istifadə etdiyi zəngin folklor qaynağını tədqiq etmiĢdir. Tədqiqatçı bundan əlavə bu romanlarda atalar sözü, məsəlləri, alqıĢ və qarğıĢları da sistemləĢdirmiĢdir. Tahir Rzayev “Ġsmayıl ġıxlının “Dəli Kür” romanında epos ənənəsi” adlı məqaləsində əsərin dilini, obrazlarını, etno- qrafik xüsusiyyətlərini milli folklor təfəkkürü müstəvisində təd- qiq etmiĢdir. Bildiyimiz kimi, XX əsrin ortalarından baĢlayaraq nəsri- mizdə milli təfəkkür, xalq dili, əsl insan xarakterləri və onun iç dünyası ön plana çəkilmiĢdir. Müəllif də bunları nəzərə alaraq öz qənaətlərini görkəmli alim, f.ü.e.d. Muxtar Ġmanovun “Müa- sir Azərbaycan nəsrində psixologizm” (Bakı: Elm, 1991) kita- bından istifadə edərək əsaslandıra bilmiĢdir. Belə ki, M. Ġma- novun fikrincə, “...Nəsrin yeni mərhələsində qəhrəman müəllifin oxucuya çatdırmaq istədiyi idealların ruporu olmaqdan xilas edilir. Yeri gəldi-gəlmədi istər müəllif, istərsə də qəhrəman nitqində hansısa problemin qeyri-bədii ifadə edilməsi, publisis- tik tonun bəsitlik dərəcəsinə endirilməsi halları tədricən aradan qalxır. Ġnandırıcı boyalar, real cizgilərlə iĢlənmiĢ bədii xarak- terlər sosial problemləri ifadə etməyin səmərəli yolu sayılır”. Folklor və yazılı ədəbiyyat 220 Onu da qeyd edək ki, T.Rzayev “Dəli Kür” romanının epos təfəkkürünü araĢdırarkən ilk öncə roman və epos müna- sibətlərinə nəzər salır. Müəllif burada roman janrının xüsusiy- yətləri barədə söhbət açmıĢ, daha sonra isə roman-epos müna- sibətlərinin tipoloji modelini nəzərimizə çatdırmıĢdır. Tədqiqat- çı, roman yaradıcılığında epos təfəkkürünü üç formada özünü göstərdiyini qeyd etmiĢdir: 1. Epos təfəkkürünə məxsus universallıq, diapazonluluq, mürəkkəb süjet xətti və çoxsaylı obrazlar aləminə məxsusluq; 2. Epos təfəkkürünün süjet və motivlər, detal və faktlar Ģəklində əks olunması; 3. Epos təfəkkürünün epik düĢüncə modeli Ģəklində özünü göstərməsi. Müəllif məqalədə “Dəli Kür” haqqında yazılan bütün sanballı mənbələrə istinad etmiĢ və Cahandar ağa obrazını epos qəhrəmanı kimi səciyyələndirilmiĢdir. Bundan əlavə, əsərin epos ənənələri baxımından tədqiqata cəlb edilməsinin zəruri olduğu- nu qeyd etmiĢdir. Doktorant Aytac Abbasovanın “Göl obrazı: əfsanə və yazılı ədəbiyyatda” adlı məqaləsi də həm folklor, həm də tari- xilik baxımından son dərəcə əhəmiyyətlidir. Müəllif, vətənimi- zin müxtəlif bölgələrində yerləĢən göllərlə bağlı əfsanələr haqqında fikir söyləmiĢ, hətta onların bir neçə variantda olan versiyalarının mövcud olduğunu göstərmiĢdir. Bundan sonra tədqiqatçı, yazılı ədəbiyyatda N.Gəncəvinin, M.Füzulinin, Ġ.Nə- siminin, Ə.Haqverdiyevin, Y.V.Çəmənzəminlinin, C.Cabbarlı- nın, S.Vurğunun, S.Rəhimovun, Ġ. Məlikzadənin, Ġ.Əfəndiyevin və baĢqaların əfsanələr əsasında əsərlər yazdığını və yaxud da əsərlərində əfsanə motivindən istifadə etdiyini qeyd etmiĢdir. Vüsal Səfiyevanın “Akademik Həmid Araslının elmi irsin- də “Kitabi-Dədə Qorqud” mövzusu” adlı məqaləsi görkəmli folklorĢünas alim haqqında yazılan ən yaxĢı araĢdırmalardandır. Tədqiqatçı alimin “ AĢıq poeziyası və klassiklər”, “Kitabi-Dədə Folklor və yazılı ədəbiyyat 221 Qorqud”, “Koroğlu”, “AĢıq yaradıcılığı” və s. əsərlərini, “Kita- bi-Dədə-Qorqud”un təkmilləĢmiĢ nəĢrlərini burada tədqiqata cəlb etmiĢdir. Müəllif, H.Araslının “Kitabi-Dədə Qorqud” das- tanı haqqında söylədiyi bütün mülahizələrini konkret nümu- nələrlə əsaslandıraraq incələmiĢdir. Sevinc Əliyevanın “Heyvanlar haqqında nağıl və təmsil- lərin janr xüsusiyyətləri” adlı məqaləsində folklor və yazılı ədəbiyyat arasındakı sıx əlaqələrdən bəhs edilmiĢdir. Müəllifin qeyd etdiyi kimi heyvanlar haqqında nağıllar janr xüsusiyyətinə görə Ģifahi xalq ədəbiyyatına, təmsillər isə yazılı ədəbiyyatla bağlıdır. Məhz buna görə də, heyvanlar haqqında nağıllar Ģifahi xalq ədəbiyyatının janr xüsusiyyətini, təmsillər isə yazılı ədə- biyyatın janr xüsusiyyətini daĢıyır. Tədqiqtçı məqaləsində ayrı- ayrı nağıl və təmsillərdən nümunələr gətirərək həm bu heyvan- ların oxĢar və fərqli xüsusiyyətlərini göstərmiĢ, həm də uĢaqların tərbiyələndirilməsində heyvanlar haqqında yazılan əsərlərin əhəmiyyəti haqqında maraqlı mülahizələr yürütmüĢdür. Sonda onu da qeyd etmək istərdik ki, AMEA Folklor Ġnstitutunun “Folklor və yazılı ədəbiyyat” Ģöbəsinin I toplusu olan bu kitabda yer alan bütün tədqiqatlar həmin institutun eyni adlı Ģöbəsinin yalnız bir ayda hazırladığı materialların məcmu- sudur. AMEA Folklor Ġnstitununu direkroru, kitabın elmi redak- toru, dəyərli alimimiz, filologiya üzrə elmlər doktoru Muxtar Ġmanovdur. M.Ġmanovun qeyd etdiyinə görə bu toplunun növbə- ti saylarının da nəĢri planlaĢdırılır və bundan əlavə olaraq eyni zamanda tematik topluların da yaxın zamanlarda nəĢri göz- lənilir. Folklor və yazılı ədəbiyyat 222 MÜNDƏRĠCAT Kamran ƏLĠYEV. Atalar sözləri və aforizmlər .................. 3 Cəlal QASIMOV. Bəkir Çobanzadə və folklor .................... 14 Pərvanə BƏKĠRQIZI (ĠSAYEVA) “Xortdanın cəhənnəm məktubları”: o biri dünyaya səyahət ................... 45 Ġslam SADIQ. Azərbaycan dramaturgiyasında “Koroğlu” motivləri ............................................................ 54 Fidan QASIMOVA. Folklor və klassik ədəbiyyat (Xaqani Şirvani yaradıcılığı əsasında) ................................. 72 Xəyalə ƏLĠYEVA. Paşa Əfəndiyev: Səməd Vurğun və xalq yaradıcılığı.............................................................. 80 Aynur ĠBRAHĠMOVA. Səməd Vurğunun “Fərhad və Şirin” dramında folklor motivləri ...................... 96 Nizami MURADOĞLU. Yeni şeir şəkli: layla-elegiya ....... 108 ƏpoĢ VƏLIYEV. Qurd obrazı ............................................ 121 Gülnar OSMANOVA. Təbiət kultları ilə bağlı inanclar və müasir nəsr ........................................................ 142 Gülsümxanım HASĠLOVA. Mərasim folkloru və roman (Əzizə Cəfərzadə yaradıcılığı əsasında)................................ 154 Aytac ABBASOVA. Xalq adət-ənənələri və roman yaradıcılığı (Y.V.Çəmənzəminlinin “İki od arasında” əsəri əsasında) .................................................................... 168 Sevinc ƏLĠYEVA. Təmsil və nağıllarda müştərək motivlər ................................................................. 181 Gülnar MƏMMƏDOVA. Əmək nəğmələri və uşaq şeirləri ..................................................................... 191 RƏYLƏR Tahir ORUCOV. Folklorun yazılı ədəbiyyatda inikası........ 198 Məlahət BABAYEVA. Folklor və yazılı ədəbiyyat.............. 214 Folklor və yazılı ədəbiyyat 223 Folklor və yazılı ədəbiyyat. II kitab Bakı, Elm və təhsil, 2017. NəĢriyyat direktoru: Prof. Nadir Məmmədli NəĢriyyat redaktoru: fil.ü.f.d. Fidan Qasımova Kompüterdə yığdı: Gülnurə Canməmmədova Korrektoru: Gülnar Osmanova Aytac Abbasova Kompüter tərtibçisi və Texniki redaktoru: Aygün Balayeva Kağız formatı: 60X84 1/16 Mətbəə kağızı: №1 Həcmi: 224 səh. Tirajı: 300 Folklor və yazılı ədəbiyyat 224 Kitab AMEA Folklor Ġnstitutunun Redaksiya-nəĢr bölməsinin Kompüter Mərkəzində yığılıb səhifələnmiĢ, “Elm və təhsil” NPM-də hazır deopozitivlərdən ofset üsulu ilə çap olunmuĢdur. Document Outline
Yüklə 1,44 Mb. Dostları ilə paylaş:
|