AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura m
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Transfert (daxili) qiym ət
- Kalkulyasiya edilm ə metodu
- 3.3 Mü əssis ənin maliyy ə n ətic əl ərinin auditinin t əkmill əşdirilm əsi
|
3.1 müəssisənin mühasibat uçotunun və uçot siyasətinin auditinin təkmilləşdirilməsi istiqamətləri Müəssisənin mühasibat uçotunun və uçot siyasətinin auditor yoxlamasının məqsədi uçot siyasəti barədə məlumatların öyrənilməsi, təhlili və qiymətləndirilməsini və mühasibat uçotunun aparılması və təşkilinin əsas prinsiplərini etiva edən mühasibat uçotu sistemilə tanış olmaqdır. Mühasibat uçotunun və uçot siyasətinin auditini apararkən ilk növbədə 50
“Mühasibat uçotu haqqında” qanunla və “Müəssisənin mühasibat uçotunun hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlimat”la tanış olmaq lazımdır. Qarşıya qoyulan məqsədə uyğun olaraq müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin aşağıdakı tərəflərinin öyrənilməsi, təhlili və qiymətləndirilməsi üzrə vəzifələr müəyyən edilir: - mühasibat vergi idarəetmə uçotu üçün uçot siyasəti və mühasibat uçotunun aparılmasının əsas prinsipləri; - mühasibat uçotunun aparılmasına və mühasibat hesabatının hazırlanmasına məsul olan bölmələrin təşkili strukturu; - uçotun aparılmasında və hesabatın hazırlanmasında iştirak edən işçilər arasında vəzifə və səlahiyyətlərin bölgüsü; - təsərrüfat əməliyyatlarını əks etdirən sənədlərin hazırlanması, dövriyyəsi və saxlanılmasının təşkili; - mühasibat uçotunun reqistrlərində təsərrüfat əməliyyatlarının əks etdirilməsi qaydası, belə reqistlərin məlumatlarının ümumiləşdirilməsinin forma və metodları; - mühasibat uçotunun məlumatları əsasında dövrü mühasibat hesabatının hazırlanması qaydası; - uçotun aparılmasında və hesabatın hazırlanmasında hesablama texnikası vasitələrinin rolu və yeri - səhvin baş verməsi, yaxud mühasibat uçotunun yüksək səviyyədə təhrif olunması riskində uçotun tənqidi sahəsi; - uçot sisteminin ayrı-ayrı sahələrində nəzərdə tutulan nəzarət sistemi. Auditor yoxlamasının planlaşdırılması və bilavasitə aparılması gedişində auditor yoxladığı iqtisadi subyektin mühasibat uçotu sistemini mütləq başa düşməlidir. Auditor yoxlamasının gedişində auditor təşkilati-iqtisadi subyektin mühasibat uçotu sisteminin təşkilinin mövcud normativ sənədlərə uyğunluğunu yoxlamalı, aşkar edilən nöqsan halları auditorun isçi sənədində əks etdirməlidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, əgər təsərrüfat əməliyyatlarının qeydə alınması 51
gedişində asağıdakı tələblər yerinə yetirilərsə, onda iqtisadi subyektin mühasibat uçotu sistemini effektiv hesab etmək olar: - uçotda əməliyyatlar onların həyata keçirilməsi müddətini düzgün əks etdirirlər; - uçotda əməliyyatlar düzgün məbləğdə qeyd olunur; - əməliyyatlar mövcud normativlərə və uçot siyasətinə uygun olaraq mühasibat uçotu hesablarında düzgün əks etdirilir; - uçot və hesabat üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən əməliyyatların detalları qeyd edilir; - sui-istifadə hallarının baş verməsi imkanları məhduddur. Auditor yoxlaması gedişində təsərrüfat subyektinin mühasibat uçotunun təşkili və aparılmasına aid daxili sənədlərlə tanış olmaq lazımdır. Yoxlamanın nəticəsinə görə auditor daxili reqlamentlər haqqında nəticə çıxarır və onların təkmilləşdirilməsinə dair əsaslandırılmış təkliflər verir. Mühasibat uçotunun normativ tənzimlənməsi sisteminin dörd səviyyəsi vardır. Bunlardan iqtisadi subyekt üçün ən əhəmiyyətlisi dördüncü (aşağı) səviyyədir, hansıki özünə metodiki, texniki və təşkilati aspektlərdə uçot siyasətini daxil edir. Uçot siyasəti mühasibat uçotunun aparılması üsullarının: ilkin müsahidə, dəyər ölçülməsi təsərrüfat fəaliyyəti faktlarının cari qruplaşdırma və yekun ümumiləşdirilməsi məcmusunu müəyyənləşdirir. Uçot siyasətinə riayət olunmasının yoxlanılması auditor yoxlamasının bütün qalan mərhələlərini qabaqlamalıdır. Uçot siyasətinin əsas vəziyyəti müxtəlif auditor sənədlərinə, hər şeydən əvvəl, auditor fəaliyyətinin qaydasına (standartına) toxunur, hansındakı uçot siyasətinə birbaşa istinad olur. Belə istinadlar, məsələn “Auditin planlaşdırılması”, “Analitik prosedurlar”, “Auditin gedişində mühasibat uçotu sisteminin və daxili nəzarətin öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi” kimi qaydalarda (standartlarda) olur. Auditorun vəzifəsi uçot siyasətinin elementlərini təhlil etmək və qiymətləndirmək 52
və onu rəyin analitik hissəsində əks etdirməkdən ibarətdir. Uçot siyasətinin əsas elementlərinə metodiki, texniki və təşkilati elementləri aid etmək olar. Metodiki elementlərə aiddir: - əsas fondların, qeyri-material aktivlərin, xüsusi geyimlərin və xüsusi inventarın amortizasiyası qaydası; - əvvəllər azqiymətli və tez aşınan əşyaların tərkibində hesablanan obyektlərin əsas vəsaitlərin və materialların tərkibinə daxil edilməsi qaydası; - istehsal ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi; - hazır məhsulun qiymətləndirilməsi; - gələcək dövr məsrəflərinin silinməsi; - gələcək məsrəflərin və ödənişlərin ehtiyatının yaradılması; - istehsal xərclərinin qruplaşdırılması və silinməsi; - satışdan mənfəətin tanınması; - sübhəli borclar üzrə ehtiyatların və xüsusi təyinatlı fondların yaradılması. Texniki elementlərə aiddir: - işçi hesablar planı; - mühasibat uçotu forması; - əsas vəsaitlərin təmirinin uçotu; - əmtəə-material dəyərlərinin hərəkətinin analitik uçotu; - materialların silinməsi; - hazır məhsul buraxılışının uçotu; - istehsal xərclərinin və maya dəyərinin kalkulyasiyasının uçotu; - dolayısı məsrəflərin bölgüsü; - istehsal xərclərinin toplu uçotu; - inventarizasiyanın aparılması qaydası. Təskilati elementlərə aiddir: - mühasibat xidmətinin təşkilati forması; - bölmələrin ayrıca balansa ayrılması; - istehsaldaxili nəzarət. 53
Müəssisənin uçot siyasətində vergiqoyma məqsədi üçün vergi uçotunun aparılması qaydası müəyyən edilir. Vergiqoyma məqsədi üçün uçot siyasətinin auditi auditor təşkilatının ən önəmli vəzifəsi sayılır. Vergiqoymanın optimal sisteminin yaradılması üçün uçot siyasətinin əsaslandırılmış şəkildə hazırlanması təklif edilir. Auditor uçot siyasətinin təsdiqlənməsi haqqında müəssisə rəhbərinin əmrinin (sərəncamının) olmasını yoxlayır. Müəssisənin təsdiq olunmuş uçot siyasəti onun yaradılması günündən ləğv edildiyi tarixədək ardıcıllıq prinsipinə əsasən tətbiq olunur.
Bir qayda olaraq uçot siyasəti iki bölmədən ibarətdir: ümumi və xüsusi. Ümumi bölmədə təşkilati-texniki məsələlər, yəni vergi uçotunun aparılması qaydası, vergi uçotunun aparılması zamanı sənəd dövriyyəsinin qaydası, struktur bölmələrdə vergi uçotunun aparılması qaydası və məlumatların baş ofisə təqdim edilməsi ilə bağlı məsələlər əks etdirilir. Xüsusi bölmədə vergi bazasının formalaşması qaydası göstərilir. Uçot siyasətinin auditində vergi uçotunun məlumatlarının formalaşmasının əsaslandırılması səviyyəsini yoxlamaq lazımdır. Vergi uçotunun məlumatlarının analitik uçotu vergi bazasının formalasması qaydasını açıqlamalıdır. Auditor üçün vergi uçotunun təsdiq olunmuş məlumatları aşağıdakılardır: - ilkin uçot sənədləri; - vergi uçotunun analitik reqistri; - vergi bazasının hesablanması Azərbaycan Respublikasının “Mühasibat uçotu haqqında” Qanununa uyğun olaraq təskilat tərəfindən aparılan bütün təsərrüfat əməliyyatları təsdiqləndirici sənədlərlə tərtib edilməlidir. Bu sənəd mühasibat uçotunun aparılması üçün ilkin uçot sənədləri hesab edilir. Vergiqoyma məqsədi üçün qəbul olunmuş məsrəflərin əsaslandırılmasını yoxlayarkən auditor mühasibat uçotu məqsədi üçün istifadə olunan ilkin uçot sənədlərini qəbul edə bilər. Vergi uçotunu qurmaq üçün təşkilat vergi uçotunun analitik reqistrlər sistemindən istifadə etməlidir. 54
Müəssisənin mühasibat uçotunun və uçot siyasətinin təşkilinin auditor yoxlamasının nəticələrinə görə auditor rəyinin bölməsi kimi auditor şəhadətnaməsi tərtib edilir. Onda mühasibat uçotu sistemilə tanışlıq, uçot siyasətinin qiymətləndirilməsi, mühasibat uçotunun və sənəd dövriyyəsinin aparılması və təşkili prinsipləri şərh edilir. Auditor mühasibat uçotunun aparılmasına və mühasibat hesabatının hazırlanmasına, uçotun aparılmasında və hesabatın hazırlanmasında iştirak edən işçilər arasında vəzifə və səlahiyyətlərin bölünməsinə görə məsuliyyət daşıyan bölmələrin təşkilati strukturunu təqdim edir. Auditor mühasibat uçotu reqistrlərində təsərrüfat əməliyyatlarının, mühasibat uçotunun məlumatları əsasında dövrü mühasibat hesabatının hazırlanması qaydasının, məlumatların ümumiləşdirilməsinin forma və metodlarının əks etdirilməsi qaydasını şərh etməlidir.
Geniş dairədə idarəetmə vəzifələrinə cavab tapmanın əsasında məhz məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyəri durur. Təşkil etmə işlərinin səmərəliliyi maya dəyərinin formalaşması haqqında informasiyalardan daha çox asılıdır. Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərini kalkulyasiya edilməsinin köməyi ilə müəyyən etmək olar. Kalkulyasiya edilmə ayrı-ayrı növ məhsul (iş, xidmət) vahidinin maya dəyərinin hesablanması iqtisadi sistemini özündə əks etdirir. Kalkulyasiya olunma prosesində istehsala olan məsrəflər buraxılan məhsulların miqdarı ilə ölçülür və məhsul vahidinin maya dəyəri müəyyən edilir. Kalkulyasiya edilmənin vəzifəsi – məhsul vahidinə düşən yəni satış üçün, eləcə də daxili istehlak üçün nəzərdə tutulmuş məhsul vahidinə düşən xərcləri müəyyən etməkdir. Kalkulyasiya edilmənin son nəticəsi kalkulyasiyanın tərtib edilməsidir.
55
Müəssisənin yaxud cavabdehlik (istehsal vahidləri) mərkəzinin qəbul etdiyi planın yerinə yetirilməsinin qiymətləndirilməsinin əsasında müasir kalkulyasiya edilmə durur. O, maya dəyəri üzrə plan tapşırıqlarında kənarlaşmanın səbəbinin təhlili üçün lazımdır. Faktiki kalkulyasiyanın məlumatları maya dəyərinin sonrakı planlaşdırılması üçün, müasir texnoloji proseslərin seçilməsi, məhsulların keyfiyyətinin yüksəldilməsi üzrə tədbirlərin aparılması üçün, gələcəkdə məhsulların, yerinə yetirilən işlərin buraxılışının məqsədəuyğunluğunun proqnozu üçün istifadə olunur Beləliklə, hesabat kalkulyasiyalarında maya dəyəri haqqında olan informasiyalar, istehsalı idarə etməyə və proqnozlaşdırmağa imkan verir. Faktiki maya dəyəri əmtəənin istehlak dəyəri ilə yanaşı məhsullara (işlərə, xidmətlərə) satış qiymətinin müəyyən edilməsi üçün baza hesab olunur. Nəhayət kalkulyasiya edilmə transfer qiymətqoymanın əsasıdır. Transfert (daxili) qiymət – bu müəssisə daxili bir cavabdehlik mərkəzinin digər cavabdehlik mərkəzinə (digər istehsal vahidinə) verilən məhsulların (işlərin, xidmətlərin) dəyərini müəyyən etmək üçün istifadə olunan qiymətdir. Kalkulyasiya edilmə müəyyən olunmuş metodun köməyi ilə həyata keçirilir. Kalkulyasiya edilmə metodu – məhsulların faktiki maya dəyərini müəyyən edilməsini təmin edən istehsal məsrəflərinin əks etdirilməsi, eyni zamanda xərclərin məhsul vahidinə aid edilməsi üsuludur. Kalkulyasiya edilmənin müxtəlif metodları mövcuddur. Onların ümumqəbul olunmuş təsnifatı hələlik yoxdur. Bununla yanaşı onlara aşağıdakı metodları daxil etmək olar: sadə, əlavə məhsula düşən xərclərin çıxılması metodu, əmsal metodu, proporsional, birləşdirilmiş metod. Onları tətbiq etməklə istehsal prosesinin xüsusiyyətləri, məhsul istehsalının xarakteri, onun tərkibi və s. müəyyən edilir. Bunların sonunda bu və digər kalkulyasiya edilmə metodlarını düzgün tətbiq etmək mühümdür, ona görə ki, faktiki maya dəyəri məbləği bundan asılıdır. Bununla da məhsullara qiymət qoyulur. Müəssisələrində geniş dairədə idarəetmə vəzifələrinə cavab tapmanın əsasında məhz məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyəri durur.
56
Təşkil etmə işlərinin səmərəliliyi tətbiq edilən məsrəflərin uçotu və məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiya edilmə metodlarının əhəmiyyətli dərəcədə öz vaxtında formalaşmasına səbəb olmuş maya dəyəri haqqında informasiyalardan daha çox asılıdır. stehsalın texnoloji və təşkil etmə xüsusiyyətləri, istehsal dövrünün uzunmüddətli olması, məhsulların miqdar və keyfiyyət xarakteristikası, idarəetmənin məqsədləri mənfəət, qiymət, maya dəyəri kimi belə bir iqtisadi vasitələrdən düzgün istifadə edilməsinə imkan yaradan istehsal məsrəflərinin uçotu və məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsinin müxtəlif qəbulu üsullarının əlaqələndirilməsini tələb edir. Bununla əlaqədar məhsulların maya dəyəri haqqında dürüst məlumatlar almaq məqsədi ilə məsrəflərin uçotu və məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsinin düzgün metodunu seçmək lazımdır. Bu məsələlər elmi mübahisə doğurur. Bir çox müəlliflər iqtisadi ədəbiyyatda məsrəflərin uçotu metodunu məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiya edilmə metodları ilə eyniləşdirirlər, onların ümumqəbul olunmuş təsnifatı isə hələ işlənib hazırlanmamışdır. stehsalın müstəsnalığı və spesifikliyini, həmçinin məsrəflərin uçotu və məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsi sahəsində toplanılmış təcrübəni nəzərə alaraq məsrəflərin uçotu metodu və maya dəyərinin kalkulyasiya edilmə metodu anlayışlarını məhdudlaşdırmaq lazımdır. Məsrəflərin uçotu metodu dedikdə istehsala məsrəflərin analitik uçotu vasitələri məcmu, kalkulyasiya edilmə dedikdə - kalkulyasiya edilmə obyektlərinin maya dəyərinin hesablanması qaydası və üsulların məcmu başa düşülür. Bununla əlaqədar müəssisələrdə məsrəflərin uçotu və məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsi metodunun aşağıdakı təsnifatı təklif olunur. Əvvəlki sualımızda bu metodlardan bəziləri ( Sadə, Normativ və Sifariş metodu) tanış olduq. Kalkulyasiya metodlarının təkmilləşmiş istiqamətlərindən isə aşağıdakıları nəzərdən keçirək. Ə
hesablandıqda tətbiq edilir və məsələ ondan ibarətdir ki, istehsal olunan məhsullar
57
özünün tərkibinə görə əsas və əlavə məhsula bölünür. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, yalnız əsas məhsulların maya dəyəri kalkulyasiya edilir. Əlavə məhsul əvvəlcədən müəyyən olunmuş qiymətlə qiymətləndirilir və əsas məhsulların maya dəyəri hesablanan zaman analitik hesablar üzrə uçota alınmış ümumi məsrəf məbləğindən çıxılır. Qalan məbləğ əsas məhsulların maya dəyərini təşkil edir. Bu metoddan istifadə etdikdə əlavə məhsulun öz vaxtında mədaxil edilməsi və qiymətləndirilməsi çox əhəmiyyətlidir. Ə
təsərrüfatı müəssisələrində tətbiq edilir. Bu metod o zaman tətbiq edilir ki, məsrəflər bir obyekt üzrə uçota alınmış olsun və xərcləri bir neçə məhsul növləri arasında bölüşdürmək lazım gəlsin . Bu o halda olur ki, məsrəflərin uçot obyektləri kalkulyasiya obyektləri ilə uyğun gəlmir. Buna görə məsrəflərin bölüşdürülməsi üçün əmsallar müəyyənləşdirilir və onun köməyi ilə alınan məhsullar şərti məhsula çevrilir. Nəticədə şərti məhsulun, sonra isə natura şəklində olan məhsulların maya dəyəri hesablanır. Məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsinin proporsional metodu o halda tətbiq edilir ki, nə zaman istehsaldan bir neçə növ məhsul alınır və həmin məhsullar üçün əmsallar müəyyən edilmişdir. Bu halda məhsul növləri arasında faktiki məsrəfləri bölüşdürmək üçün baza satış qiymətləri, tutduqları sahə və s. ola bilər. Məsrəflər kalkulyasiya obyektləri arasında seçilmiş bazaya proporsional olaraq bölüşdürülür. Məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsinin yenidən bölüşdürmə
emal olunan xammal və materiallar ardıcıl olaraq bir neçə emal fazasından keçir. Bu, süd emalında, şərab istehsalında, kərpic istehsalında və s.də müşahidə edilir. stehsala məsrəflərin uçotu üzrə analitik hesab yenidən hazırlanma üzrə açılır. Xammal və materialların emalında texnologiyanın xüsusiyyətləri ilə əlaqədar kalkulyasiyasının yenidən bölüşdürmə metodunun yarımfabrikat və yarımfabrikatı olmayan variantları tətbiq edilir.
58
Yenidən bölüşdürmə metodunun yarımfabrikat variantı sonuncu istisna olmaqla hər bir yenidən hazırlanmada tətbiq edilir. Yarımfabrikat variantı özündə xammal emalının qurtarmış mərhələsini göstərir, nəticədə gələcəkdə istehsalda istifadə etmək üçün və ya satış üçün hazırlanmış öz istehsalının yarımfabrikatları alınır. Bu halda hər bir yenidən hazırlanmadan sonra yarımfabrikatların maya dəyəri kalkulyasiya edilir ki, bu da müxtəlif mərhələlərdə onların emalı yarımfabrikatların maya dəyərini aşkar etməyə imkan verir və bununla da məhsulun maya dəyərinə daha aktiv nəzarəti təmin edilir. Məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsinin yenidən bölüşdürmə metodunun yarımfabrikatı olmayan variantda yalnız yenidən hazırlanma üzrə məsrəflərin uçotu nəzərdə tutulur, hər bir yenidən hazırlamadan sonra yarımfabrikatın maya dəyəri hesablanmır, ancaq hazır məhsulun maya dəyəri hesablanır. Məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiyasının birləşdirmə metodunda bir neçə metodun istifadəsi nəzərdə tutulur. stehsala məsrəflərin uçotunun və məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsinin bu və ya digər metodunun düzgün tətbiq edilməsi idarəetmə heyətinə məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyəri haqqında öz vaxtında obyektiv informasiya almağa imkan verir.
3.3 Müəssisənin maliyyə nəticələrinin auditinin təkmilləşdirilməsi Müəsisədə maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarət hazırda mövcud olan bazar iqtisadiyyatının tələblərinə cavab vermir. Belə ki nəzarət orqanları inzibati amillərin idarə sistemində yaradılmışdır və onun strukturu və funksiyaları bu sistemin tələblərinə maksimum surətdə uyğunlaşdırılmışdır. Nəzarət təftiş işinin müasir vəziyyəti bir çox çatışmayan cəhətlərə malikdir ki, bunlar da maliyyə nəzarətinin vahid sisteminin olmaması və nəzarət orqanlarının təşkilati strukturunun metodik təhcizatın qeyri mükəmməlliyi ilə bağlıdır. Məlumdur ki, 59
ölkəmizdə mərkəzləşdirilmiş planlaşdırma sistemindən irəli gələn maliyyə nəzarətinin strukturu son vaxtlara qədər dövlət idarə əlaməti üzrə təşkil olunurdu. darə nəzarət sistemində qadağan təşəbbüsün, işgüzarlığın qarşısının alınması öz fəaliyyətinin yalnız alınmış göstərişlərin yerinə yetrilməsinin yoxlanılmasından qapanması kimi istiqamətlər üstünlük təşkil edir.Buna görə də dövlət idarə nəzarəti qeyri qənaətbəxş işləyirdi və bugün də artmağa meyli olan ağırlıq, israfçılıq və müəsisələrdəki digər sui istifadə hallarını doğuran amillərin aradan qaldırılmasına zəif təsir göstərirdi. Müəsisələrin daimi fəhlə və xalq nəzarəti altında olmalarına baxmayaraq ilkin həlqələrdə itkilər, zərərlər, qeyri məhsuldar xərclər sürətlə artdı. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində sayı xeyli artan konsernlər, assosasiyalar, birlikər, səhmdar, icarə birgə müəsisələr üçün də dövlət idarə maliyyə nəzarəti yolverilməzdir. Ölkəmizdə məhz dövlət idarə strukturlarına daxil olmayan və müxtəlif mülkiyyət formalarına əsaslanan, iqtisadi cəhətdən müstəqil olan müəsisələrin yaradılması beynəlxalq təcrübədə çoxdan və geniş şəkildə istifadə olunan sərbəst xarici maliyyə nəzarətinin auditin təşkili üçün obyektiv sərait yaradır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində idarə (metodunun) nəzarəti daxilində yalnız dövlət mülkiyyətində olan müəsisələr və büdcə təşkilatları qalacaqdır və yeni mülkiyyət formaları inkişaf etdikcə, müəsisələrin müstəqilliyi genişləndikcə onun fəaliyyəti azalacaq və sərbəst xarici maliyyə nəzarəti ilə əvəz olunacaqdır. Auditor nəzarətinin mahiyyətini aydınlaşdırmazdan əvvəl bazar iqtisadiyyatı əməllərinin təsəkkül tapdığı xarici ölkələrin təcrübəsinə müraciət edək. Belə ki, bu ölkələrdə strateji və cari nəzarət bu maliyyənin strateji idarə edilməsinin əsası kimi nəzərdən keçrilir. Bu əsasda bazar iqtisadiyyatı şəraitində planlaşdırma və nəzarət arasındakı nisbətə baxaq. ABŞ aparıcı mütəxəsislərinin fikrincə strateji idarəetmə sahəsində nəzarət elə bir prosesdir ki, onun köməyi ilə kooperasiya rəhbərliyi bütün resursların səmərəli, qənaətlə və təşkilatın ümumi məqsədlərinə uyğun şəkildə əldə edilməsi və istifadəsinə əmin olmalıdır. Öz növbəsində maliyyə nəzarəti, onun (nəzarətin) maliyyə resurslarının
60
yaradılması, bölüşdürülməsi və istifadəsi ilə əlaqədar, maliyyə sahəsindəki strateji və cari məsələlərin həlli ilə bağlı olan tərəflərdən birinin özündə əks etdirir. Maliyyənin strateji idarə olunmasının altsistemi daxilində maliyyə nəzarətinin həyata keçrilməsi imkanı müəsisələrin funksional büdcələri və maliyyə ilə təmin olunur.Burada əks olunan göstəricilər və nisbətlər maliyyə sahəsində strateji və cari məsələlələrin, eləcə də onların səmərəli şəkildə həlli üçün zəruri olan sərtlərin spesifik xarasteristikası kimi çıxış edir. Maliyyə nəzarətinin həyata keçrilməsi, funksional büdcələrin və maliyyə planlarının icrasının nəticələrinin həmin sənədlərdə qeyd olunan tələblərlə müqayisə edilməsi yolu ilə tənqidi şəkildə qiymətləndirilməsini və əsassız kənarlaşmalar aşkar edildikdə təshihedici tədbirlərin yerinə yetrilməsini nəzərdə tutur. Strateji və cari maliyyə nəzarəti arasındakı nisbət onların maliyyənin strateji idarəedilməsinin altsistemindəki rolu ilə müəyyən olunur. Belə ki, strateji maliyyə nəzarəti bütövlükdə müəssisə tərəfindən maliyyə strategiyasının gözlənilməsinə yönəlmişdir və onun obyektlərinə strateji büdcələrin və prespektiv maliyyə planlarının yerinə yetrilməsinin nəticələri aiddir. Cari maliyyə nəzarəti isə bir qayda olaraq aralıq nəticələrin və müəsisələrin maliyyə fəaliyyətinin proqram istiqamətlərinin uzlaşdırılmasının təmin edilməsi lokal məsələlərini həll edir. Deməli maliyyə sahəsində strateji məsələlərin uğurla həll edilməsi bir çox cəhətlərdən cari maliyyə nəzarətinin səmərəli nəticələri ilə müəyyən olunur. Bununla əlaqədar olaraq onun həyata keçrilməsində adekvat şərtlərin təmin olunması və cari büdcələrdə müəyyən olunan nəzarət maliyyə göstəricilərinin seçilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Amerika kooperasiyalarının təcrübəsində ayrı-ayrı bölmələrin büdcələri üzrə bu məsələ həmin bölmələrin fəaliyyətinin xarakteri və onlar arasında məsuliyyətin bölüşdürülməsinin müəyyənedici təsiri altında həll olunur.Bölmələrin (məsuliyyət mərkəzlərinin) beş funksional növü və buna müvafiq olaraq onların fəaliyyətinə nəzarət etmək üçün istifadə olunan beş qrup maliyyə göstəricisi bir- birindən fərqləndirilir.Birinci növə istehsal bölmələri aid edilir. Bunlara bəzən xərc
61
mərkəzləri (standart cost centres) də adlandırırlar.Onlar üçün istehsal olunan məhsulun bütün nomenklaturası üzrə material və əmək məsrəflərinin normativləri və eləcə də əlavə xərc büdcəsi müəyyən olunur. Əkinci satış bölmələri- satış mərkəzləri (revenue centres) aid edilir. Onlar üçün əsas nəzarət göstəricisi satışın həcmidir.Onların maksimumlaşdırılması əvvəlcədən təsbit olunmuş qiymətlərin və satışın ən aşağı həddi ilə və resursların həcmi ilə təyin olunmalıdır ki, bunlar da müvafiq bölmələrə verilir. Üçüncü növ- inzibati xidmətlər(dispresion mərkəzlər) (dispresion centres) aiddir.Onların fəaliyyətinin spesifikasıpraktik olaraq, xərclər və nəticələr arasındakı nisbəti müəyyən etməyə imkan verir.Onların büdcəsi öz çevikliyi ilə fərqlənir, bir qayda olaraq, idarələrin özləri tərəfindən müəyyən olunur, xidmət etmənin keyfiyyəti isə ekspert yolu ilə yoxlanır. Dördüncü növ-mənfəət mərkəzləri (profit centres) ən müxtəlif bölmələrin, məhsul istehsalı ilə məsğul olan müəssisələrdə isə praktiki olaraq hər seyi əhatə edir.Onlar üçün nəzarət göstəricisi hesablanma mənfəətindən ibarətdir.Bu göstərici mənfəətin həddən artıq çevikliyini kənar edir və özündə yalnız müvafiq bölmə tərəfindən nəzarət edilə bilən bölmələri cəmləyir. Bölmələrin besinci növü-investisiya mərkəzlərindən (invesment centres) ibarətdir. Onlar maliyyə fəaliyyəti istifadə olunan resursların həcmi ilə əlaqələndirilmiş mənfəətin maksimumlaşdırılmasını nəzərdə tutur. Onların maliyyə fəaliyyətinin əsas göstəricisinə (kapitala qayıtma) (return on investment) və ya istifadə olunmus kapitala vergini çıxmaqla düsən mənfəət aid edilir. Cari və strateji nəzarətin konkret vəzifələrinin həlli eləcə də müxtəlif səviyyəli funksional büdcələrin növ və formalarının səmərəliliyi ilə də təmin olunur.Bölmələrin büdcələri üçün onların üç əsas növü xarakterikdir. 1. Xərclər üzərində ümumi nəzarət 2. Xərclər üzərində çevik nəzarət 3. Büdcə formaları və büdcələrin müəyyən modifikasiyasının nəzərə almaqla mənfəət satışın həcmi və kapitala qayıtma 62
1.Xərclərə nəzarət tipli büdcələr adətən “xərc mərkəzlərinə” aid edilir.Onlar bölmələrin maliyyə resurslarının sərt limitləsdirilməsini nəzərdə tutur. 2.Xərclər üzərində çevik nəzarət tipli büdcələr diskrision xərc mərkəzlərinə aid edilir.əvvəlkindən fərqli olaraq bu tip büdcələr resursların əsaslandırılmış şəkildə artıq xərclənməsinə yol verir. Ən nəhayət “satış mərkəzləri”, ”mənfəət mərkəzləri” və “investisiya mərkəzləri” üçün elə büdcələr xarakterikdir ki, onlarda əsas nəzarət və stimullaşdırıcı göstərici mənfəətdən ibarət olsun. Funksional proqramların cari və strateji büdcələri adətən mənfəət və zərərlərin maliyyə resursların mənbələri və istifadə istiqamətləri balans şəklində islənib hazırlanır. Bu zaman strateji büdcələr funksional büdcələri, ardıcıl qarşılıqlı təsirini onlar isə öz növbəsində bölmələrin büdcələrinin qarşılıqlı təsirini əks etdirir. Artıq qeyd olundugu kimi bazar iqtisadiyyatı getdikcə genişlənir, ölkələr balansı artır, nəzarətin obyektləri çoxalır və ölkədə maliyyə göstəricilərinin əsası nəzarətdən başlayırdı.Bu məqsədlə də ölkələr artıq mülkiyyət formalarının yaradılması ilə əlaqədar yeni siyasət isləyib hazırlamağa məcbur olurdu ki, maliyyə nəzarətində yaradılan bu yeni istiqamət müəsisələr, büdcə idarə və təşkilatları, səhmdar cəmiyyətləri və s. üçün əlverişli oldu. Qeyd etdiyimiz kimi, bazar münasibətlərinin inkişafı və mülkiyyətin səhmdar formasının yaradılması xarici maliyyə nəzarəti institutunun auditin yaradılmasını tələb edir ki, bu da yoxlanılan müəssisələrlə pullu müqavilə partnyor münasibətlərinə əsaslanır. Səhmdar cəmiyyətlərin inkişafı ilə auditor nəzarətin yaradılması arasında birbaşa əlaqə vardır. Səhmdarların, dövlət vergi müfəttişliyinin, bankların və başqa təşkilatların səhmdar cəmiyyətinə etibarla yanaşması onun işində askarlığın olması ilə təmin olunur ki, buna da onların maliyyə fəaliyyətinin nəticələrini əks etdirən və nəsr olunan hesabat balanslarının reallığı ilə nail olmaq olar.Səhmdar cəmiyyətlər bu sənədləri nəsr etdirməkdən, sadəcə olaraq mövcud ola bilməzlər çünki bazar şəraitində heç kim belə kampaniyanı ciddi qəbul etməz. Buna görə də partnyorların, isgüzar əlaqələrin qurulmasında böyük rol oynayan etibarını qazanmaq üçün səhmdar cəmiyyət auditor firmanın xidmətlərinə müraciət edir. Auditor firma keçrilmiş ilkin təftiş
63
əsasında dərc edilmiş balansın maddələrinin doğruluğuna zəmanət verir və səhmdar cəmiyyətin bazar mövqelərinin etibarlılığı barədə rəsmi rəy verir. Sahibkarlıq fəaliyyətinin bir növü kimi, audit özündə müəssisələrin maliyyə hesabatlarının yoxlanılması və bunlarda mühasibat uçotu, maliyyə vergi qanunvericiliyi, bank və sığorta işi sahəsindəki maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin düzgün əks etdirilməsi üzrə xidmətlər sistemini cəmləşdirir və sahibkarlığın və dövlətin əmlak maraqlarının aktiv müdafiə olunmasına sərait yaradır. Auditor nəzarətinin əsas məqsədi təkcə müəssisələrin maliyyə hesabatlarının vəziyyətinin keyfiyyətcə qiymətləndirilməsi barədə məlumatların bütün maraqlı olan müəssisələr sifarişçilərə, sahibkarlara təqdim edilməsindən deyil həm də düzgün və səmərəli təşkilinə praktiki yardım göstərilməsində uçot və maliyyə müəssisələri üzrə məsləhət və tövsiyyələrin verilməsindən ibarətdir. Audit üç növə ayrılır. 1. Təsərrüfat fəaliyyətinin auditi 2. Qəbul olunmus tələblərə uygunlugun auditi 3. Maliyyə hesabatlarının auditi 1.Təsərrüfat fəaliyyətinin auditi zamanı bütün müəssisələrin iqtisadiyyatı və ya onun hər hansı xüsusi qeyd olunmuş bölməsi müntəzəm olaraq təhlil edilir. Onda auditin bu növü zamanı müəssisənin fəaliyyətinin səmərəliliyi qiymətləndirilir, onun yaxşılaşdırılması üçün təkliflər hazırlanır həmçinin xərclərin azaldılması, əmək məhsuldarlığının artması həyata keçrilən əməliyyatların iqtisadi səmərəliliyi hesabına əldə olunan ehtiyatlar askar olunur. 2.Qəbul olunmuş tələblərə uyğun auditin auditi zamanı müəssisələrin maliyyə təsərrüfat fəaliyyəti, onun müəyyən olunması və qəbul olunmuş tələblərə, şərtlərə və qanunlara uyğun olması məqsədilə təhlil olunur. Auditin aparılması üçün təlabat meyarı kimi müəssisənin rəhbərliyi tərəfindən təyin olunmuş daxili nəzarət qaydaları, kreditorlar tərəfindən müəyyən olunmuş kreditləşdirmə qaydaları, dövlət normativ aktları və s. götürülə bilər. Belə auditin nəticələri barədə meyarı etmiş verə bilər.
64
3.Maliyyə hesabatlarının hesabdarlığının ümumi qaydalarına uyğun olaraq sənədlərin düzgünlüyünün yoxlanılması məqsədilə hesabatlarda əks olunmuş maliyyə göstəricilərinin dərin və ətraflı təhlili özündə birləşdirir. Maliyyə hesabdarlığı müəssisənin maliyyə vəziyyətini əks etdirdiyi üçün yoxlamanın nəticələri xarici auditorlar tərəfindən müəssisənin maliyyə imkanları mənfəətliliyin və inkişaf perspektivləri barədə məlumat məqsədilə maraqlı şəxslər və təşkilatlara təqdim olunur. Maliyyə hesabatlarına aşağıdakılar aiddir. 1. Mühasibat balansı 2. Mənfəət və zərərlər hesabı Səhmdar cəmiyyətin maliyyə hesabatlarının yoxlanılması zamanı onların ayrı-ayrı maddələrinin müqayisəsi yolu ilə alınmış müxtəlif növ nisbi göstəricilər təhlil olunur belə ki, mütləq göstəricilər heç də həmisə müəssisənin maliyyə vəziyyəti haqqında əyani təsəvvür yaratmır.Bunlardan qərb müəssisələrinin təcrübəsində daha çox yayılmışlarını göstərək. Ax.c =Adöv-Öc Xali cari aktivlər dövriyyə aktivlərindən cari öhdəliklər çıxmaqla alınır. Məs: əgər 11 ildə Adöv=47.000 min man ,2012-ci ildə Adöv=52.000 min man və həmin illərdə uyğun olaraq 22.100 min man və 21.100 min man olarsa onda 2011-cı ildə Ax.c(47.000-22.100=24900) 24.900 min man 2012-ci ildə Ax.c(52.000-21.100=30.900) 30.900 min man olar.Cari ildən keçən ilə nisbətən bu aktivlərin 6.000 min man (30.900-24.9000) artması şirkətin gələcəkdə inkişafı üçün zəmin yaradır. Balans təhlili zamanı auditor ödəmə əmsalını tapır. əö= Adöv/Öc Bu əmsal dövriyyə aktivlərinin cari borclara bölünməsi yolu ilə hesablanır.Cari aktivlərin və öhdəliklərin həddindən artıq aşağı olması onun göstərir ki, səhmdar cəmiyyət öz hesablarını ödəyərkən bir sıra çətinliklərlə üzləşə bilərlər, həddindən artıq yüksək nisbət isə şirkət daxilində cari aktivlərin qeyri qənaətcil istifadə olunmasını nəzərdə tutur. Sənaye müəssisələrində ödəmə əmsalı 2:1 nisbəti daxilində normal hesab olunur.Bizim misalımızda bu əmsal 2008-2012-
65
ci illərdə müvafiq olaraq 2,1 və 2,4 təşkil edir ki, bu da sirkətin yüksək tədiyyə qabiliyyətinin olduğunu göstərir. Ona görə də hər bir cari aktivin növünün cari aktivlərin ümumi həcminin hansı hissəsini təşkil etdiyini göstərən cari aktivlərin faizlə tərkibini müəyyən etmək lazımdır.Bütün bu qısamüddətli öhdəliklər il ərzində ödənirlər.Lakin bütün cari aktivləri nağd pula çevirmək olmur.
Cari aktivlərin faizlə tərkibi Göstəricilər 2008-ci il 2012-ci il Nağd pul 7.7 2.4
Ödənməli hesablar 47.4
48.7 Əmtəə
material ehtiyatları 44.5 48.9
Yeku 100
100
2012-ci ildən 2008-cı ilə nisbətən əmtəə-material ehtiyyatlarının 4,4% (48,9- 44,5) artması və nağd pulun 5,3%( 7,7-2,4) azalması onu göstərir ki, cari aktivlərin faizlə tərkibi verilmis müəssisənin xeyrinə dəyisməmisdir. Müəssisənin rəhbərliyi 2012-ci ildə nagd pulun azaldılmasının səbəblərini diqqətlə təhlil etməli və düzgün nəticələr çıxartmalıdır. Bizim misalda 2008-2012-ci illərdə uyğun olaraq 24,500 min manat və 30,000 min manat təşkil edir ki, bu da normal hal hesab edilir. Lakin bu göstərici sirkətin kredit qabiliyyətini açmır, ona görə də auditorların növbəti addımı likvid aktivlər ilə cari öhdəliklərin məbləğinin fərqi kimi hesablanan, xalis tez dövr edən aktivlərin (net quick assets) aşkarından ibarətdir. Səhmdar cəmiyyətinin dövriyyə aktivlərinin yoxlanılması zamanı audit əmtəə-material ehtiyyatlarına xüsusi diqqət ayırmalıdır.Onların həcmi müəssisənin fəaliyyət sahəsi və ilin fəslindən aslı olan bir sıra amillərlə müəyyənləsir. Auditor nəzarətin həyata keçrilməsi zamanı kapital bazarında səhmdar cəmiyyətin mövqeyini qiymətləndirmək üçün qiymətli kağızların uçot və təftişi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Öz xüsusi istiqrazlarını buraxan müəssisələr üçün
66
xüsusi auditor bu növ qiymətli kağızları maddi cəhətdən təmin edən aktivlərin ölçüsünü müəyyən edir, istiqrazların ödənilmə əmsalını yoxlayır. Bu əmsal istiqrazları ödəyən aktivlərin bu növ qiymətli kağızların məcmu nominal dəyərinə olan nisbət təyin olunur. ə i.ə=Ai.ə/Di stiqrazların ödənilmə əmsalı, istiqrazları ödəyən aktivləri istiqrazların nominal dəyərinə nisbəti kimi hesablanır. Müəssisədə istiqrazların ödənilmə əmsalının hesablanması: Maddələrin adı 2008 2012
Cəmi aktivlər 55.300
65.400 Amortizasiya çıxmaqla qeyri maddi aktivlər 300 400
Cəmi cari ehtiyatlar 11.000
9.000 Istiqrazları ödəyən xalis maddi aktivlər 44.000 56.000
Buraxılmış istiqrazların cəmi nominal dəyəri 13.000
13.000 Istiqrazların ödəmə sayı 3.385 4.308
Hesablamamız göstərdi ki, müəssisənin 2008-cı ildə buraxılmış nominal dəyəri 1manat olan hər bir istiqrazın dəyəri 3.385 manatdan aktivlərlə 2012-ci ildə isə dəyəri 4308 manatdan aktivlərlə təmin olunmusdur. Bu onu göstərir ki, istiqrazların alınmasının riski aşağıdır və bu qiymətli kağızlara vəsait qoyuluşunun etibarlılıq dərəcəsi yüksəkdir. Mənim bu misalım əsasən qərb ölkələrində ən çox yayılmış auditor yoxlaması işlərinə uyğun olaraq ölkəmizdəki müəssisə timsalında idi. Qeyd edim ki, həmin göstəricilərin dairəsi müəssisələrin xüsusiyyətləri yoxlamanın məqsədləri və s. aslı olaraq genişlənə bilər. Azərbaycan Respublikasında “Auditor Xidməti haqqında” qanun 1994-cü ildə təsdiq edildi.1995-ci ildə Auditorlar Palatası yaradıldı. Bu illərdən etibarən təsərrüfat-maliyyə (müəssisələrin) fəaliyyətinin yoxlanılmasında auditor xidmətlərini auditor təşkilatları və sərbəst auditorlar yoxlamağa basladı. Bu son 67
dövrlər daxili audit haqqında qanunun çıxarılması ölkəmizdə nəzarət sahəsində aparılan operativ tədbirlərin nə qədər irəlilədiyini göstərdi. Daxili audit dedikdə-firma daxilində və eyni zamanda filiallarda audit xidmətlərini həyata keçirərkən firmanın firmanın mərkəzi rəhbəri kimi fəaliyyət göstərir və firma rəhbərliyi səviyyəsində, filialın səviyyəsində fəaliyyət göstərən firmadaxili auditor tərəfindən aparılır. Onun vəzifələri aşağıdakı kimi qəbul olunub:
-əllik hesabatların tərtibi zamanı mühasibat uçotu prinsip və qaydalarına riayət olunması -Kənar auditorların zəmanətlərini təsdiq etmək -Rəhbərlik üçün hazırlanan məlumatların dəqiqliyi, etibarlıgı və s. yoxlanılması -Ləğv olunmuş vəsaitlərdən qənaət ehtiyyatının aşkarlanması -Firmanın təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyinin təyin edilməsi. Son dövrlərdə qeyr-dövlət maliyyəsində əsas prinsip kimi səmərəlilik ön planda durur ki, bu da audit yoxlaması zamanı əsas məsələdir. Məs: Ölkəmizdə xarici audit haqda qanunda var ki, onun özəlliyi aşağıdakılardan ibarətdir.O, xüsusi audit firması, vergi idarəsi idarə və müəssisələr ilə və s. banklar xarici tərəfdaslarla səhmdar və sığorta cəmiyyətləri ilə bağlanan müqavilələr əsasında həyata keçrilir. Xarici auditorların əsas vəzifələri yoxlanılan obyektlərdə maliyyə hesabatlarının düzgünlüyünün təmini həmçinin təsərrüfat fəaliyyəti və kommersiya nəticələrinin yaxşılaşdırılması üçün tövsiyyələr işləyib hazırlamaqdan ibarətdir. Ümumiyyətlə auditin xidmət sahəsi olduqca əhəmiyyətlidir və bu sahədəki işçilər hər sahədə səmərəliliyin və düzgünlüyün olmasına fikir verməlidir. Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|