AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura m

1.3. Ekspertsistemlər - məqsədi, quruluşuvə funksiyaları. 

 

Ə

gərcəmiyyətinhərhansı  tələbimövcuddursa,  ondabutələbonlarlauniversitetə 

nisbətənelmindahaböyükdərəcədə inkişafını təminedir. 

Bəscəmiyyətinhansı  tələbləriekspertsistemlərinköməyilə  ödənə  bilərvə  ya 

ödənməlidir. Cəmiyyətinbelə yüksəksəviyyəli əməkalətinə tələbiağılauyğundurmu? 

Insanfəaliyyətininvə  bütövlükdə  istehsalgüclərininelmisəviyyəsinindaiminkişafı 

şə

raitində cəmiyyətinvə insanın özünü dərketməsinecə inkişafedir? 

Elmi-texnikiinqilab  şəraitində  işin,  istehsalın,  qərarınqəbuledilməsinin, 

idarəetməninvə  s.  başadüşülməsində  köklü  dəyişikliklər  əmələ  gəlir. 

Insanfəaliyyətindəkidərin  çevrilişlərsayəsində  elmin  özü  istehsalgücünə  çevrilir. 

Ş

üuranvarlığı  əksetdirməsinə  uyğunolaraq,  yenivarlığınformalaşması  yeniictimai 

ş

üurunyaranmasınasəbəbolur. 

Insancəmiyyətinin 

özfərdi 

üzvlərivə 

kollektivlərqarşısındaqoyduğutələblərintənqiditəhlili  əsasındainsan  əməyinin  üç 

xüsusiyyətiniayırmaqolar [1]: 

-

  hərbirkonkretiş  prosesiməhdudmiqdardaməxsusiaktivliklərdənibarətdirki, 

bunlardaancaqxüsusihallardainsanınbütüngücünü tələbedir; 

-

  iş,  ümumiləşmə,  lazımgəldikdə  isə  obyektivləşmə  prosesidir. 

Ayrıcainsanbirproblemlə, 

işlə, 

proseslə 

və 

yaayrı 

hadisə 

ilə, 

ancaqproblemiazvə ya çoxdərəcədə yaradıcı həlledənə qədərməşğulolur; 

-

  iş  -  icranındistsiplinası  şəraitində,  məlumolan,  qabaqcadanverilmiş 

qaydalarauyğunmüəyyəndərəcədə formalfizikivə əqli (dövrü) prosesdir. 

«Məhdud»  fəaliyyət,  məsələn,  konveyerdə  əməkbölgüsününmükünlüyü  və 

zəruriliyi, 

insanlararasındavə 

habelə 

insanlatexnikaarasındakooperasiyanı 

təyinedir. 

Probleminhəlliprosesinə 

adətənoricinallıqvə 

yaradıcılıqxasdırki, 

bunadaayrıcainsancəmiyyətvə  əhatə  edənmühitlə  qarşılıqlı  təsirnəticəsində 

nailolur.  Buzamanoməlumolanları  və  hətta,  ümumiqəbulolunanları  inkaretməli, 

sualaltınasalmalı, şübhələnməlivə ya «inkaredilməzsübutla» qəbuletməlidir. 

Nəhayətelə  fəaliyyətnövlərimövcuddurki,  onlardəqiqqaydalarauyğunicraedilir. 

Cəmiyyətinhəyatfəaliyyətininbütünsahələrində 

insan 

ə

məyinin 

ə

sashissəsibutipfəaliyyətə 

aidedilir. 

Birtərəfdənbu, 

yüngülişdir, 

çünkiproblemsizdir. Digərtərəfdənağırişdir, çünki  «fikirsiz, küt» işdir. 

Insanınfaktikifəaliyyəti,  onunhansı  cəmiyyətdə  reallaşmasındanasılı  olmayaraq, 

həmişə yuxarıdagöstərilən üç xüsusiyyətə malikolur. Lakingələcəkdə azməzmunlu 

ə

məyinhəcmiixtisarediləcəkdir.  Eynizamandaixtisaslaşmadərəcəsininartması  ilə 

dahayüksəkbilikvə  məsuliyyəttələbedənməsələlərinmiqdarı  artır.  Ümumiyyətlə, 

bütünsahələrdə 

ixtisaslı 

fəaliyyətə 

tələbartır. 

Buda, 

öznövbəsində 

işçilərinixtisassəviyyəsinə 

uyğn, 

təkmilləşdirilmiş 

ə

məkvasitələrinə 

tələbinartmasınasəbəbolur. 

Ekspertsistemlərhansı fəaliyyətnövlərində köməkedə bilər? 

Ə

gərnəzərə 

alsaqki, 

ekspertsistemEHM-inbütünimkanlarını 

reallaşdırır, 

ondaonlarınitsifadəsininaşağıdakı istiqamətlərinigöstərməkolar [1]: 

1.

  Tətbiqsahələrinidəqiqgöstərməklə 

(qiymətlərintervalı, 

siqnallarındiapazonu,  vaxtintervalı,  tezlikdiapazonuvə  s.)  determinə 

edilmiş  (analoq,  diskret,  rəqəm)  və  yastoxastik  (statistik)  modellər 

ə

sasındariyazi-alqoritmikfunksiyalarınmodelləşdirilməsi; 

2.

  Qeyrialqoritmik, məntiqi, deklarativbiliklərin, təyinedilməmiş, qeyri-

dəqiqvə  zəifformalaşdırılmış  biliklərinsəbəb-nəticə  əlaqəsivə  ya 

ə

gər…ondatipli əlaqə ilə təsdiqlənənfaktvə qaydalar çoxluğu şəklində 

təsviri. Həmdə bubiliklər çoxsaylı sınaqlardan çıxmış, etibarqazanmış 

və habelə şübhəliolabilər. 

Ekspertsistemlərinistifadəsininbirinciistiqamətietibarlı, 

dəqiqelmi 

ə

saslandırılmış 

biliklərə 

arxalanır. 

Butipməsələlərekspertsistemlər 

üçünhəqiqətənperspektivlidirvə 

evristik 

- 

assosiativtəfəkkürqabiliyyətiolan, 

şə

xsiyyətkimitanınmış 

yüksəksəviyyəlidarixtisaslı 

mütəxəssislərinyenivə 

orijinalqabiliyyətlərininreallaşdırılmasını 

nəzərdə 

tutur. 

Lakinbelə 

mütəxəssislərolduqcatəsadüfidir. Elə budaekspertsistemləryaradılmasını zəruriedir. 

Müasirdövrdə  onların  əsasməsələsimüəyyənpredmetsahəsinə  aidbiliklərin  əldə 

edilməsivə 

ekspertlərinqərarqəbuletmə 

qaydasınınreallaşdırılmasıdır. 

onlar 

özspesifikimkanlarınauyğunolaraqintellektualavtomatlar əsaındainkişafedirlər. 

Alqoritmikproseslərinavtomatlarınköməyilə 

təsvirolunması 

hal-

hazırdariyazinöqteyi-nəzərdənyaxşı 

ə

saslandırılmış, 

hesablamatexnikası 

ilə 

təminedilmiş, 

kifayətqədərhazırlanmış 

problemhesabedilə 

bilər. 

Bu, 

proseslərinalqoritmikproqramlarınköməyilə 

təsviriilə 

fərqlənən, 

informasiyalarıntəsvirininsintaksissəviyyəsidir. 

Qeyri-alqoritmikproseslərinavtomatlarınköməyiilə 

təsviriproblemi, 

özinkişafınınbaşlanğıcmərhələsindədir. 

Buzamaninformasiyalarıntəsivirininsemantiksəviyyəsindən, 

biliklərintəsvirininqeyri-alqoritmik, 

məntiqifikirvə 

çıxarışlatəsvirfomalarındansöhbətgedir. 

Proqram, 

müəyyən 

şə

raitdə 

aktivləşənqaydalarınavtomatikistifadəsinəticəsində 

EHM-inməntiqi 

çıxarış 

prosesikimimeydana çıxır. 

KlassikEHM-inistifadəçisi 

ə

vvəlcə 

probleminhəllialqoritminitapmalı, 

proqramyazmalı  və  onuEHM-ə  daxiletməlidir.  Ekspertsisteministifadəçisiisə 

özprobleminifaktlarvə 

qaydalar 

şə

klində 

formalaşdırır. 

Həllalqoritmivə 

uyğunproqramekspertsistemin  özstrategiyası  əsasındaavtomatikformalaşdırılır. 

KlassikEHM-lərhesablamalarınicrasındahakimolduğuhalda, 

ekspertsistemlərməntiqi 

çıxarışlarınformalaşdırılmasındahakimiroloynayır. 

BufərqklassikEHMvə 

ekspertsistemlərtərəfindənaşağıdakı 

məsələ 

qruplarınınicrasını mümkünedir [1]. 

Klassik EHM: 

-

  hesablama  (toplama,  çıxma,  vurma,  bölmə,  qüvvətə  yüksəltmə, 

intqerallama, differensiallama...); 

-

  məntiqi əlaqələrdən (və, və ya, inkar, ekvivalentlik...) istifadə etməklə 

iki dəyişənin birləşdirilməsi; 

-

  axtarış, müqayisə, yığma, bölüşdürmə, həll, budaqlanma; 

-

  göndərmə (yadda saxlama), sürüşdürmə, fırlatma; 

-

  təqdimetmə, transformasiya, kodlaşdfrma, dekodlaşdırma, dəyişdirmə; 

-

  yüksək səviyyə dillərində mətnlərin daxil və xaric edilməsi. 

Ekspert sistemlər: 

-

  məntiqi çıxarış (deduktiv, induktiv, abduktiv); 

-

  evristik çıxarış (cümlə, açıqlama); 

-

  təhlil, interpretasiya, izahat, məsləhət; 

-

  diaqnozlaşdırma, identifikasiya, təsnifləşdirmə; 

-

  dərketmə, tanıma, qiymətləndirmə, həll etmə; 

-

  layihələndirmə, sintez, planlaşdırma, proqnozlaşdırma, instruktaj, təşkil 

etmə; 

-

  uyğun  çevirmələr,  reduksiya,  abstraksiya,  anlayışların  yaradılması, 

assosiasiya, fərziyyələrin formalaşdırılması; 

-

  problemin təbii təsvir dilində sual-cavab; 

-

  təbii dildə semantik test. 

Hər  iki  qrup  məsələlərinin  müqayisəsi  göstərir  ki,  klassik  EHM-lərdə  miqdar 

ə

məliyyatlarından,  ekspert  sistemlərdə  isə  miqdar  haqqında  daha  əhəmiyyətli 

funksiyalardan  bəhs  edilir.  Buradan  aydın  olur  ki,  avtomatların  köməyi  ilə 

intellektual  fəaliyyətin  qiymətli  xüsusiyyətlərinin  həqiqətən  reallaşdırılması  üçün 

çox onilliklər və ya yüzilliklər tələb olunur. 

Bununla  əlaqədar  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  hal-hazırda  ekspert  sistemlərdən 

insan-avtomat-mühit sistemi tərkibində qarşılıqlı təsirdə, məqsədin öz kriteriyaları 

ilə biliklərin evolyusiyası (başqa sözlə yaradıcılıq)  və özütəşkil (özüyaratma) kimi 

vacib  funksiyaların  icrası  tələb  edilmir.  Bu  o  deməkdir  ki,  yaradıcılıq  insana 

məxsus  olaraq  qalır  və  o,  ekspert  sistemlər  tərəfindən  müəyyən  dərəcədə 

stimullaşdırılır. Görünür hələ demək olar ki, insanın yaradıcılıq qabiliyyəti (bu bir 

nömrəli  dünya  problemidir),  özünün  düzgün  anlaşılmasında  (başa  düşülməsində) 

intellektual avtomatların meydana gəlməsi tarixi mərhələsinə borcludur. 

Ekspert  sistemlərin  xarakterik  əlamətlərini  ümumi  təhlil  etdikdən  sonra 

aşağıdakı tərifi ofrmalaşdırmaq olar. 

Ekspert  sistemlər  bir  tərəfdən  alqoritmik  proqram,  digər  tərəfdən  isə  qeyri-

alqoritmik  fakt  və  qaydalar,  habelə  qeyd  olunmuş  strategiyaya  uyğun  məntiqi 

çıxarışlar  formasında  biliklərin  əldə  edilməsi,  saxlanması  və  təsviri  qabiliyyətinə 

malik  olmaqla,  təbii,  professional  dildə  formalaşdırılan  problemin  interaktiv  və 

kooperativ həlli üçün həmin bilikləri işləyən xüsusi avtomatdır. 

Bu tərifin sonuncu variant olduğunu demək olmaz. Lakin o, ekspert sistemlərin 

arxitekturasına  real  və  virtual  avtomatlar  şəklində  baxmağı  nəzərdə  tutur.  Tərifə 

uyğun olaraq ekspert sistemlər aşağıdakı tərkib hissələrini özündə birləşdirməlidir 

[1] (şək.1).  

 

 

1.

 Biliklərin əldə edilməsi. Biliklərin əldə edilməsi ekspert sistemlərin  nisbətən 

mürəkkəb  funksiyasıdır.  Çünki  insanın,  onu  bioloji  və  ictimai  nöqteyi-

nəzərdən əhatə edən mühiti tanıma və təsvir etmə qabiliyyəti mahiyyətcə çox 

rəngarəng və ziddiyyətli prosesdir. Bu uyğun avtomat üçün olduqca vacibdir. 

Çünki o, insanla interaktiv dialoq rejimində ən müxtəlif informasiyaları təkcə 

formal  sintaksis  deyil,  həm  də  semantik  adekvat  (birqiymətli)  qəbul 

edilməlidir. Informasiyaların qəbul edilmə üsulu onun avtomatda saxlanması 

və  təsvirinə  əhəmiyyətli  təsir  göstərir.  Həqiqi  biliyi  əks  etdirən 

informasiyaların  düzgün,  effektiv  qəbulu  ekspert  sistemin  müvəffəqiyyətli 

«öyrənməsi»  üçün  həlledici  şərtdir.  Idrak  (nitq)  və  fəaliyyət  insanın  təbiətlə 

və kollektivdə məhsuldar qarşılıqlı fəaliyyəti üçün interfeys təmin etdiyi kimi, 

avtomatın  insanla  interfeysi  idrak  və  nitqlə  adekvat  olmalıdır.  Buradan 

informasiüaların təbii dildə daxil edilməsi zərurəti meydana çıxır. 

2.

 Biliklərin  təsviri  (biliklərin  saxlanması).  Bilik  bazasının  formalaşdırılması 

seçilmiş  predmet  sahəsi  üzrə  quraşdırılan,  qiymətləndirilən,  birləşdirilən  və 

mübadilə  edilən  proqroam  modullarının,  fakt  və  qaydaların,  habelə  həll 

strategiyalarının 

(məntiqi 

çıxarış 

mexanizmlərinin) 

yazılması 

və 

saxlanmasının  uzunmüddətli  prosesi  nəticəsində  həyata  keçirilir.  Prosedur 

(əməliyyat)  və  deklarativ  bilikləri  fərqləndirirlər.  Əməliyyat  bilikləri  həm 

alqoritm,  həm  də  qayda  formasında  təsvir  edilə  bilər.  Hər  iki  halda  onlar 

gedişi,  ya  alqoritmin  strategiyası  ilə,  ya  da  məhsuldar  qaydalara  uyğun  olan 

məntiqi  çıxarışın  avtomatik  prosesləri  ilə  təyin  olunan  proseslərə  gətirib 

çıxarır.  Deklarativ  bilik  «statik»  fakt  və  qaydaların  cədvəl  və  ya  semantik 

şə

bəkə  formasında  təsvirini  əhatə  edir.  biliklərin  təsviri  etibarlılıq,  tamlıq, 

istifadə sərhədləri, dəqiqlik, birqiymətlilik, professional aidiyyət, abstraksiya 

səviyyəsi  kimi  vacib  tələblərə  cavab  verməlidir.  Biliklərin  təsvirinin 

ə

həmiyyətli  xüsusiyyəti  blik  bazasının  praktiki  yararlığı,  yeniləşmə 

qabiliyyətidir. 

3.

 Biliklərin  işlənməsi  (problemin  həlli).  Ekspert  sistemlərdə  biliyin  işlənməsi 

həm  hesablama  texnikasının  köməyilə  adi  proqramların  icrasından,  həm  də 

problemin məntiqi həllindən (burada bu, əsas hesab edilir) ibarət ola bilər. Bu 

o deməkdir ki, ekspert sistem istifadəçisinin sərəncamında onun məsələlərinin 

həlli  üçün  effektiv  proqram  vasitələri,  habelə  problemin  həli  mexanizminə 

(məntiqi çıxarış maşını) malik alət maşını mövcud olur. 

Problemin  real  quruluşundan  asılı  olaraq,  biliyin  işlənməsinin  hesabi-alqoritm 

hissəsi,  məntiqi  qeyri-alqoritmik  hissəsi  ilə  müqayisədə  üstünlük  təşkil  edə  bilər. 

Məsələn,  şahmat  oynamaq  üçün  ekspert sistem  öz  faktları  (şahmat  fiquru  növləri 

və şahmat taxtası) və qaydaları (yol verilən, əhəmiyyətli gedişlər), habelə oyunun 

uyğun strategiyaları ilə  sırf  məntiqi  çıxarış  prosesi  şəklində biliklərin işlənməsini 

həyata keçirir. Biliklərin işlənməsi ekspert sistemlərin tipik məsələsidir. Bu, axtarış 

və müqayisə yolu ilə məntiqi çıxarışın dəqiq verilmiş strategiyasına uyğun fakt və 

qaydaların  avtomatik  qiymətləndirilməsindən  ibarətdir.  Bu  zaman  alınmış  aralıq 

nəticələr  yeni  fakt  və  qayda  kimi  istifadə  edilir  və  beləliklə  tam  həll  alqoritmi 

qurulur. 

Ə

gər  əvvələr  konkret  bir  tətbiq  sahəsi  üçün  hazırlanmış  ekspert  sistemlərdə 

biliklərin  təsviri  və  işlənməsi  bir-birilə  ayrılmaz  əlaqədə  idisə,  sonralar  tam  qrup 

məsələlər  üçün  ekspert  sistem  örtükləri  meydana  gəldi.  Onlarda  məntiqi  çıxarış 

prosesləri  predmet  sahəsindən  asılı  deyil,  başqa  sözlə  onlarda  bilik  bazası  ya 

mövcud  deyil,  yaxud  da  dəyişiləndir.  Belə  sistemləri  «boş»  ekspert  sistemlər  də 

adlandırırlar.  Onlar  ancaq  məntiqi  çıxarış  maşınından,  biliklərin  təsviri  üçün 

vasitədən  (bilik bazasının təşkili, imkan  varsa, istifadəçi  ilə  əlaqə üçün interfeys) 

ibarət olur. 

4.

 Izahat  komponenti  (nətijələrin  təqdim  edilməsi  (təsviri)).  Klassik  EHM-lər 

üçün  aşağıdakı  ədalətli  təsdiq  mövcud  idi:  EHM-də  insan  tərəfindən  ayrıca 

ə

mrə qədər düşünülməyən, təyin edilməyən heç nə baş vermir. 

Bilikləri  işləmək  qabiliyyətinə  malik  olan  ekspert  sistemlər  üçün  artıq  bu  fikir 

ə

dalətli deyil. Süni intellekt kimi, onların yeni keyfiyyəti belə büruzə verir ki, onlar 

özlərinin  şəxsi  məntiqi  çıxarışlarını  verə  bilir.  Həm  də  uzun  məntiqi  çıxarış 

zəncirinin  ayrı-ayrı  bölmələri  qabaqcadan  görülə  də  bilməzdi.  Bu  zaman  ekspert 

sistemlərin  əsas təyinatı ondan ibarətdir ki, ekspert sistemin istifadə edildiyi sahə 

üzrə müəyyən biliyə malik istifadəçi ilə kooperasiya (birlik) təşkil edərək istifadəçi 

üçün  tam  əyani  və  başa  düşülən  nəticələr  əldə  etsin.  Ekspert  sistemin  izahat 

komponenti «niyə və necə ancaq belə çıxarış alınmışdır?» sualına çavab verməklə 

həll  prosesinin  ayrı-ayrı  addımlarının  izahı  əəsasında  bu  məqsədə  nail  olur. 

Bununla  da  problemin  daxili  qarşılıqlı  əlaqələrinə  nüfuz  etmək,  əhəmiyyətli  və 

ə

həmiyyətsiz  fakt  və  qaydaları  ayırmağa  nail  olunur.  Bu  ekspert  sistemin  aldığı 

çıxarışları  başa  düşməyə,  qiymətləndirməyə  və  ya  atmağa  (qəbul  etməyə)  imkan 

verir.  Sonuncu  hal  yeni  fakt  və  qaydaların  axtarışı,  tədqiqi  və  qəbulu  ilə 

ə

laqədardır. Bu zaman ilkin qəbul edilib  maşina daxil edilmiş fakt və mülahizələr 

yalan, qeyri-adekvat, düzgün olmayan və ya sadəjə olaraq heç bir qiyməti olmayan 

ola bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, belə «kənar nailiyyət» həm də həlledici qiymətə 

malik ola bilər. 

Ekspert  sistemlər  olduqca  etibarlı,  kompotentli  (nüfukzlu),  korrektli  (düzgün), 

açıq  və  həm  də  formal  obyektmv  silahdaş  ola  bilər.  Bu  (böyük  həcmdə 

hesablamaların icrası ilə birlikdə) onların keyfiyyətcə güclü tərəfidir. 

Ekspert sistem, proseslərlə əlaqə vasitəsilə olduqca müxtəlif, hətta, istifadəçiyə 

məlum  olmayan  və  ya  az  məlum  olan  faktları  təhlil  etdikdə,  izahat  komponenti 

xüsusi  qiymətə  malik  olur.  Bu  zaman  məntiqi  çıxarış  zənciri,  hər  biri  ayrılıqda 

kritik  olmayan  kəmiyyətlərin  qarşılıqlı  təsiri  nəticəsində  baş  verə  bilicək 

katastrofların  qabaqcadan  görülməsinə  imkan  yaradır.  Faktların  belə  mürəkkəb 

qarşılıqlı    fəaliyyəti  təcrübə  (sınaq)  mexanizmləri  vasitəsilə  aydınlaşdırılmalıdır. 

Buradan ekspert sistemlərin ümumi xüsusiyyəti meydana gəlir: onlar eyni zamanda 

həm də məsləhətçi olmalıdır. Insan və intellektual avtomatın qarşılıqlı fəaliyyətinin 

kooperasiyası üçün bu xüsusiyyət olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. 

5.

 Interfeys komponenti (dialoq qurğusu). Interfeys komponenti iki tam müxtəlif 

funksiyanın icrasına xidmət edir: 

-

  istifadəçinin arzusu ilə və ya həll və ya izahat prosesinin gedişinə uyğun 

qaydada, müəyyən professional sahə ilə məhdudlaşan, imkan daxilində 

təbii dildə, interaktiv dialoqun aparılması; 

-

  əhatə  edən  mühitlə  (obyektlər,  şəkillər,  səslər,  prosesin  ölçülməsi 

siqnalları) bilavasitə əlaqə. 

Giriş  və  çıxış  reaksiyalarının  hər  iki  növü  ekspert  sistemin  köməyilə  işlənmə, 

saxlanma və əks olunma üçün əlverişli formada təsvir edilməlidir. 

Insana verilən və  ondan  qəbul  olunan  məlumatlar onun  başa  düşdüyü  formada 

(şəkil,  nitq)  olmalıdır.  Lakin  bu  biliklərin  avtomat  dilində  və  insan  beynində 

təsvirinə  aid  edilmir.  Buna  uyğun  olaraq  ekspert  sistemi  əhatə  edən  mühitin 

özünün tələb etdiyi və verdiyi informasiyalar insan tərəfindən şərti bilavasitə və ya 

vasitə ilə başa düşülə bilər. 

Insanla  ekspert  sistemin  qarşılıqlı  anlaşma  şərti  onlar  arasında  əlaqənin  təmin 

edilməsi  üçün  zəruri  və  kifayətdir.  Infomasiyaların  daxili  işlənməsi  hər  iki 

sistemdə  konkret  dildən  (rus,  alman,...,  riyazi)  asılı  deyil.  Real  obyekt  və  ya 

proseslə  onun  əks  edilməsi  üçün  seçilən  vasitənin  ekvivalentliyi  bu  və  ya  digər 

dilin yararlı  və ya yararsız, effektiv və ya qeyri-effektiv olmasını müəyyən edən 

kriteriyadır. 

Ekspert sistemlərin qeyd edilən qabiliyyətləri təbii sual doğurur: insan cəmiyyəti 

üçün onların həlledici nailiyyətini nədə gözləmək lazımdır? 

Ekspert  sistemlər  üçün  bilik  problemlərinin  tədqiqi,  ekspert  sistemlərdə 

cəmləşən  biliklərin  istifadəsi  əsasında    insan  cəmiyyətinin  keyfiyyəti  üçün 

qiymətli, aşağıdakı nailiyyətləri gözləmək olar: 

-

  əmək  məhsuldarlığı  və  prestijinin  güclü  artımı  (xüsusən  çətin 

məsələlərin həllində); 

-

  insanın  dərketmə  (öyrənmə)  qabiliyyətinin  kifayət  qədər  yüksəlməsi 

(xüsusən mürəkkəb problemlərin həllində); 

-

  subyektiv bilik, fikir və inamların obyektivləşməsi; 

-

  məntiqi  düşünmənin  yüksək  keyfiyyətinə  layiq  insan  və  maşın 

münasibətləri silahdaşlığının təmin edilməsi; 

-

  etibarlı  biliklərə  geniş  müraciət  əsasında,  arqumentlərin  yığılması, 

mübadiləsi  və  sübut  olunması  əsasında  insanın  interaktiv 

ümumiləşməsinin yeni xarakteri. 

 

1.4. Ekspert sistemlərin layihələndirilməsi mərhələləri. 

 

Ekspert  sistemlərin  proqram  komplekslərinin  hazırlanması  elmi  xarakter 

deyil, daha çox incəsənət xarakteri daşıyır. Bu onunla əlaqədardır ki, uzun müddət 

süni intelekt sistemləri əsasən layihələndirmə mərhələsində tətbiq edilmişdir. Daha 

çox hallarda isə son məhsul alınmayıb, proqramların bir neçə nümunə versiyaları 

hazırlanmışdır.  Belə  yanaşma  tətqiqat  şəraitində  əlverişli  olub,  kommersiya 

şə

raitində baha olur. 

 

Sənaye  ekspert  sisteminin  hazırlanması  prosesini  predmet  sahəsindən  asılı 

olmayaraq, bir-birindən nisbətən az asılı olan 6 mərhələyə bölmək olar [2]: 

1)

  Münasib problemin seçilməsi ; 

2)

  Ilk nümunə versiyalarının hazırlanması; 

3)

  Nümunənin  sənaye ekspert sisteminə qədər inkişaf etdirilməsi; 

4)

   Sistemin qiymətləndirilməsi 

5)

  Ekspert  sistemin  işləyəcəyi  mühitin  proqram  vasitələri  ilə  qovuşması  və 

istifadəçilərin öyrədilməsi 

6)

  Sistemin saxlanması 

Mərhələlərin  ardıcıllığı  ideal  layihənin  hazırlanması  haqqında  ümumi 

təsəvvür yaratmaq məqsədilə verilmişdir və tam müəyyən edilmiş ardıcıllıq deyil. 

Həqiqətdə  isə  ekspert  sistemin  hazırlanmasının  hər  bir  mərhələsi  əvvəlki 

mərhələlərə təsir edən və hətta onların yenidən işlənməsinə səbəb ola bilən ideyalar 

yaradır.  Buna  görə  də  informatika  üzrə  bir  çox  mütəxəsislər  ekspert  sistemlərin 

metodologiyasına  tənqidi  yanaşırlar.  Onlar  hesab  edirlər  ki,  belə  sistemlərin 

hazırlanması  xərcləri  çox  böyükdür,  uzun  vaxt  tələb  edir.  Nəticədə  alınmış 

proqramlar isə hesablama resurslarının üzərində ağır bir yükdür. 

  Bütövlükdə 

ekspert 

sistemlərin, 

informasiya 

axtarışı, 

mürəkkəb 

hesablamalar,  qrafika  və  mətnlərin  işlənməsi  sahəsində  təcrübəyə  malik  olan 

təşkilatların məşğul olması məqsədəuyğundur. 

Münasib  problemin  seçilməsi  mərhələsi  konkret  ekspert  sistem  hazırlanmasına 

başlamaq  qərarına  qədərki  fəaliyyəti  özündə  birləşdirir  və  aşağıdakı  mərhələləri 

ə

hatə edir: 

1.

  Problem sahəsi və məsələsinin təyini; 

2.

  Problemin həlli zamanı əməkdaşlıq etməyə hazır olan ekspertin tapılmasıvə 

işçi kollektivin müəyyən edilməsi; 

3.

  Problemin həllinə ilkin yanaşmanın təyini; 

4.

  Sistemin hazırlanmasına məsrəflərin və gəlirlərin təhlili ; 

5.

  Sistemin hazırlanmasının ətraflı planının tərtibi; 

Problemin  düzgün  seçilməsi  ekspert  sistemlərin  hazırlanmasının  ən  kritik 

hissəsidir. 

Münasib 

olmayan 

problemin 

seçilməsi 

sistemin 

sistemin 

yaradılmasından  qənaətə  deyildaha  çox  məsrəfə  səbəb  ola  bilər.  Sistem 

hazırlandıqdan sonra onun istifadəçilərin qəbul etməsinin qeyri mümkünlüyü daha 

pis  ola  bilər.  Hətta  əgər  sistem  müəssisənin  özü  tərəfindən  öz  məqsədləri  üçün 

hazırlandıqda da bu mərhələ xarici rekomendasiya alınmasında mühüm an olur. 

Adətən  ekspert  sistemlər  xüsusi  biliklərin  ekspertdən  alınaraq  sistemə  daxil 

edilməsi  yolu  ilə  hazırlanır.  Buna  görə  də  münasib  ekspertin  tapılması  sistemin 

yaradılmasında  əsas  addımdır.  Sistemin  hazırlanması  və  genişlənməsi  dövründə 

ekspert və biliklər üzrə mühəndis birlikdə işləyir. Biliklər üzrə mühəndis ekspertə 

biliklərin  strukturlaşdırılmasında,  problemin  həlli  üçün  lazım  olan  anlayış  və 

qaydaların  təyin  edilib  formalaşdırılmasında  kömək  edir.  Ilk  söhbətlər  zamanı 

onlar  əməkdaşlıqlarının  müvəffəqiyyətli  olub-olmayacağı  barədə  qərar  qəbul 

edirlər. Onlar uzun müddət birlikdə işləməli olduğuna görə bu çox vacib məsələdir. 

Bunlardan  əlavə  işçi  kollektivə  nüfuzlu  istifadəçilərin  və  professional 

proqramistlərin daxil edilməsi məqsədəuyğundur.    

Məsələnin 

proqramla 

reallaşdırılmasına 

ilkin 

yanaşma 

məsələnin 

xarakteristikalarına  və  onun  həlli  üçün  ayrılmış  resurslara  əsasən  təyin  edilir. 

Biliklər üzrə mühəndis adətən bazarda olan proqram vasitələrinin istifadəsi üzrə bir 

neçə  variant  irəli  sürür.  Son  seçim  nümunənin  hazırlanması  mərhələsində 

mümkündür. 

Məsələ  təyin  edildikdən  sonrə  ekspert  sistefmin  hazırlanması  xərcləri  və 

gəlirlərini  hesablamaq  lazımdır.  Xərclərə  işçi  kollektivə  əmək  haqqı  məsrəfləri 

daxil  edilir.  Əlavə  xərclərə  ekspert  sistemin  hazırlanması  üçün  əldə  edilmiş 

proqram vasitələrinin dəyəri daxil edilir.  

Gəlir, məhsulun qiymətinin düşməsi, əmək məhsuldarlığının artması, məhsul və 

ya  xidmətlərin nomeklaturasının genişlənməsi və ya hətta yenilərinin hazırlanması 

hesabına  mümkündür.  Uyğun  məsrəf  və  gəlirlər  sistemin  hazırlanmasına  çəkilən 

xərclərin  ödənmə  vaxtına  əsasən  müəyyən  edilir.  Müasir  mərhələdə  ekspert 

sistemləri inkişaf etdirən firmaların böyük əksəriyyəti nisbətən yüksək gəlir gətirən 

bahalı layihələrə üstünlük verirlər. 

Qoyulmuş vəsaitlərin ödəmə vaxtının çox olmasına baxmayaraq baha olmayan 

sistemlərin inkişaf tendensiyası vardır. 

 

Biliklər üzrə mühəndis yəqin etdikdə ki: 

a) verilmiş məsələ ekspert sistemlə həll edilə bilər; 

b) bazarda təklif edilən vəsaitlərlə ekspert sistem yaratmaq olar; 

v) münasib ekspert mövcuddur; 

q) məhsuldarlığın təklif edilən kriteriyası ağlabatandır; 

d) xərclərin və onların ödənmə müddəti sifarişçi üçün qənaətbəxşdir; 

o, iş planı tərtib edir. 

Ilk  nümunə  versiyası  ekspert  sistemin  kiçildilmiş  forması  olub,  faktların, 

ə

laqələrin kodlaşdırılmasının mülahizə strategiyasının düzgünlüyünün yoxlanması 

üçün  layihələndirilir.  O,  biliklər  üzrə  mühəndisə  imkan  verir  ki,  ekspert  sistemin 

hazırlanmasında aktiv iştirak etməyə cəlb etsin. 

Ilk  nümunənin  həcmi  bir  neçə  onluq  qayda  freym  və  ya  məsəl  ola  bilər. 

Onun hazırlanmasının mürəkkəb və iterativ prosesini aşağıdakı dəqiq olmayan və 

şə

rti mərhələlr kimi əks etdirmək olar: 

1)

  Problemin identifikasiyası; 

2)

  Biliklərin əldə edilməsi; 

3)

  Biliklərin strukturlaşdırılması; 

4)

  Predmet sahəsi konsepsiyalarının formalaşdırılması; 

5)

  Ilk nümunənin reallaşdırılması; 

6)

  Sınaq 

Problemin  identifikasiyası  işçi kollektivin tanışlığı  və  öyrədilməsini  və  habelə 

problemin  qeyriformat  təsvirinin  qurulmasını  nəzərdə  tutur.  Bu  zaman  məsələ 

dəqiqləşdirilir;  zəruri  resurslar  (vaxt,  insanlar  EHM  və  s.)  biliklərinin  mənbəyi 

(kitablar,  əlavə  ekspertlər,  metodikalar);  mövcud  analoji  ekspert  sistemlər; 

məqsədlər  (təcrübənin  yayılması,  yorucu  işlərin  avtomatlaşdırılması  və  s.);  həll 

edilən məsələ qrupları və s təyin edilir. 

Biliklərin əldə edilməsi, biliklər üzrə mühəndisin predmet sahəsi və bu sahədə 

qərarların qəbulu üsulları haqqında nisbətən tam təsəvvür əldə etməsini təmin edir. 

Bu  zaman  müxtəlif  metodlardan  istifadə  etməklə  ekspertin  kompotensiyasının 

biliklər  üzrə  mühəndisə  köçürülməsi  baş  verir.  Bu  metodlara  mətnlərin  təhlili, 

dialoq, ekspert oyunları, mühazirələr, diskussiyalar, intervyular, müşahidələr və s. 

daxildir. 

Biliklərin konseptuallaşdırılması və ya quruluşunun aydınlaşdırılması, predmet 

sahəsinin  anlayışları  arasında  əsas  konsepsiya  və  qarşılıqlı  əlaqələri,  predmet 

sahəsi  haqqında  biliklərin  qrafik,  cədvəl,  diaqram      və  ya  mətn  şəklində 

qeyriformat təsvirinin hazırlanmasıdır. Bu zaman predmet sahəsi haqqında alınmış 

biliklərin quruluşu aydınlaşdırılır və aşağıdakılar təyin edilir: 

1)

  terminlər; 

2)

  əsas anlayışların və onların atributlarının siyahısı; 

3)

  anlayışların arasındakı münasibətlər; 

4)

  giriş və çıxış informasiyalarının quruluşu; 

5)

  qərarın qəbulu strategiyası; 

6)

  Strategiya məhdudiyətləri  

Belə təsvir bilik zəmisi adlanır. 

Biliklərin  formalaşdırılması,  bilik  bazasının  həm  bilik  zəmisinin  quruluşuna 

uyğun  olan,  həm  də  növbəti,  proqramla  reallaşdırma  mərhələsində  sistemin  ilk 

nümunəsini reallaşdırmağa imkan verən dildə hazırlanmalıdır. Bu zaman predmet 

sahəsinin  konsepsiyaları  biliklərin  təsviri  üçün  seçilmiş  dildə  forma  təsvir  edilir. 

Adətən bu mərhələdə aşağıdakılar istifadə edilir: 

1)

  Məntiqi metodlar (1-ci tərtib mühakimələrin müəyyənləşdirilməsi); 

2)

  Məhsul modelləri (düz və əks çıxarışla); 

3)

  Semantik şəbəkələr; 

4)

  Freymlər 

5)

  Qrup və obyektlərin iyerarxiyasına əsaslanan obyektə yönəldilən dillər və s. 

Reallaşdırma,  bütövlükdə  yanaşmanın  həyatiliyini  nümayiş  etdirən  proqram 

kompleksinin  hazırlanmasından  ibarətdir.  Bu  zaman  ekspert  sistemin  bilik  bazası 

və başqa bloklar daxil olan ilk nümunəsi qurulur, aşağıdakı üsullar istifadə edilir: 

1) Paskal, Si və s kimi ənənəvi dillərdə proqramlaşdırma; 

1)

  Süni intelekt məsələlərində tətbiq edilən xüsusi dillərdə (LISP, FRL, Small  

Talk vəs.) proqramlaşdırma; 

3) Ekspert sistemlərin hazırlanmasının alət vasitələrinin istifadəsi; 

2)

  Boş ekspert sistemlərin (Ekspert, FIAKR) istifadəsi və s.  

Sınaq prosesi ilk nümunənin reallaşdırılmasında və yanaşmada səhvlərin aşkar 

edilməsi  və sənaye  variantının  hazırlanması üçün  məsləhətlərin  hazırlanmasından 

ibarətdir.  Bu  zaman  nümunə  proqramları  işi  istifadəçinin  real  sorğularına  uyğun 

şə

kilə gətirmək məqsədilə yoxlanır və qiymətləndirilir. Aşağıdakılar yoxlanır: 

1)

  Giriş-çıxış  interfeyslərinin  əlverişliliyi  və  adekvatlığı  (dialoq  və  sualların 

xarakteri, nəticə mətnlərinin əlaqəliliyi); 

2)

  Idarəetmə  strategiyasının  effektivliyi  (Seçmə  qaydası,  qeyridəqiq  çıxarışların 

istifadəsi və s.) 

3)

  Yoxlama nümunələrinin keyfiyyəti; 

4)

  Bilik bazasının korrektliyi (tamlığı və qaydaların ziddiyətsizliyi. 

Ilk  nümunə  qənaətbəxş  fəaliyyət  göstərdikdə  ekspert  və  biliklər  üzrə 

mühəndis  sistemin  sonuncu  variantına  nələrin  daxil  ediləcəyini  qiymətləndirmək 

imkanına malik olur. 

Ə

gər  ilkin  seçilmiş  obyekt  və  xüsusiyətlər  münasib  hesab  edilmirsə  onları 

dəyişmək lazımdır. Ekspert sistemin son variantının hazırlanması üçün lazım olan 

evristik  qaydaların  ümumi  miqdarını  qiymətləndirmək  olar.  Bəzən  sənaye 

variantının  hazırlanması  prosesində  aşağıdakı  mərhələləri  də  ayırırlar:  nümayiş 

nümunəsi, tədqiqat nümunəsi, fəaliyyət nümunəsi, sənaye ekspert sistemi. 

Sənaye  nümunəsinin  hazırlanması  mərhələsində  əsas  iş  yeni  evristikaların 

ə

lavə  edilməsindən  ibarətdir.  Bu  evristikalar  ayrı-ayrı  çətin  hiss  edilən  aspektlər 

üçün  qaydaların  miqdarını  çoxaltmaqla  sistemin  dərinliyini  artırır.  Eyni  zamanda 

eksper  və  biliklər  üzrə  mühəndis  ekspert  məsələlərin  ayrı-ayrı  cəhətlərini  və  alt 

məsələlərini idarə edən qaydalar daxil etməklə sistemin əhatə dairəsini genişləndirə 

bilər. 

Ekspert  sistemin  əsas  quruluşu  müəyyənləşdirildikdən  sonra  biliklər  üzrə 

mühəndis,  istifadəçinin  və  ekspertin  sistemlə  əlaqəsini  təmin  edən  interfeyslərin 

hazırlanmasına  və  adaptasiyasına  başlayır.  Bu  zaman  interfeyslərin  dil 

imkanlarına, sadəliyinə və sistemin işinin idarə edilməsi üçün əlverişliliyinə xüsusi 

diqqət  yetirilir.  Sistem  istifadəçiyə  başa  düşülməyən  məsələləri  asan  və  təbii 

şə

kildə  soruşmaq,  işi  dayandırmaq  və  s.  imkanı  verməlidir.  Qrafiki  təsvirlərin 

istifadəsi daha əlverişli ola bilər.  

Bu  məqhələdə  ekspertlərin  əksəriyyəti  qaydaların  daxil  edilməsi  haqqında 

kifayət qədər biliyə malik olur və özü sistemə yeni qaydalar daxil edir. Beləliklə, 

biliklər üzrə mühəndisin ekspert sistem üzərində mülkiyyət və nəzarət hüququnun 

dəqiqləşdirmək,  hərtərəfli  hazırlamaq,  və  xidmət  üçün  ekspertə  keçməsi  prosesi 

başlayır. 

 

Sənaye  ekspert  sisteminin  hazırlanma  mərhələsi  başa  çatdıqdan  sonra 

effektivlik 

kriteriyaları 

üzrə 

sınaq 

keçirilməlidir. 

Ekspert 

sistemin 

qiymətləndirilməsi  proqramların  işinin  dəqiqliyinin  və  əhəmiyyətinin  yoxlanması 

məqsədilə  sınaq  prosesinə  başqa  ekspertlər  də  dəvət  edilir.  Ekspert  sistemin 

qiymətləndirilməsi  proqramların  işinin  dəqiqliyinin  və  əhəmiyyətinin  yoxlanması 

məqsədilə  aparılır.  Qiymətləndirmə  aşağıdakı  qruplara  bölünən  müxtəlif 

kriteriyalar üzrə aparıla bilər: 

1)

  Istifadəçi kriteriyası (sistemin işinin başa düşülənliyi və aydınlığı); 

2)

  Dəvət olunmuş ekspertlərin kriteriyası (sistemin təklif etdiyi məsləhət qərarların 

qiymətləndirilməsi, onların şəxsi qərarlarla müqayisəsi, izahatlar alt sisteminin 

qiymətləndirilməsi və s.); 

3)

  Sistemi  hazırlayan  kollektivin  kriteriyası:  reallaşmanın  effektivliyi, 

məhsuldarlıq,  cavab  vaxtı,  dizayn,  predmet  sahəsinin  əhatə  dairəsi,  bilik 

bazasının  ziddiyətsizliyi,  dalan  hadisələrinin  miqdarı,  biliklərin  təsvirindəki 

kiçik dəyişikliklərə çəki əmsallarına proqramların hissiyatının təhlili və s. 

Qovuşma  mərhələsində  ekspert  sistemin  onunla  birlikdə  işləyəcək  başqa 

proqramlarla  qovuşması  və  onun  xidmət  edəcəyi  şəxslərin  öyrədilməsi  üzrə  işlər 

həyata  keçirilir.  Bəzən  bu  prosesdə  əhəmiyyətli  dəyişikliklər  edilir.  Belə 

dəyişikliklər  biliklər  üzrə  mühəndisin  və  başqa  xüsusi  mütəxəsislərin  işə 

qarışmasını  tələb  edir.  Qovuşma  dedikdə  habelə  ekspert  sistemlə  onu  əhatə  edən 

mühit arasında əlaqələr də nəzərdə tutulur. 

Sistemin əhəmiyyətinin təsdiq edilməsi üçün istifadəçilərdən hər birinə ekspert 

sistemlə məsələni həlletmək imkanı vermək və icra prosesini izləmək lazımdır. 

Sistemin  alqışlanması    üçün  onu  əvəzedici  kimi  deyil,  istifadəçiləri  yorucu 

işdən azad edən köməkçi kimi təqdim etmək lazımdır. 

Sistemin saxlanması üçün onun başqa, məsələn Si dilinə çevrilməsi iş sürətini 

artırır, lakin elastikliyi azalır. Buna görə də bu, sistem problem sahəsinə aid olan 

bütün  biliklərə  malik  olduqda  və  bu  biliklərin  yaxın  vaxtlarda  dəyişməyəcəyi 

hallarda  məqsədəuyğundur.  Əgər  ekspert  sistemin  tətbiqi  problem  sahəsinin 

dəyişkənliyi  ilə  əlaqədardırsa  onda  sistem  onun  hazırlandığı  alətlər  mühitində 

saxlamaq əlverişlidir.