AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura m

4.2. Torpağın məhsuldarlığının qiymətləndirilməsinin metodoloji cəhətləri. 

 

  Bu istiqamətin vacib məsələləri aşağıdakılardır: 

1)

 Ərazilərin meşələrin, kənd təsərrüfatı bitkilərinin və torpağın məhsuldarlığına 

təsir edən aqroekoloji  xüsusiyətlərinin aydınlaşdırılması. 

2)

 Zonalar üzrə torpaq fondunun, tərkib və quruluşunun növlərinin və fitosenoz 

sahəsinin xarakterizə edilməsi. 

3)

 Məsələnin öyrənilməsinin nəzəri və metodoloji cəhətlərinin öyrənilməsi. 

4)

 Torpaq  kadastrı  məqsədləri  üçün  respublika  meşələrinin  və  kənd  təsərrüfatı 

bitkiləri torpaqlarının məhsuldarlığının qiymətləndirilməsi. 

5)

 Torpaq  örtüyü  quruluşunu  nəzərə  almaqla  əsas  landşaft  komplekslərinin 

qiymətləndirilməsi. 

6)

 Meşələrin  və  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  torpaqlarının  aqraristehsal  

qruplaşdırılması. 

7)

 Respublikanın təbii-iqtisadi rayonları, administrativ və landşaft zonaları üzrə 

torpaqların bonitet ballarının və müqayisəli üstünlük əmsallarının təyin edilməsi. 

Təbiət-hər  bir  elementi  bütövlükdə  inkişaf  edənlə  sıx  əlaqədə  olan  yüksək 

səviyyədə  təşkil  olunmuş  sistemdir.  Bu  həm  bütövlükdə  təbiət  aləminə,  həm  də 

insanın təbiətlə qarşılıqlı təsirinə və ümumiyətlə dərk etmə prosesinə aiddir. 

 

Komponentlərin  çevrilməsinin  qarşılıqlı  şərtliliyinin  öyrənilməsi  coğrafi 

komponentlərin  obyektiv  və  qanunauyğun  formalaşmasının  dərk  etmə  metodu, 

vasitəsidir. Bu qarşılıqlı təsir və dəyişikliklər nəticəsində meydana gələn material 

cisimlər;  yer  səthi  təbiətinin  bütöv,  inteqral  və  konkret  ifadələri,  o  cümlədən 

torpağın məhsuldarlığının qiymətləndirilməsi coğrafi proses adlandırıla bilər. 

 

Müasir  təbiətşünaslığın  metodoloji  əsasları  təbiətin  bütövlükdə  inkişafının 

ümumi  qanunlarının  nəzərə  alınması,  cəmiyyətlə  təbiətin  qarşılıqlı  münasibəti 

məsələlərinə kompleks yanaşma əsasında insanın çevirici, dəyişdirici fəaliyyətinin 

qurulmasının tələb edir. 

 

Torpağın 

məhsuldarlığının 

qiymətləndirilməsi 

üçün 

eksperimental 

tədqiqatlar  aparılmalı,  bu  tədqiqatlar  zamanı torpaq örtüyünün quruluşunu  nəzərə 

almaqla  ayrı-ayrı  landşaft  kompleksləri  üzrə  aqroekoloji  xüsusiyətlər 

öyrənilməlidir.  Müxtəlif  meşə  və  yem  bitkilərinin  aqrosenozlarının  məhsuldarlığı 

nəzərə alınmalıdır. Bu məqsədlə nisbətən geniş yayılmış torpaq tipləri üzrə onların 

örtüyü  quruluşunu,  şorlaşmasını  hidromorfluğunu,  qranulometrik  tərkibini  və  s 

nəzərə  almaqla  çöl  tədqiqatları  aparılmalıdır.  Əsas  sahələrdə  torpaq  kəsimləri 

qoyulmalı, labaratoriyada öyrənmək üçün bitki və torpaq nümunələri seçilməlidir. 

Torpaqların  aşağıdakı  analizləri  aparılmalıdır:  hidroskopik  nəmlik-qurutma  üsulu 

ilə;  qranulometrik  tərkib  –  pirofosfat  natriumun  pipet  metodu  ilə  işləməklə; 

Humus–Tyurin üsulu ilə; ümumi azot-Keldal üsulu ilə; ümumi fosfor-Qinzburq və 

Ş

eqlov  üsulu  ilə;  udulmuş  kalium  və  maqnezium-Ivanov  üsulu  ilə;  CO

2

  –

kalsimetrlə; PH (sulu) potensimetrlə. 

 

Ə

razinin  bitkiçiliyinin  öyrənilməsi  üçün  geniş  yayılmış  fotosenozların 

xarakteristikası  və  yem  bitkilərinin  məhsuldarlığı  üzrə  ədəbiyyatlar  istifadə 

edilməlidir. 

 

Stasionar  tədqiqat  zamanı  məhsuldarlığın  uçotu  aparılır  və  bu  uçotun 

metodikası  konkret  bitki  növünə  uyğunlaşdırılır.  Lazım  gəldikdə  3-5  dəfə 

təkrarlana  bilər.  Alınmış  məhsulun  tərkibinin  öyrənilməsi  üçün  kimyəvi  analizlər 

aparılır. 

 

Torpaqların  keyfiyyətcə  qiymətləndirilməsinin  əsas  kriteriyası  onların 

genetik  və  aqraristehsal  xüsusiyətləri  olmalıdır  ki,  bunlar  nisbətən  obyektiv 

göstəricilər olub yerli şəraitdə torpağın məhsuldarlığınatəsir edir. Belə göstəricilərə 

Humus, azot və fosforun ümumi ehtiyatları 0-20, 0-50, 0-100 sm qatlarda udulmuş 

ə

sasların həcmi aiddir. 

 

Seçilmiş  əsas  aqrokimyəvi  göstəricilər  mövcud  instruksiyalar  əsasında  və 

riyazi statistik metodlarla işlənir. 

 

Ümumi iqlim göstəricisinin nəzərə alınması üçün respublika rayonlarındakı 

meteroloji stansiyaların  göstəricilərinə əsasən bioklimatik potensial hesablanır. 

 

Torpaqşünaslığın  inkişafının  müasir  mərhələsində  başqa  bioloji  elmlərdə 

olduğu  kimi  riyaziyyatla  əlaqə  genişlənir  və  dərinləşir.  Riyazi  metodların  tətbiqi 

toplanmış  böyük  həcmli  faktiki  materialların  ümumiləşdirilib  mənimsənilməsinə 

imkan verir. 

 

Torpağın  məhsuldarlıq  səviyyəsini  kəmiyyətcə  tyin  etməyə  imkan  verən 

bonitirovka  tədqiqatlarında  da  riyazi  metodların  tətbiqi  zəruridir.  Riyazi  işləmə 

sayəsində  məhsuldarlığı  müəyyən  edən  konkret  torpaq  xüsusiyəti  göstəriciləri 

kompleks nisbi kəmiyyət olan qiymətləndirmə balına çevrilir. 

 

4.3. Kənd təsərrüfatı torpaqlarının və meşə ərazilərinin bonitirovkası. 

 

Torpağın  kənd  təsərrüfatı  bitgilərinin  məhsuldarlığı,  meşə  və  yem  sahələrinin 

məhsul verimi  ilə  əlaqədar  müqayisəli keyfiyyət  xarakteristikası bonitirovka  yolu 

ilə  aydınlaşdırılır.  Bonitirovkanın  məqsədi  torpağın  məhsuldarlığınınmiqdar 

xarakteristikalarının vahid sisteminin hazırlanmasından ibarətdir. 

Torpaqların  bonitirovkasının  metodik  məsələlərigeniş  müzakirə  obyektidir. 

Qiymətləndirmə şkalasının göstəricilər sistemi müxtəlifdir. 

Bonitirovkanın  məqsədi  əkinçiliyin  intensivliyi  və  aqrotexnik  səviyyənin 

müqayisəli qiymətlərilə, verilmiş kənd təsərrüfatı zonasında bütün bitqilər və bitgi 

qrupları 

üzrə 

torpaqların 

məhsuldarlıq 

fərqlərinin 

miqdar 

ifadəsinin 

aydınlaşdırılmasından ibarətdir. 

Qoyulmuş  məsələnin  həlli  üçün  konkret  torpağın  morfoloji  əlamətləri 

xüsusiyyətləri  haqqında  ölçülə  bilən,ədədlərlə  ifadə  edilmiş  kütləvi  məlumatlar 

istifadə  edilir.  Torpaq  layları  üzrə  humus,  azot,  fosfor,udulmuş  əsaslar,  torpaq 

zonaları  üzrə  iqlim  şəraiti  (bioklimatik  potensial  şəklində-  BKP)  və  s.  torpağın 

nisbətən  dayanıqlı,  az  dəyişən  xüsusiyyətlərinixarakterizə  edir.  Bu  göstəricilər 

torpaq  tədqiqatı  materiallarında  mövcuddur.  Bundan  əlavə  əsas  kənd  təsərrüfatı 

bitgilərinin məhsuldarlığı, yem və meşə sahələrinin məhsul verimibarədə ayrı-ayrı 

sahələr, təsərrüfatlar üzrə çox illik göstəricilər istifadə edilir. 

Torpağın  bonitirovkası  yuxarıdakı  məlumatların  eyni  zamanda,  birlikdə 

istifadəsi  əsasında  qurulur.  Lakin  bu  məqsəd  üçün  məhsuldarlıq  və  torpağın 

xüsusiyyətlərini  xarakterizə  edən  bütün  göstəricilər  eyni  dərəcədə  əhəmiyyətli 

deyil.  Torpağın  elə  xüsusiyyət  və  əlamət  göstəriciləriniseçmək  lazımdır  ki,  onlar 

məhsuldarlıq  göstəriciləri  ilə  korrelyasiya  olunsun.  Buu  zaman  məhsuldarlıq 

göstəriciləri də elə seçilməli və ya hesablanmalıdır ki,birincisi, keyfiyyətcə yaxın 

olan  torpaq  və  ya  torpaq  qrupları  ilə  əlaqədar  olsun.  Ikincisi,  əkinçiliyin 

intensivliyi  və  aqrotexnikanın  səviyyəsi  ilə  əlaqədar  fərqlər  aradan  qaldırılmış 

olsun. 

Torpağın əlamət və xüsusiyyətlərinin məhsuldarlıqla korrelyativ əlaqəsi torpağın 

tip və alt tipləri, təbii zona və rayonlar üzrə fərqlənir. Aqrotexnikanın səviyyəsi və 

ə

kinçiliyin  intensivliyi  təsərrüfatın  ixtisaslaşması  və  istehsal  resursları  ilə 

təminatından  asılıdır.  Buna  görə  də  bonitirovka  zamanı    torpağın  xüsusyyət  və 

ə

lamətlərinin  seçilməsi,  yerli  təbii  və  təsərrüfat  xüsusiyyətləri  maksimum  dəqiq 

nəzərə alınmaqla aparılmalıdır. 

Torpağın məhsuldarlığı onun su-istilik, hava və qidalanma rejimləri ilə, habelə 

torpaq məhlulunun tərkibi və reaksiyası ilə, başqa sözlə iqlim və başqa şəraitlərdən 

asılı olan dinamik faktorlardan da asılıdır. 

Torpağın  yuxarıda  göstərilən  xüsusiyyətləri  ancaq  müəyyən  həddə  qədər 

məhsuldarlığın indikatoru kimi çıxış edə bilər. Onlar arasında asılılıq: 

1.

  Həmişə düz mütənasib olmur, 

2.

  hər  bir  xüsusiyyətin  ədədi  ifadəsi  hesablama  və  ölçmə  sisteminin 

kənarlaşmaları ilə əlaqədar fərqlənir, 

3.

  yxarıda  deyildiyi  kimi,  onlar  hər  torpaq  tipi,  təbii  zona  və  ərazi  üzrə 

fərqlənir, 

4.

  bitgilərin torpaq şəraitinə tələbindəki ümumi cəhətlərlə yanaşı, hər bitginin 

torpağa öz tələbləri mövcuddur və torpağın müxtəlif xüsusyyətlərinə özünə uyğun 

reaksiya verir. 

Müxtəlif  bitgilərin  xarici  mühitə  tələbi  də  eyni  deyil.  Buna  görə  də  torpağı 

becərilən  məhsuldan  ayrılıqda  bonitirovka  etmək  olmaz.  Müəyyən  xüsusiyyətlərə 

malik olan torpaq bir bitgi üçün yüksək, başqası üçün aşağı qiymətləndirilə bilər. 

Beləliklə,  məhsulun  indikatoru  və  keyfiyyət  göstəricisi  kimi  torpağın 

morfogenetik  xüsusiyyətlərinin  qiymətini  azaltmadan  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu 

rolu həddən artıq qaldırmaq da olmaz. 

Bonitirovka 

üçün 

kriteriya 

kimi 

torpaq 

xüsusiyyətlərinin 

ə

dədi 

göstəricilərininistifadəsi  zamanı  belə  istifadənin  imkanlarının  məh  dudluğu  ilə  də 

hesablaşmaq  lazımdır.  Torpağın  elə  xüsusiyyətlərini  tapmaq  mümkündür  ki, 

onların  ədədi  qiymətləri  müəyyən  məhdudiyyətlərdə  (eyni  tip  və  ya  növ,  eyni 

zonada eyni tip və ya növ və s.) məhsuldarlıqla əlaqəlidir. 

Torpağın bonitirovkası zamanı məhsuldarlığın çöl şəraitində, konkret torpaqda, 

müəyyən  qaydaları  nəzərə  almaqla  birbaşa  uçotu  zəruridir.  Bu  qaydalar  ondan 

ibarətdir ki, müəyyən məhsuldarlıq faktorununöyrənilməsinin müxtəlif variantları, 

bütün  başqa  şərtlərin  hökmən  bərabərliyi  şərtində  bir-biri  ilə  müqayisəyə  qoyula 

bilər. Həm də təcrübə müəyyən miqdarda təkrarlanmalıdır. 

Beləliklə,  torpağın  bonitetinin  təyini  üzrə  işlər  aşağıdakı  mərhələlərdən 

ibarətdir: 

1.

  Torpaqların  əsas  diaqnostik  əlamətlərin  riyazi  məlumatları  ilə  sistematik 

siyahısının tərtibi. 

2.

  Kənd  təsərrüfatı  bitgilərinin  məhsuldarlığı,  yem  və  meşə  ərazilərinin 

məhsulu ilə korrelyasiya olunan diaqnostik əlamətlərin seçilməsi. 

3.

  mərkəzi statistika idarəsinin və qabaqcıl təsərrüfatların məlumatları əsasında 

texniki  bitgilərin  (pambıq,  şəkər  çuğunduru,  tütün,  çay  və  s.)  meyvələrin  (alma, 

armud  və  s.),  üzümün  məhsuldarlığı,  yem  və  meşə  ərazilərinin  məhsulu  üzrə 

məlumatların yığılması. 

4.

  BKP  nəzərə  alınmaqla  torpağın  xüsusiyyətləri  ilə  əsas  bitgilərin 

məhsuldarlığı arasında korrelyasiya asılılığının müəyyən edilməsi. 

5.

  Qiymətləndirmə  şkalalarının  müqayisəsi  (suvarılan,  qismən  suvarılan  və 

dəmyə torpaqlarının, yem və meşə ərazilərinin). 

6.

  Məhsuldarlığa  mənfi  və  müsbət  təsir  edən  xüsusiyyətlər  hesabına  torpağın 

qiymətinin azaldılması və artırılması. 

7.

  Bütün 

respublika 

üzrə 

təsərrüfatların 

ə

razilərinə 

torpaqların 

qiymətləndirilmə şkalasının qoyulması. 

Mövcud bonitet şkalasının tərtibində torpaqların bir-biri ilə müqayisəsi dayanıqlı 

ə

lamətlər  üzrə  (humus,  ümumi  azot,  fosfor,  udulmuş  əsaslar(100  qr  torpaqda  mq 

ekv.)) 0-100 sm (bir illik bitgilər) və 0-200 sm (çox illik bitgilər) dərinlikdə A və B 

layları  üzrə  aparılır.  Bu  məlumatlar  bonitet  balını,  torpağın  xüsusiyyətləri  üzrə 

BKP- ni nəzərə almaqla xarakterizə edir. 

Seçilmiş kriteriyaların (humus, azot, fosfor, udulmuş əsasların cəmi, iqlim və s.) 

etibarlılığı riyazi statistikanın köməyilə müəyyən edilmişdir. 

Respublikanın  ayrı-  ayrı  bitgi  torpaqlarında  hesablama  nəticəsində  orta  hesabi 

xəta  (m),  dəqiqlik  göstəricisi  (p)  və  etibarlılıq  səviyyəsi  (t)  aydınlaşdırılmışdır. 

Alınmış  məlumatlar  göstərir  ki,  onlar  kənd  təsərrüfatı  bitgilərinin  torpaq 

bonitetinin kriteriyası üçün tam etibarlıdır. 

4.4. Torpağın məhsuldarlığının müəyyən edilməsi. 

 

Torpağın  məhsuldarlığının  müəyyən  edilməsi  üçün  torpağın  tipləri  üzrə  arayış 

məlumatları və iqtisadi qiymətləndirmənin bal qiymətləri istifadə edilir: 

Birinci massivin quruluşu cəd.4.1.-dəgöstərilmişdir.  qtisadi qiymətləndirmənin 

bal qiymətləri üzrə arayış massivinin quruluşu isə cəd.4.2.-də göstərilir və hər bir 

iqtisadi qiymətləndirmə rayonu üzrə tərtib edilir: 

Cədvəl 4.1.  

Torpaq tirləri üzrə arayış məlumatları. 

Sıra № 

Torpağın tipi 

Toorpağın 

kodu 

Bonitet balı 

1. 

Açıq çəmən boz. 

306 

71 

2. 

Boz qərvəyi. 

304 

64 

3. 

Boz çəmən. 

305 

86 

4. 

Açıq boz qəhvəyi. 

302 

78 

 

Cədvəl 4.2. 

Iqtisadi qiymətləndirmənin bal qiymətləri. 

Sıra № 

Bitkinin adı 

Bitkinin    

kodu 

Bir 

balın 

qiyməti s/ha 

1. 

Taxıl. 

Ta 

0,26 

2. 

Tərəvəz. 

Tə 

1,88 

3. 

Silos. 

Si 

1,06 

4. 

Kökümeyvəli. 

K 

1,21 

5. 

Birillik ot. 

B 

0,09 

6. 

Meyvə. 

M 

0,95 

 

Məsələnin həlli  torpaq  nümunəsinin tipinin  müəyyən  edilməsi ilə başlayır.  Bu, 

torpağın  xüsusiyətləri  və  morfoloji  əlamətləri  əsasında    həyata  keçirilir.  Bundan 

sonra “Torpaqların tipləri üzrə arayış məlumatları” massivindən onun  bonitet balı 

götürülür.  Daha  sonra  isə  iqtisadi  qiymətləndirmənin  bal  qiymətləri  üzrə  arayış 

məlumatları  massivindən  müxtəlif  bitki  növləri  üzrə  bir  balın  qiyməti  (yəni 

məhsuldarlığı) götürülərək bonitet balına vurulur. 

Torpağın  məhsuldarlığını  ekspert  sistemlə  müəyyən  etmək  üçün  isə  bilik 

bazasına  müvafiq  məlumatları  daxil  etmək  lazımdır.  Belə  məlumatlara  birinci 

növbədə konkret torpağın xüsusiyətlərini və morfoloji əlamətlərini ədədlərlə ifadə 

edən kütləvi məlumatlar aiddir. Torpaq tədqiqatı materiallarında buraya aşağıdakı 

elementlər aid edilir: Humus, azot, kalium, udulmuş əsasların miqdarı və s. Hər bir 

torpaq  növü  üzrə  müəyyən  miqdarda  torpaq  nümunəsi  üçün  belə  göstəricilər  və 

müxtəlif  bitgi  növləri  üzrə  məhsuldarlıq  çöl  tədqiqatları  və  ya  fermerlərin 

məlumatlarına əsasən müəyyən edilir.  

 Boz  qəhvəyi,  açıq  boz  qəhvəyi  və  açıq  çəmən  boz  torpaqlar  üçün  belə 

məlumatların qiymətləri, hər torpaq növü üzrə uyğun olaraq 11, 23 və 11 nümunə 

olmaqla,  torpağın  A  və  B  qatları  üzrə  götürülür.Buqiymətlərcəd.4.3,  cəd.4.5və 

cəd.4.7-də,  onlarınməhsuldarlıqgöstəriciləriisə  cəd.4.4,  cəd.4.6və  cəd4.8-də 

verilmişdir. 

Öyrənmə 

çoxluğukimiistifadə 

edilənbuməlumatlarekspertsistemdə 

giriş 

məlumatı 

kimiistifadə 

edilir. 

Ekspertsistemin 

öyrədilməsinəticəsində 

torpaqlarıntiplərivə 

onlarınməhsuldarlıqgöstəricilərininekspertsistemlə 

müəyyənedilməsi 

üçünqaydaformalaşdırılır. 

Bununlaekspertsisteminformalaşdırılması prosesibaşa çatır.   

 

 

 

 

 

 

Cədvəl 4.3. 

Боз гящвяйи торпаглар цзря юйрянмя чохлуьунун

морфолоъи эюстярижиляри

     Щумус      Азот

                                U d u l m u s        e s a s l a r                                      

                    Удулмуш

У д у л м у с  я с а с л а р.

             Жями

              Ca

              Mg

     Na

      A     B       A      B       A

       B       A       B

      A

      B

  A

  B

2.10 2.05

0.13

0.16

36.24

29.36

29.8

22.09

5.44

6.37

1

0.9

1.51 0.98

0.09

0.07

31.6

28

22.5

20

8

7

1.1

1

2.21 1.89

0.20

0.18

26.8

26.15

24.2

21.28

1.7

3.87

0.9

1

2.63 1.98

0.16

0.11

21.13

17.4 13.03

11.58

6.5

4.12

1.6

1.7

3.80 1.82

0.21

0.12

33.75

19.4

20

11.58

12.25

6.62

1.5

1.2

2.96 1.87

0.17

0.12

30.8

31.5

22.5

25.5

7.5

5

0.8

1

2.74 1.70

0.16

0.16

25.75

27.58 18.63

19.53

6.12

7.25

1

0.8

2.61 1.54

0.15

0.09

17.83

16.2

15.3

11.08

1.63

4.12

0.9

1

2.94 1.66

0.09

0.11

31.53

30.99 25.15

25.71

5.38

3.88

1

1.4

3.13 2.59

0.18

0.15

23.76

22.5 16.13

16.95

6.63

4.75

1

0.8

2.85 0.83

0.08

0.06

19.18

19 13.63

12.25

4.75

5.75

0.8

1

 

 

 

Cədvəl 4.4. 

                      Боз гящвяйи торпаглар цзря юйрянмя обйектляринин 

мящсулдарлыг эюстярижиляри

        М я щ с у л д а р л ы г     ( с / щ)

Кясим

  Тахыл Тярявяз

Силос

Мейвя

Кюкц

Бир иллик

нюм-

мейвяли

от

ряси.

16.56

120.26

67.76

77.36

5.68

60.1

625

17.71

121.41

68.91

78.51

6.83

61.25

1

18.84

122.54

70.04

79.64

6.56

62.45

622

15.95

119.65

67.15

76.75

5.07

59.49

272

13.96

115.56

65.16

73.65

3.08

53.64

281

15.97

119.67

67.17

76.77

5.09

60.96

1109

16.65

120.35

67.85

77.45

5.77

60.19

1120

15.85

119.55

67.05

76.65

4.97

59.39

1920

16.79

120.49

67.99

77.59

5.91

60.33

1969

18.95

122.65

70.15

79.75

8.07

62.49

289

17.32

121.02

68.52

78.12

6.12

60.86

380

 

 

 

 

 

 

Cədvəl 4.5. 

Ачыг боз гящвяйи торпаглар цзря юйрянмя чохлуьунун

морфолоъи эюстярижиляри

     Щумус

     Азот

                                U d u l m u s        e s a s l a r                                      

                    Удулмуш

У д у л м у с  я с а с л а р.

             Жями

              Ca

              Mg

     Na

      A

    B

      A

     B

      A        B       A

      B

      A       B

  A

  B

1.45 1.25

0.09

0.09 19.43 23.45

14.15

12.58

4.38

9.87

0.9

1

2.16 1.71

0.10

0.09 19.43 23.45

14.15

12.58

4.38

9.87

0.9

1

1.99 1.18

0.17

0.10

17.4

16.9

11.03

8.03

4.87

7.37

1.5

1.5

1.76 1.65

0.11

0.09 30.57 24.68

17.95

16.13 11.62

7.75

1

0.8

1.76 1.04

0.11

0.08 30.18 22.85

18.5

11.63 10.38 10.12

1.3

1.1

2.18 1.25

0.12

0.08 22.38

17.5

12.7

8.53

8.38

7.87

1.3

1.1

1.79 1.45

0.13

0.08 19.39 15.62

16.73

13.11

1.36

1.51

1.3

1

2.40 2.15

0.16

0.16 19.84 20.19

17.2

17.2

2.04

2.49

0.6

0.5

1.86 1.08

0.11

0.08 24.36 20.21

22.43

15.31

1.13

4.1

0.8

0.8

2.02 1.89

0.97

0.77 22.61 21.59

15.31

16.52

7.2

4.57

0.1

0.5

1.70 1.54

0.10

0.09 23.55 25.45

13.98

17.85

8.37

6.5

1.2

1.1

1.50 1.09

0.11

0.07 19.28 22.11

14.4

15.59

3.38

5.12

1.5

1.4

2.05 1.56

0.18

0.14 22.05 21.15

16.2

16.14

4.25

3.31

1.6

1.7

1.47 0.65

0.1

0.05 19.46

18

13.03

7.3

5.13

9.3

1.3

1.4

1.47 0.92

0.09

0.06

29.1 30.25

18.58

17.5

9.62 11.75

0.9

1

2.34 1.21

0.13

0.08 24.65 32.13

16

18.58

7.75 12.75

0.9

0.8

1.65 1.36

0.10

0.09

22.2

23.9

15.9

17.7

5.5

5

0.8

1.2

1.36 1.10

0.09

0.07 20.08 18.68

14.93

14.45

4.25

3.63

0.9

0.6

1.79 1.09

0.10

0.07 21.05 16.83

16.63

8

3.12

7.63

1.3

1.2

2.47 2.20

0.15

0.13

10.5

13.4

6.8

8.3

3

4.5

0.7

0.6

1.37 1.03

0.09

0.07 20.35 16.71

16.4

11.58

3.25

4.13

0.7

1

2.24 1.36

0.14

0.09 18.98 16.68

14.13

12.25

4.25

3.63

0.6

0.8

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Cədvəl 4.6. 

 

   Ачыг боз гящвяйи торпаглар цзря юйрянмя обйектляринин

мящсулдарлыш эюстярижиляри.

        М я щ с у л д а р л ы г     ( с / щ)

Кясим

  Тахыл Тярявяз

Силос

Мейвя

Кюкц

Бир иллик нюм-

мейвяли

от

ряси.

20.28

145.64

82.65

94.4

7.05

74.25

60

23.54

149.9

85.91

97.66

10.31

77.51

601

22.96

149.32

85.33

97.08

9.73

76.93

322

18.56

144.92

80.93

92.68

5.33

72.53

271

19.55

145.91

81.92

93.67

6.32

73.52

174

24.76

151.12

87.13

98.88

11.53

78.73

184

17.78

144.14

80.15

91.9

4.55

71.75

1823

19.54

145.9

81.91

93.66

6.31

73.51

1899

20.55

146.91

82.92

94.67

7.32

74.52

1905

21.73

148.09

84.1

95.85

8.5

75.7

1894

18.65

145.01

81.02

92.77

5.42

72.62

1100

19.65

146.01

82.02

93.77

6.42

73.62

1831

22.51

148.87

84.88

96.63

9.28

76.48

1828

18.95

145.31

81.32

93.07

5.72

72.92

247

19.95

146.31

82.32

94.07

6.72

73.92

347

18.52

144.88

80.89

92.64

5.29

72.49

323

21.12

147.48

83.49

95.24

7.89

75.09

269

17.64

144.56

80.01

91.76

4.41

71.61

398

16.56

142.92

78.93

90.68

3.33

70.53

333

21.89

148.25

84.26

96.01

8.66

75.86

394

17.98

144.34

80.35

92.1

4.75

71.95

272

21.57

147.93

83.94

95.69

8.34

75.54

314

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Cədvəl 4.7. 

 

Ачыг чямян боз типли торпаглар цзря юйрянмя чохлуьунун

морфолоъи эюстярижиляри.

     Щумус

     Азот

                                U d u l m u s        e s a s l a r                                      

                    Удулмуш

У д у л м у с  я с а с л а р.

             Жями

              Ca

              Mg

     Na

      A     B

      A      B

      A        B       A       B

      A       B

  A

2.15

1.62

0.10

0.07 17.69 16.85 12.68

12.48

3.81

3.37

1.2

1.79

1.29

0.13

0.11

17.5 16.62

10.7

10.08

4.5

4.34

2.3

1.61

1.24

0.10

0.08

27.1

22.5

12.5

12

13.5

9.5

1.1

1.32

0.56

0.09

0.04

14.6

12.1

7.25

4.75

6.25

6.25

1.1

1.60

1.38

0.10

0.08 15.58 15.06

9.06

9.32

4.52

3.74

2

1.87

0.99

0.11

0.07 17.28

14.5 10.13

6.55

6.25

7.25

0.9

1.37

1.22

0.09

0.07 16.88 14.15

7.4

6.15

7.88

6.5

1.6

2.22

1.33

0.19

0.16

19.4 20.25

14

13.2

4.5

6.25

0.9

2.21

2.46

0.19

0.09 20.23 22.73

12.2

11.2

6.83

9.03

1.2

2.26

2.07

0.14

0.07

22.5 21.85

15.5

16.25

5.5

4.5

1.5

2.39

2.50

0.15

0.13 23.55 20.65

10.5

9.05 11.25

10

1.8

 

 

 

 

Cədvəl 4.8. 

Ачыг чямян боз типли торпаглар цзря юйрянмя

       чохлуьунун мчщсулдарлыг эюстярижиляри.

        М я щ с у л д а р л ы г     ( с / щ)

Кясим

  Тахыл Тярявяз

Силос

Мейвя

Кюкц

Бир иллик нюм-

мейвяли

от

ряси.

18.46

133.5

75.29

85.95

6.4

67.4

1584

19.67

134.71

76.5

87.16

7.61

68.61

1798

22.13

137.17

78.96

89.62

10.07

71.07

1016

17.78

132.82

74.61

85.27

5.72

66.72

945

17.34

132.38

74.17

84.83

5.28

66.28

1807

18.43

133.47

75.26

85.92

6.37

67.37

148

20.58

135.62

77.41

88.07

8.52

69.52

133

18.51

133.55

75.34

85.98

6.45

67.45

940

15.74

130.78

72.57

83.23

3.68

64.68

947

18.65

133.69

75.48

86.14

6.59

67.59

933

16.76

131.8

73.59

84.25

4.7

65.7

977

 

 

 

Gədvəl 4.9. 

                   YENI  TORPAQLARIN  MORFOLOJI   GOSTERICILERI

 Йени торпагларын морфолоъи эюстярижиляри.

      Щумус          Азот

                                U d u l m u s        e s a s l a r                                      

У д у л м у с  я с а с л а р.

Кясим

          Жями            Ca

          Mg

          Na нюмряси

      A     B

      A      B       A        B       A       B       A       B       A     B

3,23 2,96 0,19 0,14 24,3 24,4 21,6 20,9 2,04 2,34 0,6 1,2

649

2,64 2,05 0,19 0,14 45,9 27,5 35,9 23,3

9 3,16

1 1,1

634

2,99 2,16 0,19 0,14 19,7 13,1 16,5 11,5 2,12 0,88 1,1 0,7

623

3 1,87 0,21 0,12 34,4

16

20 11,6 12,3 6,62 2,1 1,8

281

2,63 1,98 0,16 0,12 21,1 17,4

13 11,6

6,5 4,12 1,6 1,7

272

1,78 1,82 0,13 0,12 21,7 20,6 20,1 17,8 0,43

2 1,1 0,8

618

1,37 1,21 0,09 0,08 24,3 33,2 20,6 25,4

2,5 6,75 1,2

1

158

1,93 1,35 0,15 0,12 21,4 21,5 11,6 13,6 7,66

6 2,1 1,9

560

1,65 0,66 0,11 0,06 20,1 23,8 12,5 14,2 6,62 8,25

1 1,3

164

1,1 0,98 0,08 0,06 18,9 23,8 12,5 14,2 5,25 8,25 1,2 1,3

195

2,19 1,26 0,13 0,08 22,5 11,7 16,4 6,95 4,75 3,63 1,3 1,1

201

0,75

0,6 0,06 0,05 13,9 22,4 9,08 14,2 3,37 6,38 1,4 1,8

323

1,2 1,08 0,08 0,06 18,4

18 13,2 13,9 4,25 3,25 0,9 0,8

272

1,72 1,08

0,1 0,07 15,1 18,5 7,85 11,1 6,13 6,25 1,1 1,2

255

1,98 0,76 0,07 0,05 19,3 20,7 10,9 13,7

7,5 6,25 0,9 0,7

213

1,08 0,75 0,07 0,05 17,4 30,6 9,58 19,5

7 10,1 0,8 0,9

234

1,64 1,89 0,14 0,12 20,6

22 12,3

15 7,58 6,06 0,8 0,9

562

1,81 1,58 0,15 0,11 15,2

15 10,6 10,5 3,97 3,85 0,7 0,7

605

1,74 1,74 0,15 0,08 21,9 20,6 17,8 16,7 3,68

3,5 0,4 0,4

606

1,99 1,35 0,08 0,07 21,6 21,2 14,4 13,7 5,88 6,06 1,3 1,5

458

2,37

1,1 0,09 0,07 21,5 23,9 10,8 12,2

9,5 10,6 1,2 1,1

187

1,47

0,7 0,09 0,05 18,2 16,7

9,7 8,68

7,5 7,12

1 0,9

206

1,68 1,76

0,1

0,1 15,9 17,1 9,83 10,3

5

5,5 1,1 1,3

542

 

 

Yuxarıda  göstərilən  öyrənmə  çoxluğu  əsasında  formalaşdırılmış  qaydadan 

istifadə etməklə cəd.4.9-da göstərilmiş yeni torpaq nümunələrinin tipinin müəyyən 

edilməsi  nəticələri  cəd.410-də  verilmişdir.  Müxtəlif  məhsul  növləri  üzrə  ekspert 

system  tərəfindən  müəyyən  edilmiş  məhsuldarlıq  göstəriciləri  isə  cəd.4.11  və 

cəd.4.12-də verilmişdir. 

 

 

 

 

 

Cədvəl 4.10. 

Kəsim       Torpağin 

nömrəsi           tipi. 

 

 

 

649 Boz qəhvəyi. 

634 Boz qəhvəyi. 

623 Boz qəhvəyi. 

281 Boz qəhvəyi. 

272 Boz qəhvəyi. 

618 Boz qəhvəyi. 

158 Boz qəhvəyi. 

560 Açıq boz qəhvəyi. 

164 Açıq boz qəhvəyi. 

195 Açıq boz qəhvəyi. 

201 Açıq boz qəhvəyi. 

323 Açıq çəmən boz. 

272 Açıq boz qəhvəyi. 

255 Açıq çəmən boz. 

213 Açıq boz qəhvəyi. 

234 Açıq boz qəhvəyi. 

562 Açıq boz qəhvəyi. 

605 Açıq boz qəhvəyi. 

606 Açıq boz qəhvəyi. 

458 Açıq boz qəhvəyi. 

187 Açıq boz qəhvəyi. 

206 Açıq boz qəhvəyi. 

542 Açıq çəmən boz. 

 

 

 

Cədvəl 4.11. 

                                Торпагларн мящсулдарлыг эюстярижиляри

  ( с/щ)

    Сыра

           Торпаьын

Тахыл

Тярявяз

Силос

Мейвя

Кюкц

Бриллик

 нюмряси.                 типи.

мейвяли

от

1 Боз гящвяйи.

16.7773 120.286 67.9773 77.4764 5.74091 60.1045

2 Ачыг боз гящвяйи. 20.2522 146.593 82.6222 94.3722 7.02217 74.2222

3 Ачыг чямян боз.

18.55

133.59

75.38 86.0382

6.49

67.49

 

 

 

 

Cədvəl 4.12. 

Торпагларын  мящсулдарлыг  интерваллары.

                Торпаьын

Тахыл

  Тярявяз             Силос

  Мейвя

     Кюкц 

    Бириллик     от

                 типи.

  мейвяли             от

Боз гящвяйи.

14.1 19.5

117

124 65.3 70.7 74.3 80.7 3.33 8.15 55.6 64.6

Ачыг боз гящвяйи. 16.2 24.3

143

151 78.5 86.7 90.3 98.5 2.94 11.1 70.1 78.3

Ачыг чямян боз.

15.2 21.9

130

137

72 78.8 82.7 89.4 3.11 9.87 64.1 70.9

 

Nəticə. 

 

Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, torpaqların məhsuldarlığının müəyyən edilməsi 

olduqca mürəkkəb məsələ olub, onlarla parametrlərdən asılıdır. Onların əksəriyyəti 

obyektiv parametrlər olub, fermerlərin fəaliyyətindən asılı olmayaraq nəticəyə təsir 

edir.  Buna  görə  də  onların  təsirini  nəzərə  almadan  fermer  təsərrüfatlarının 

fəaliyyətinin  optimal  qurulması  mümkün  deyil.  Ekspert  sistemlərdən  istifadə 

etməklə  obyektiv  parametrlərin  nəticəyə  təsirinin  öyrənilməsi  onları  tənzimləmə 

prosesində  nəzərə  almağa  imkan  verər.  Bundan  əlavə,  onlar,  bu  sahədə  mövcud 

metodikaya nisbətən obyekivliyi artırar, torpağın dinamik qiymətləndirilməsini və 

çevikliyi təmin edər. 

Tədqiqatın nəticəsi göstərir ki: 

1.

  Torpaqların məhsuldarlığı morfoloji göstəricilərlə sıx əlaqəlidir və ayrı-

ayrı təsərrüfatlar üzrə onların müəyyən edilməsi vacibdir. 

2.

  Ekspert  sistemlərin  tətbiq  edilməsi  üçün  morfoloji  və  iqtisadi 

göstəricilərdən ibarət olan bilik bazası yaradılmalıdır. 

3.

  Hazırlanmış  proqramlar  torpaqların  məhsuldarlığının  müəyyən 

edilməsizamanı kifayət qədər etibarlı nəticələr əldə etməyə imkan verir.     

 

 

 

 

 

 

 

 

Ə

 d ə b i y y a t 

 

1.

  1М.  Рот.  «Интеллектуальный  автомат:  компьютер  в  качестве 

эксперта

». М., Энергоиздат, 1991. 

2.

  2«Информатика».  Под  ред.  Н.В.Макаровой.  Москва,  «Финансы  и 

статистика

», 2001. 758 с. 

3.

  Л.  А.  Заде  Размытые  множества  и  их  применение  в  разпознавании 

образов

 и кластер-анализе. В кн. Классификация и кластер. Под ред. 

Дж

. Вэн Райзин. М. Мир, 1980. 

4.

  Мазуров  Вл.Д.  «Математические  методы  распознавания  образов», 

УрГУ

, Свердловск, 1982. 

5.

  Горелик А.Л., Скрипкин В.А. «Методы распознавания», М., Высшая 

школа

, 1984. 

6.

  Аскеров  Г.А.  «Разработка  алгоритмов  классификации  на  основе 

теории

  распознавания  образов  и  их  использование  при  создании 

систем

  автоматизации  проектирования  в  машиностроении». 

Диссертация

  на  соискание  ученой  степени  кандидата  технических 

наук

. Свердловск, 1984. 

7.

  Салаев  М.Э.  Диагностика  и  классификация  почв  Азербайджана. 

Баку

, «Элм», 1991, 240 с. 

8.

  Azərbaycanın  şimal-şərqi  əkinçilik  zonası  torpaqlarının  bonitirovkası  və 

iqtisadi  qiymətləndirilməsinə  dair  metodiki  tövsiyyə.  Bakı,  «Şuşa» 

nəşriyyatı, 2000, 60 s. 

9.

  Г.Ш.Мамедов. «Агроекологические особенности и бонитировка почв 

Азербайджана

». Баку, Елм, 1990. 

10.

 А.Д.Эйюбов,  Х.Ш.Рагимов,  Н.А.Улханов  «Агроклиматические 

ресурсы

  возделывания  винограда  в  Азербайджане».  Баку,  «Елм», 

1991. 

11.

 Джулиус  Ф.,  Т.Гонсалес,  Рафаэль  К.  «Принципы  распознавания 

боразов

». Пер. с английского. М., «Мир», 1978. 

12.

 Ф.  А.  Мкртчян.  «Оптимальное  различение  сигналов  и  проблемы 

мониторинга

». М. «Наука», 1982. 

13.

 Колен  Дж.  «Экспертные  системы  -    средство  повышения 

производительности

 труда». М., 1995. 

14.

 С.Чуков,  Потехин  А.  «О  перспективных  направлениях  экспертных 

систем

». М., 1993. 

Клуни

  Дж.  «Математическое  моделирование  в  функционировании 

экспертных

 систем». М., 1993.