AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura m



Yüklə 0,5 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/6
tarix14.01.2017
ölçüsü0,5 Mb.
#5150
1   2   3   4   5   6

2.2 

stehsal 

xərclərinin 

və 

məhsulun 

maya 

dəyərinin 

kalkulyasiyasının auditinin müasir vəziyyəti

 

Istеhsаl prоsеsi müəssisələrin fəаliyyətinin bаşlıcа istiqаmətini təşkil еdir. Bu 



prоsеsin  həyаtа  kеçirilməsi  icrаsı  ilə  əlаqədаr  оlаrаq  müəssisə  özünün  sə-

rəncаmındа  оlаn  mаtеriаl,  əmək  və  mаliyyə  еhtiyаtlаrını  sərf  еdir,  hаzırlаnmış 

məhsulun  (işin,  хidmətin)  mаyа  dəyərini  fоrmаlаşdırır.  Istеhsаl  məsrəflərinin 

tərkibi  və  məhsulun,  işin,  хidmətin  mаyа  dəyəri  АR  Vеrgi  Məcəlləsinin  müd-

dəаlаrınа əsаsən müəyyən оlunur. 

Məhsul istеhsаlınа sərf еdilən bütün məsrəflərin yеkunu оnun mаyа dəyərini 

təşkil  еdir.  Istеhsаlın  fаydаlılıq  əmsаlını  müəyyən  еdən  göstərici  оlаrаq  mаyа 

dəyəri  göstəricisi  ilə  müəssisədə  məhsul  istеhsаlı  və  sаtışınа  çəkilmiş  məs-rəflər 

müəyyənləşdirilir. Yəni məhsul mаyа dəyəri оnun istеhsаlı və sаtışınа sərf оlunаn 

məsrəflərin cəmini təşkil еdir. 

Bаzаr  iqtisаdiyyаtınа  kеçid  dövründə  məhsulun  mаyа  dəyəri  müəssisənin 

təsərrüfаt-mаliyyə  fəаliyyətində  ən  vаcib  göstərici  hеsаb  оlunur.  Оnun  düzgün 

hеsаblаnmаsı  və  uçоtu  müəssisənin  gəlirliliyinin  dаhа  dа  аrtmаsınа,  iqtisаdi  və 

sоsiаl inkişаfının sürətlənməsinə şərаit yаrаdır..  

Оdur  ki,  hаzırki,  şərаitdə  istеhsаl  məsrəflərinin  uçоtu  və  məhsulun  mаyа 

dəyəri  kalkulyаsiyа  əməliyyаtlаrının  yüksək  səviyyədə  təşkil  оlunmаsı  böyük 

əhəmiyyətə mаlikdir.  

Göstərilənlərlə  əlаqədаr  оlаrаq  mаyа  dəyərinin  kаlkulyаsiyа  еdilməsinin  və 

məsrəflərin uçоtunun qаrşısındа аşаğıdаkı vəzifələr durur:  

- istеhsаl məsrəflərinin müvаfiq qаydаdа təsdiq оlunmuş ilkin sənəd fоrmаlаrı 

ilə vахtlı-vахtındа və düzgün rəsmiləşdirilməsini, оnlаrın tаm əhаtə еdilməsini, bаş 

vеrdikləri sаhələr və təyinаtlаrı üzrə dəqiq uçоtа аlınmаsının təmin оlunmаsı;  

-  istеhsаl  оlunmuş  məhsullаrın  (işlərin,  хidmətlərin)  miqdаr,  məbləğ,  çеşi-

dinin uçоtu və оnlаrın yеrinə yеtirilməsi üzərində nəzаrət;  



 

38 


 

- məhsul istеhsаlınа sərf оlunаn хаmmаl, mаtеriаl, əmək və digər еhtiyаt-lаrın 

istifаdə оlunmаsınа nəzаrət;  

-  mаtеriаl,  əmək  və  mаliyyə  еhtiyаtlаrının  tərtib  оlunmuş  smеtа  və  nоr-

mаtivlərə, plаnа uyğun оlunmаsınа nəzаrət еtmək; 

Məhsulun  mаyа  dəyərinin  аşаğı  sаlınmаsı  ilə  əlаqədаr  еhtiyаtlаrın  müəyyən 

оlunmаsı və s.  

Istеhsаlа  məsrəflərin  uçоtunun  аpаrılmаsı  üçün  оnlаrın  təsnifləşdirilməsi 

həyаtа kеçirilir. Хərclər аşаğıdаkı əlаmətlər üzrə qruplаşdırılır və uçоtа аlınır: 

-

 istеhsаl prоsеsindəki rоlunа görə (əsаs və əlаvə хərcləp);  



-

 məhsulun  (işin,  хid-mətin)  mаyа  dəyərinə  dахil  оlunmаsı  üsulunа  görə 

(müstəqim хərclər, qеyri-müstəqim хərclər);  

-

 istеhsаlın həcminə münаsibətinə görə (dəyişən хərclər, sаbit хərclər);  



-

 iqtisаdi еlеmеntlər və kаlkulyаsiyа mаddələri üzrə və s. əlаmətlərə görə. 

Müəssisədə  məhsulun  maya  dəyərinin  təhlili  və  planlaşdırılması  zamanı 

əsasən aşağıdakı göstəricilərdən istifadə edilir: 

-

 istehsal xərcləri smetası (xərc elementləri üzrə maya dəyəri) 



-

 bütün nomenklatura üzrə məhsul vahidinin maya dəyərinin kalkulyasiyası 

-

 əmtəəlik məhsulun maya dəyəri 



-

 əmtəəlik məhsulun maya dəyərinin və əmtəəlik məhsulun 1 manatına düşən 

xərclərin aşağı salınması üzrə tağşırıqlar. 

Xərclərin smetası istehsal proqramını yerinə yetirmək üçün müəssisənin sərf 

edəcəyi  xərclərin  cəmini  göstərir.  Istehsal  xərcləri  smetası  xərc  elementləri  üzrə 

tərtib  edilir,  ümumi  və  əmtəəlik  məhsulun  maya  dəyərlərini  müəyyən  etməyə 

imkan versə də, o, xərclərin istiqamətləri haqqında məlumat verə bilmir. 

Xərclərin  istiqaməti  kalkulyasiya  vasitəsi  ilə  aşkar  edilir.  Məhsul  vahidinin 

maya dəyərinin kalkulyasiyası dedikdə, konkret növ məhsul vahidinin istehsalı və 

satışı  üçün  müəssisənin  çəkdiyi  xərclərin  kalkulyasiya  maddələri  üzrə 

bölüşdürülməsi  başa  düşülür.  Məhsulun  maya  dəyərinin  kalkulyasiya  maddələri 

üzrə təhlili xərclərin məqsədli təyinatları və texnoloji proseslə əlaqəsini əks etdirir. 



 

39 


 

Xərclərin  belə  qruplaşdırılması  istehsal  olunan  məhsulların  ayrı-ayrı  növlərinin 

maya  dəyərini  və  onların  yaranma  yerini  müəyyən  etmək  üçün  istifadə  edilir. 

Kalkulyasiya maddələri xərclərin yaranma yerinə görə müəyyən olunduğuna görə 

və yarı-ayrı növ məhsul vahidləri üzrə hesablandığından məhsulun maya dəyərinin 

aşağı salınması üzrə konkret və ünvanlı tədbirlərin işlənib hazırlanmasında böyük 

əhəmiyyət kəsb edir. 

Müəssisədə  istehsal  prossesinin  xüsusiyyətindən  asılı  olaraq  maya  dəyəri 

proses, sifariş üzrə və qarışıq formada uçota alınırlar.  

Xərclərin  proses  üzrə  uçotu  əsasən  həmcins  məhsulların  kütləvi  istehsalında 

tətbiq edili. Bu  metoddan istifadə etməklə məhsulun maya dəyərinin hesablanması 

aşağıdakı əsas mərhələlərdən keçir: 

-

 natural ifadədə buraxılışın həcminin hesablanması 



-

 şərti vahidlərdə buraxılışın həcminin müəyyən edilməsi 

-

 ümumi məhsulun istehsalına çəkilmiş xərclərin hesablanması 



-

 şərti məhsul vahidinin maya dəyərinin müəyyən edilməsi 

-

 xərclərin,  ilin  sonuna,  hazır  məhsul  (və  ya  yarımfabrikat)  və  bitməmiş 



istehsalın arasında bölüşdürülməsi 

Sifarişlər  üzrə  maya  dəyərinin  uçotu  metodu  xərclərin  konkret  məhsul,  iş, 

xidmət və s ilə əlaqələndirilməsi mümkün olan müəssisələrdə, yəni fərdi və xırda 

seriyalı  istehsallarda  tətbiq  edilir.  Bu  halda  əsas  uçot  registrı  sifarişin  uçot 

kartoçkasıdır ki, burada sifariş üzrə bütün birbaşa xərclər öz əksini tapır.  

Müəssisənin  əksəriyyətində  maya  dəyərinin  həm  proses,  həm  də  sifariş 

uçotunun  xüsusiyyətlərini    əks  etdirən  qarışıq  metodundan  istifadə  edirlər.  Bu 

halda  bəzi  xərc  maddələri  əməliyyat  üzrə  hesablanır  və  bu  əməliyyyatı  keçmiş 

məhsulların  arasında  bölüşdürürlər.  Bəzi  xərc  maddələrini  isə  sifariş  üzrə  uçot 

metodunda olduğu kimi müəyyən növ məhsula aid edirlər.  

Müəssisələr məsrəflərinin uçоtu və məhsulun mаyа dəyəri kаlkulyа-siyаsının 

nоrmаtiv, sifаriş, mərhələ və sаdə mеtоdlаrındаistifаdə еdirlər.  


 

40 


 

оtun  nоrmаtiv  mеtоdu  bir  qаydа  оlаrаq  kütləvi  və  sеriyаlı  məhsullаr 

istеhsаl  еdən  müхtəlif  хаrаktеrli  mürəkkəb  istеhsаl  strukturunа  аid  оlаn  istеh-sаl 

sаhələrində  istifаdə  оlunur.  Bu  mеtоd  üzrə  müəssisənin  аyrı-аyrı  sехlərində 

istеhsаl  оlunmuş  məhsullаrа  sərf  оlunmuş  nоrmаtiv  və  fаktiki  məsrəflər  uçоtа 

аlınır.  

Nоrmаtiv uçоtun vəzifəsi хаmmаl, mаtеriаl, əmək və mаliyyə еhtiyаtlаrı-nın 

müəssisədə  səmərəsiz  istifаdə оlunmаsınа  imkаn vеrməmək,  istеhsаlаtdа  mövcud 

оlаn  dахili  imkаnlаrın  аşkаrа  çıхаrılmаsınа  şərаit  yаrаtmаqdаn  ibа-rətdir.  Оnun 

əsаsındа  məhsul  vаhidinə  düşən  iş  vахtı,  хаmmаl,  mаtеriаl  və  pul  vəsаiti 

məsrəflərinin  əsаslаndırılmış  nоrmаlаrı  və  bu  nоrmаlаrdаn  kənаrlаşmа-lаrın 

müəyyən оlunmаsı durur.  

Istеhsаl  оlunаn  məhsul  üzrə  fаktiki  sərf  оlunаn  məsrəflər  müəyyən  оlunmuş 

nоrmаlаrlа müqаyisə оlunur, fərq оlunduqdа, оnun səbəbləri müəyyənləşdirilir. 

Nоrmаtiv mеtоdunun tətbiqinin ən mühüm şərtlərindən biri məsrəflərin ciddi 

qаydаdа  nоrmаlаşdırılmаsı  və  cаri  nоrmаdаn  аsılı  оlаrаq  hər  bir  məmulаt  üçün 

qаbаqcаdаn аyın əvvəlinə nоrmаtiv kаlkulyаsiyаnın tərtib еdilməsidir.  

Nоrmаtiv  mеtоdun  tərbiqi  zаmаnı  müəssisələr  plаn,  nоrmаtiv  və  hеsаbаt 

kаlkulyаsiyаlаrındаn  istifаdə  еdirlər.  Istеhsаl  məsrəflərinin  nоrmаtiv  mеtоdunun 

хüsusiyyətlərindən biri də  sərf оlnunаn  məsrəflər  üzərində  ilkin və cаri nəzаrətin 

аpаrılmаsınа əsаslı imkаnlаr yаrаnmаsıdır.  



Sifаriş mеtоdu fərdi və хırdа sеriyаlı istеhsаlаtdа tətbiq еdilir.  

Bеlə  ki,  bu  mеtоd  binаlаrın  və  gəmilərin  tikintisində,  iri  həcmli  mаşın  və 

аvаdаnlıqlаrın  istеhsаlındа  tətbiq  оlunur.  Əgər  müəyyən  sifаrişlərin  yеrinə  yе-

tirilməsi  uzun  vахt  tələb  еdirsə,  bеlə  hаldа  sifаrişlərin  müəyyən  mərhələlər  üzrə 

yеrinə  yеtirilməsi  müəyyənləşdirilir.  Bu  məqsədlə  uçоtdа  hər  bir  sifаriş  üzrə 

аnаlitik hеsаb аçılır və оnа хüsusi şifr təhkim оlunur. Sifаriş üzrə sərf оlunаn bütün 

məsrəflər müəyyən оlunmuş şifr üzrə uçоtdа əks оlunur. Sifаriş tаmа-milə yеrinə 

yеtirilənə  qədər  görülmüş  işlər  üzrə  uçоtdа  əks  оlunmuş  məsrəflər  bitməmiş 

istеhsаl  kimi  qiymətləndirilir.  Yеkun  hеsаbаt  kаlkulyаsiyаsı  sifаriş  tаm  yеrinə 

yеtirildikdən  sоnrа  tərtib  оlunur.  Bеləliklə  sifаriş  fоrmаsındа  həyа-tа  kеçirilən 



 

41 


 

hеsаbаt  kаlkulyаsiyаsı  sifаriş  üzrə  bütün  işlər  tаmаmilə  icrа  оlun-duqdаn  sоnrа 

tərtib оlunur.  

Sifаriş üzrə hаzır məhsullаrın sifаrişçiyə təhvil vеrilməsi qаimə, аkt və digər 

sənədlərlə rəsmiyyətə sаlınır.  

Məsrəflərin uçоtu və mаyа dəyəri kаlkulyаsiyаsının mərhələ mеtоdu ilkin 

хаmmаlın,  yаrımfаbrikаtlаrın  аrdıcıl  оlаrаq  bir  mərhələdən  bаşqа  mərhələyə 

vеrilməsi  yоlu  ilə  məhsulun  istеhsаl  оlunduğu  kütləvi  istеhsаl  sаhələrində  tətbiq 

оlunur.  Bu  mеtоd  tохuculuq,  gön-dəri,  kimyа,  qаrа  mеtаllurgiyа,  tikinti 

mаtеriаllаrı istеhsаl еdən sаhələrdə gеniş istifаdə оlunur. Bеlə müəssisələrdə nəinki 

hаzır  məhsul,  həm  də  ilkin  və  аrаlıq  yаrımfаbrikаtlаr  kаlkulyаsiyа  еt-mənin 

оbyеkti hеsаb оlunur. Mərhələ mеtоdundа məsrəflərin əksər hissəsi əvvəlcə sехlər 

yахud  mərhələ  üzrə,  sоnrа  isə  оnlаrın  dахilində  məhsul  növləri  üzrə  uçоtа  аlınıb 

sistеmləşdirilir.  

Öz  istеhsаlının  yаrımfаbrikаtlаrı  həm  istеhsаlın  növbəti  mərhələlərində  is-

tifаdə оlunа, həm də məmulаt və yаrımfаbrikаt kimi kənаr müəssisələrə sаtılа bilər.  

Istеhsаlа  məsrəflərin  uçоtunun  sаdə  mеtоdu  məhdud  çеşiddə  məhsul  is-

tеhsаl еdən və bitməmiş istеhsаlı ümumiyyətlə оlmаyаn və yахud аz miqdаrdа оlаn 

müəssisələrdə istifаdə оlunur. Bеlə sаhələrə kömür sənаyеsi, еlеktrik stаn-siyаlаrı 

və  s.  аid  еdilə  bilər.  Məsələn,  kömür  sənаyеsində  istеhsаl  оlunmuş  bir  tоn 

məhsulun istеhsаl mаyа dəyərini müəyyən еtmək üçün ümumi məsrəflərin məbləği 

istеhsаl оlunmuş kömürün аncаq şахtаdаn kənаrа çıхаrılаn miqdа-rınа bölünməklə 

müəyyən оlunur. Bеlə hаldа şахtаdа qаlаn kömürün miqdаrı uçоtа аlınmır. 

 

 



 

 

 



 

 

 

42 


 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3  Maliyyə  nəticələrinin  və  mənfəətin  istifadəsinin  auditinin  təhlili 

və qiymətləndirilməsi 

Sərbəst bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqqədar olaraq mənfəətin rolu daha da 

artırmaqla, müəssisələrin və dövlətin iqtisadi marağının əsas hərəkətverici vasiləsi 

kimi  özünü  göstərir.  Müəssisələrin  iqtisadi  maraqı  bilavasitə  mənfəət  əsasında 

qurulmaqla onun iqtisadi və sosial inkişafının əsasını təşkil edir. 

Bütün  göstəricilərlə  əlaqədar  olaraq  müəssisənin  təsərrüfat-maliyyə 

əməliyyatlarının maliyyə nəticəiərinin formalaşması və onun istifadə olunması ilə 

əlaqədar  olan  məsələlərin  yoxlamasında  əsas  vəzifə  onun  düzgün  müəyyən 

olunması və hesablanıb dövlət büdcəsinə ödəmələrin mövcud olan qanunvericiliyə 

uyğun  icra  olunmasını  müəyyən  etməkdən  ibarətdir.  Bununla  yanaşı  mənfəətin 

düzgün  bölüşdürülməsi,  fondların  yaradılması,  dividendlərin  ödənilməsi  və  sair 

göstəricilərin müəyyənləşdirilməsinə diqqət verilməlidir. 

Hər  bir  müəssisənin  hesabat  dövrünün  son  maliyyə  nəticələri  (mənfəət  və 

zərər)  onun  məhsul  (iş  xidməti)  satış  və  digər  əmtəə  material  dəyərinin  (əsəs 

vəsaitlər, qeyri-maddi aktivlər və s.) mövcud olan qiymətlərlə daxli olan pul vəsaiti 


 

43 


 

məbləğindən,  əlavə  dəyər  vergisi  daxil  olmaqla,  müəyyən  olunmuş  vergilər, 

aksizlər, onların isıehsalı və satışa sərf olunmuş məsrəflərin çıxılması nəticəsində 

müəyyənləşdirilir. 

xrac  əməliyyatları  ilə  məşğul  olan  müəssisələrin  mənfəəti  hesablanarkən 

məhsul  satışından  ( ş  xidməti)  daxil  olan  pul  vəsaiti  məbləğindən  ixrac  üçün 

müəyyən olunmuş tariflər çıxılmalıdır. 

Yekun  maliyyə  nəticələri  hesablanarkən  qeyri  satış  əməliyyatlarından  daxil 

olan vəsaitlər də nəzərə alınmalıdır. Məhsul satışından (iş, xidmət) daxil olan pul 

vəsaitinin  uçotda  əks  olunması  vaxtı  müəssisənin  uçot  siyasətində  müəyyən 

olunmuş  qayda  üzrə  icra  olunmalıdır.  Belə  ki,  məhsul  satışından  daxil  olan  pul 

vəsaiti,  alıcıya  məhsulun  yükləndiyi  tarixdən  hesablaşma  sənədlərinin  alıcıya 

təqdim olunması vaxtı və ya yüklənmiş məhsulun (iş, xidmət) dəyərinin müəssisə 

hesablaşma  hesabına  daxil  olması  ilə  müəyyən  olunur.  Onu  da  nəzərə  almaq 

lazımdır  ki,  göstərilən  formaların  hansı  istifadə  olunarsa  həmin  forma  daimi 

xarakterdə bir neçə il ərzində tətbiq olunmalıdır. 

Onu  da  xalırladıram  ki,  birinci  hesablaşma  forması  beynalxalq  mühasibat 

uçotu  standartlarda  qəbul  olunmuş  və  hazırda  dünyanın  əsas  inkişaf  etmiş 

ölkələrində həmin forma geniş şəkildə istifadə olunur. 

Mənfəətin  formalaşmasının  audit  yoxlamasında  auditor  üçün  əhəmiyyətsiz 

məsələlər  olmamalıdır,  bu  məsələ  ilə  əlaqədar  olan  hər  bir  nöqsan  və  çatışma-

mazlığın  müəyyən  olunmasının  ciddi  əhəmiyyəti  vardır.  Sifarişçi  müəssisə  üçün 

buraxılan səhvlərin müəyyən olunub, aradan qaldırılması, onların düzəldilməsi çox 

vacibdir.  Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  audit  dövründə  buraxılmış  nöqsanlar 

düzəlmədikdə,  müəssisə  mənfəətinin  azaldılması  və  sair  hallar  vergi  orqanları 

yoxlayıcıları  tərəfindən  müəyyən  edilir  və  bu  isə  böyük  məbləğdə  cərimələrin 

tutulmasına və digər qanunvericiliyin pozulması hallarına səbəb olur. 


 

44 


 

Yuxarıda    göstərilənlərlə    əlaqədar    olaraq    yoxlama  dövründə  auditor 

aşağdakılara xüsusi diqqət verməlidır: 

– büdcəyə avans ödəmələrin hesablanması üçün müəssisə üzrə nəzərdə tutul-

muş mənfəətin və məhsul, xidmət) satışından daxil olacaq pul vəsaitinin müəyyən 

olunmasına; 

–  müəssisə  üzrə  uçot  siyasətində  məhsul  (iş,  xidmət)  satışından  daxil  olan 

vəsaitin müəyyən olunması formasına dair əmr və ya sərəncamın olması; 

– məhsul satışından daxil olan faktiki mənfəətin mühasibat uçot hesablarında 

düzgün əks olunmasını; 

– ümüdsüz debitor borcları üzrə ehtiyat fondunun yaradılmasının düzgünlüyü 

və  əsaslı  olması.  Belə  borclar  hesabat  ilinin  sonunda  aparılan  investorlaşma 

nəticəsində  müəyyənləşdirilir.  Bu  kimi  borclara  o  debitor  borcları  daxildir  ki, 

müəyyən olunmuş dövr ərzində ödənilməmiş və onun ödənilməsi ümüdsüzdür, 

–    əsas   fondların    və    müəssisənin    digər   əmlakının  satışından  daxil  olan 

mənfəətin düzgüh hesablanması; 

–   xarici  iqtisadi  fəaliyyətlə  əlaqədar  olaraq  məhsul  satışından  daxil  olan 

vəsaitin uçotda düzgün əks olunması. Bununla əlaqədar olaraq xatırlamaq lazımdır 

ki, müəssisə tərəfindən satılan xarici valyuta  “Sair akttvlərin satışı” hesabında əks 

olunmalıdır, 

–   kommersiya  xərclərinin  mühasibat  uçotunda  düzgün  əks  olunması.  Eyni 

zamanda    “Kommersiya  xərcləri”  hesabında  əks  olunmuş  məsrəflərin  yüktənmiş 

lakin  alıcılar  tərəfindən    ödənilməmiş   və   qalığı    olan    məhsullar   üzrə 

bölüşdürülməsinin müəyyən olunması; 



 

45 


 

– əvəsiz olaraq başqa müəssisəyə əsas vəsaitlərin və digər aktivlərin verilməsi 

nəticəsinin  uçotda  düzgün  əks  olunması.  Mövcud  olan  qaydalara  görə  əsas 

vəsaitlərin  və  digər  aktivlərin  başqa  müəssisəyə  verilməsi  ilə  əlaqədar  zərərlər 

müəssisə sərəncamında qalan mənfəət hesabına silinməlidir. 

– mühasibat uçotu hesabları üzrə “Mənfəət və zərərlər”, “Qiymətləndiriləcək 

ehtiyatlar”,  “Mənfəətin  istifadəsi”,    “Bölüşdürülməmiş  mənfəət”  (ödənilməmiş 

zərər) analitik və sintetik hesablarda əməliyyatların düzgün əks olunması; 

– tərəflərlə bağlanmış müqavilə şəraitlərinin yerinə yetrilməməsi və müəyyən 

hallarda  müəssisəyə  dəyən  itkilər,  cərimələr  ödəmələrlə  əlaqədar  mənfəətin 

(zərərlər) uçotda düzgün əks olunması və sairə. 

Auditor  yoxlama  apardığı  dövürdə  maliyyə  nəticələri  ilə  əlaqədar  olan 

aşağdakı əsas göstərici və mənbələri yoxlamalıdır: 

– məhsul (iş xidmət) satışından; 

– əsas vəsaitlərin və digər əmlakın satışından; 

– qeyri satış əməliyyatlardan. 

Məhsul (iş xidməti) satışı üzrə hesablaşma sənədləri ödənilməsi üçün alıcıya 

təqdim  oiduqca,  orada  əks  olunmuş  məbləğlər  “Məhsul  (iş,  xidmət)  satışı” 

hesabının kreditində və “Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar” hesabının debitinə 

əks  etdirilir.  Eyni  zamanda  alıcıya  yüklənmiş  məhsulun  maya  dəyəri  “Hazır 

məhsul” “Yüklənmiş mallar”, “Əsas isıehsalat”, “Məhsul (iş, xidmət) buraxılış” və 

başqa hesabların kreditindən “Məhsul (iş, xidmət) satışı” hesabının debetinə silinir. 

Məhsul  satışından  əldə  edilən  nəticəiər  hər  ay  “Məhsul  (iş,  xidmət)  satışı” 

hesabından “Mənfəət və zərər” hesabına silinir. 



 

46 


 

Müəssisəyə məxsus olan əsas vəsaitlərin satışı və sairə xaric olmaları (mənvi, 

silinməsi,  əvəsiz  olaraq  verilməsi  və  s.)  əməliyyatları  haqqında  məlumatlar  və. 

onların  satışından  maliyyə  nəticələrini  müəyyənləşdirmək  üçün  “Əsas vəsaitlərin  

satışi və sair ;xaric olmaları” hesabı müəyyən olunmuşdur. 

 “Əsas  vəsaitlərin  satışı  və  sair  xaricolmaları”  hesabının  debetində  xaric 

olmuş  əsas  vəsaitlərin  ilk  dəyəri,  həmçinin  əsas  vəsaitlərin  xaricolunması 

(binaların, qurğuların və avadanlıqların sökülməsi və s.) ilə əlaqədar xərclər də əks 

etdirilir.  “Əsas  vəsaitləin  satışı  və  sair  xaricolmaları”  hesabının  kreditində  xaric 

olunmuş  əsas  vəsait  obyektlərinə  xaricolma  vaxtınadək  hesablanmış  köhnəlmə 

məbləği, əmlakın satışından əldə edilən pul məbləği və onun silinməsi  lə əlaqədar 

mümkün  istifadə  yaxud  satış  qiymətləri  ilə  daxil  olmuş  material  qiymətlilərin 

dəyəri  əks  etdirilir.  Əmlakın  satılmasından  əldə  edilən  pul  məbləği  yeni  satılan 

əsas  vəsaitlər  üçün  müəssisəyə  çatası  məbləğ  “Əsas  vəsaitlərin  satışı  və  sair 

xaricolmalar”  hesabının  kreditində  “Müxtəlif  debitor  və  kreditorlarla 

hesablaşmalar” hesabının debetində əks etdirilir. 

 “Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolmalar” hesabı üzrə debet (zərər), yaxud 

kredit  (gəlir)  qalığı  cari  hesabat  dövründə  “Mənfəət  və  zərər”  hesabına,  əvəzsiz 

olaraq verilməsi hallarında isə müəssisənin xüsusi vəsaitlərini uçota alan hesablara 

silinir. 

Qeyri-satış  əməliyyatlarından  daxil  olan  vəsaitlərin  mühasibat  uçotunda 

düzgün  əks  olunmasını  müəyyən  etmək  üçün  “Mənfəət  və  zərər”  hesabının 

dövriyyə məbləqləri yoxlamalıdır. 

Auditor  xatırlamalıdır  ki,  qeyri-satış  əməliyyatları  üzrə  mənfəət  birgə 

fəaliyyətdə  əldə  olunan  mənfəət,  valyuta  əməliyyatları  üzrə  məzənnə  fərqindən 

gəlir,  əmlakın  kirayəyə  verilməsindən,  cərimələr  və  digər  iddialar  daxil  olan 

mənfəətlər,  tələb  olunmayan  kreditor  borcları  vaxtı   keçmiş   depozitlərdən   daxil  

olan  vəsaitlər və  sair daxildir. 



 

47 


 

Auditor  mənfəətin  formalaşması  əməliyyatlarının  yoxlamasının  sonunda 

hesablar üzrə müxabirləşmələrin düzgün sxema üzrə aparılmasını müəyyənləşdir-

məlidir.  Müəssisənin  son  maliyyə  nəticəsinin  formalaşmasına  dair  informasiyalar 

“Mənfəət  və  zərər”  hesabında  əks  olunur.  Bu  hesabın  debetində  müəssisənin 

zərərləri,  kreditində  isə  mənfəəti  əks  etdirilir.  Hesabın  debet  və  kredit 

dövriyyələrinin müqayisəsi hesabat dövrünün son maliyyə nəticəsini göstərir. 

Mənfəətdən istifadə olunmasının auditi 

Auditor mənfəətinin təyinatı üzrə istifadə olunmasını Azərbaycan Respublikasının 

Vergi Məcəlləsi, respublika hökümətinin normativ sənədləri, Azərbaycan 

Respublikası Maliyyə Nazirliyi və müəssisənin təsis edici sənədləri əsasında 

aparılır. Müəssisələrdə hesabat dövrünün balans mənfəəti (zərəri) və onun 

istifadəsi balansda ayrıca əks etdirilir. Balansın pasivində alınmış mənfəət və onun 

avans olaraq istifadəsi, bölüşdürülməmiş mənfəət, balansın aktivində isə faktiki 

alınmış zərər göstərilir. Balansın yekununa ancaq hesabat ilinin və keçmiş illərin 

ödənilməmiş zərəri və bölüşdürülməmiş mənfəəti daxil edilir. Bütün bu prosseslər 

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 2006-ci il 18 aprel tarixli  -38 

nömrəli əmri ilə təsdiq edilmiş milli hesablar planına əsasən həyata keçirilir. Bu 

maliyyə hesabatının səkkizinci - Mənfəətlər zərərlər bölməsində göstərilir. Həmin 

hesablar planı aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir. 

Maliyyə 


hesabatının 

böməsi 


Maliyyə 

hesabatının 

maddəsi 

Hesabın 


nömrəsi 

Subhesablar  Digər 

subhesablar 

Hesabın adı 

MƏNFƏƏTLƏR (ZƏRƏRLƏR) 



 

80 


 

 

 



Ümumi mənfəət (zərər) 

 

 



801 

 

 



Ümumi mənfəət (zərər) 

 

81 



 

 

 



Asılı 

və 


birgə 

müəssisələrin 

mənfəətlərində 

(zərərlərində) pay 

 

 

811 



 

 

Asılı 



və 

birgə 


müəssisələrin 

 

48 


 

mənfəətlərində 

(zərərlərində) pay 

 

Hesabat  ilinin  mənfəətinın  həmin  il  ərzində  istifadə  olunması  haqqında 



məlumatları ümumiləşdirmək üçün mühasibat uçotu hesablar planında “Mənfəətin 

istifadəsi”  hesabı  nəzərdə  tutulmuşdur.  Hesabat  ilinin  sonunda  illik  mühasibat 

hesabının  tərtib  edilən  dövrdə  bu  hesab  bağlanır.  Yəni  “Mənfəətin  istifadəsi” 

hesabında toplanmış məbləğlər dekabr ayının sonunda həmin hesabın krediti üzrə 

yekun yazılışları aparılmaqla “Mənfəət və zərər” hesabının debetinə silinir. 

Auditor  yoxlama  apararkən  əldə  olunmuş  mənfəətin  istifadəsi  ilə  əlaqədar 

olaraq  Baş  Kitabda,  jurnal-orderlərdə,  digər  mühasibat  uçotu  yazılışlarında  olan 

informasiyaları  araşdırıb,  təhlil  etməklə  yanaşı    “Maliyyə  nəticələri  və  onların 

istifadəsi  haqqında  hesabat”  göstəricilərindən  istifadə  etməlidir.  Xüsusilə  mənfə-

ətdən  büdcəyə  ayırmalardan  sonra  ehtiyat  kapital  və  fondlarına,  yığının  fonduna, 

isıehlak fonduna xeyriyyə  məqsədlərinə və digər məqsədlərə ayırmaların mövcud 

qanunvericiliyə uyğun müəyyən olunmasına diqqət verilməlidir. 

Nəzərə  alınmalıdır  ki,  büdcəyə  vergilərlə  əlaqədar  olan  ödəmələrin  tə’min 

etdikdən  sonra  qalan  mənfəət  məbləğinin,  əgər  təsisedici  sənədlərdə  digər 

ayırmalar nəzərdə tutulmamışsa, müəssisələr mənfəətin istifadə olunması təyinatını 

özləri müəyyən ediriər. 

Hesabat  ilinin  bölüşdürülməmiş  mənfəətinin  məbləği    “Mənfəət  və  zərər” 

hesabı ilə müxbirləşdirilməklə, dekabrın yekun dövrüyyələri ilə “Bölüşdürülməmiş 

mənfəət  (ödənilməmiş  zərər)”  hesabının  kreditinə  sliinir.  Hesabat  ilinin  zərər 

məbləği  “Mənfəət  və  zərər”  hesabı  ilə  müxbirləşdirilməklə,  dekabrın  yekun 

dövrüyyələri ilə “Böiüşdürülmüş mənfəət (ödənilməmiş zərər)” hesabının debetinə 

silinir. 



 

49 


 

Auditor mənfəətin təyinatı üzrə istifadə olunmasının yoxlayarkən müəssisənin 

mənfəətinin  istifadə  olunması,  onun  zərələrinin  bərpa  olunması  mənbələri, 

mənfəətin  istifadəsində  mülkiyyət  sahiblərinin  qərarlarının  olması  və  həmin 

göstəricilərin  mühasibat  uçotu  yazılışlarda  düzgün  əks  olunmasına  da  diqqət 

verilməlidir. 

 

 

 



 

 


Yüklə 0,5 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin