Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Respublikası Təhsil Problemləri İnstitutu
Tarix təlimin təşkilində istifadə olunan forma və üsullar
Yüklə 1,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. Tarix təlimin təşkilində istifadə olunan forma və üsullar
barədə Təcrübə göstərir ki, fəal təlim şəraitində kollektiv, qruplarla, cütlərlə və fərdi iş daha əhəmiyyətlidir. Kolektiv iş şagirdlərdə qazanılmış kollektivçilik vərdişlərini inkişaf etdirir. Kiçik qruplarda iş bir çox interaktiv üsulların ayrılmaz tərkib hissəsidir. Bu iş interaktiv dərslərdə müxtəlif formalarda həyata keçirilə bilər. Bəzən dərsdə qarşıya çıxan (və ya qarşıya qoyulan) problemi şagirdlər müstəqil həll etməyə qadir olmurlar. Bu zaman qrupla iş üsulundan istifadə etməklə şagirdlərin birlikdə, kollektiv şəkildə, əməkdaşlıq şəraitində problemin həllinə nail olması mümkündür. Lakin kiçik qruplarda iş adətən çox vaxt apardığından ondan tez- tez istifadə etmək məqsədəuyğun sayılmır. Kiçik qruplarda işi təşkil etmək üçün müəllim aşağıdakı məsləhətlərə əməl etməlidir: 1. Qrupla işləməyə başlayarkən tələsmək lazım deyil. Əgər müəllimin və şagirdlərinizin kiçik qruplarla iş təcrübəsi yoxdursa, əvvəlcə cütlərlə iş təşkil etmək olar. Qrupla işləməyə çətin öyrəşən şagirdlərə qarşı xüsusilə diqqətli olmaq lazımdır. Şagirdlər cütlərlə işləməyi öyrənəndən sonra qruplarda işləməyə başlamaq olar. Bu zaman əvvəlcə 3 nəfərlik qruplardan başlamaq, şagird qruplarının müstəqil işləmək qabiliyyəti inkişaf etdikcə qruplardakı şagirdlərin sayını artırmaq olar. Lakin kiçik qrupa 5 nəfərdən artıq şagird cəlb etmək məqsədəuyğun deyil. 2. Qruplarda işləməyə öyrədin və onların işinə nəzarət edin. Sinifdə daima gəzin, qrupda yarana bilən problemi həll etməkdə şagirdlərə kömək edin. Elə etmək lazımdır ki, şagirdlərə qrupda işləmək üçün hansı bacarıqların lazım olduğu aydınlaşsın. Nəzərə alın ki, onlar sizin köməyiniz olmadan qruplarda işləmək üçün tələb olunan bacarıqlara yiyələnə bilməzlər. Qruplarla işin gedişində aşağıdakı vəziyyətlərə fikir vermək lazımdır: 53 - Qrupların hər bir üzvü öz fikrini söyləyə bilirmi? - Qrup üzvləri kompromisə və əməkdaşlığa hazırdırmı? Bəzən qruplarda öz rəyini başqalarına zorla qəbul etdirməyə, öz fikrindən dönməyən şagirdlərə də təsadüf olunur. Müəllim bu cəhəti diqqət mərkəzində saxlamalıdır. - Qrup üzvləri bir-birini eşitməyə hazırdırmı? Ancaq özləri danışmaq istəyir, yoxsa başqasına qulaq asmağa üstünlük verirlər? - Məsələyə müxtəlif baxışlar yarandıqda onu müzakirəyə çıxarırlarmı? - Qrup üzvləri bir-birinə suallar verirlərmi, razılıqlarını bildirirlərmi, nəzakət qaydalarını gözləyirlərmi? 3. Qrupun həcmini müəyyən edin. Qrup nə qədər böyük olsa, şagirdlərdən bir o qədər çox bacarıq tələb olunur. Çünki, hər kəsə öz fikrini söyləmək imkanı vermək lazımdır. Dərsdə problemin öyrənilməsinə nə qədər az vaxt qalırsa, qrupda iştirakçıların sayı bir o qədər az olmalıdır. İki nəfərdən ibarət qruplarda informasiya mübadiləsinə daha çox imkan olur. Lakin burada emosional gərginlik ehtimalı çoxdur. Rəylər bir- birinə uyğun olmayanda qrup iştirakçılarından birinə tərəfdar olacaq adam yoxdur. 3 nəfərlik qruplarda isə iki güclü iştirakçı qrupun zəif üzvünü təzyiq altına ala bilir. Buna baxmayaraq burada müvəqqəti koalisiyanın yaranması imkanı da vardır. Bu isə fikir müxtəlifliyini aradan qaldırmağa imkan verir. Cüt və tək saylı qruplar fikir müxtəlifliyini aradan qaldırmaq imkanı baxımından fərqlidir. Təksaylı qrupda mübahisəni səsvermə yolu ilə yoluna qoymaq mümkün olduğu halda, cütsaylı qrupda buna imkan olmur. Buna görə də təlim məqsədləri baxımından ən əlverişli qrup 5 nəfərlik qruplardır. 4. Şagirdləri qruplara düzgün bölmək lazımdır. Qrupların tərkibinin rəngarəng olması məqsədəuyğundur. Qrupda güclünün yanında zəif, oğlanın yanında qız, müxtəlif mədəniyyətin, sosial qrupun nümayəndələri birləşməlidir. Bu, məsələni müxtəlif cəhətlərdən nəzərdən keçirməyə imkan verir. Şagirdlərin qruplara bölməyin aşağıdakı üsullarını göstərmək olar: 54 - qrupların siyahısı əvvəlcədən hazırlanır və lövhənin kənarından asılır. Bu zaman hər qrupun toplanış yeri də göstərilir. - şagirdlərdən 1-dən 5-dək saymaq tələb olunur. Birincilər birinci qrupu, ikincilər ikincini və s. yaradırlar. - rəngli kağızlardan istifadə etməklə də qruplar yaratmaq mümkündür. Qruplar yaradılmasının başqa üsulları da mövcuddur. Qrupların tərkibini tez-tez dəyişmək məqsədəuyğun deyil. Stabil qruplar şagirdlərin qrup işində ustalığının artmasına daha çox kömək edir. 5. Qrup daxilində rolları bölüşdürün. Qruplarda şagirdlər aşağıdakı rollarda çıxış edə bilərlər: - fasilitator – qrupun fəaliyyətini təşkil edən – yardımçı; - katib-qeydiyyatçı – işin nəticələrini qeyd edir; - məruzəçi – qrupun işinin nəticələri haqqında bütün sinfə məruzə edir; - jurnalist – tapşırığı qrupun daha yaxşı yerinə yetirməsinə kömək etmək üçün dəqiqləşdirmə tələb edən, yaxud rəqib qrupun diskussiyada verə biləcəyi sualları verir; - fəal dinləyici – qrup üzvlərinin ifadə etdiyi mühüm fikirləri öz sözləri ilə ifadə edir, bununla da, fikrin formalaşmasına kömək edir. - müşahidəçi – verilən tapşırığın yerinə yetirilməsinin gedişini qeyd edir. Bu qeydlər qrup üzvlərinə tapşırığın yerinə yetirilməsini daima diqqət mərkəzində saxlamağa kömək edir. O, həm də qrupun hər bir iştirakçısına qiymət və ya bal verir. - vaxtölçən (xronometrist) – tapşırığın yerinə yetirilməsinə verilmiş vaxtdan istifadə olunmasını izləyir. Əgər qruplar uzun müddət stabililyini saxlasalar, onda şagirdlərin rollarını dəyişmək məqsədəuyğundur. 6. Qruplarda işi səmərəli təşkil etmək üçün aşağıdakı cəhətlərə fikir vermək lazımdır: - Qrupa elə tapşırıqlar verin ki, onların yerinə yetirilməsi üçün tələb olunan bilik və bacarıqlar şagirdlərdə mövcud olsun; 55 - Öz təlimatınızın maksimum dəqiq olmasına çalışın. Onu lövhədə və ya kartoçkalarda yazın. - Qrupa tapşırığı yerinə yetirmək üçün kifayət qədər vaxt verin. Tapşırığı tez həll edib qurtaran qrupları məşğul etmək üçün də bir şey fikirləşmək lazımdır. - Fikir verin ki, sizin qiymətləndirmə metodunuz qrupla iş üsülündan istifadəyə necə təsir edir. - Hər bir qrup üzvünün hüquqlarının qorunmasına fikir verin. - kooperativ təlim metodları üçün xarakterik olan səs-küylü dərsə hazır olun. - İş zamanı qrupdan-qrupa keçərək, onların işlərinə nəzarət edin. Kiçik qruplarda iş metodundan istifadə qaydaları. 1. Kiçik qruplarda iş üçün tapşırıqlar hazırlayarkən aşağıdakı şərtlərə əməl edilməlidir: - hər qrupda işin sonunda əldə olunacaq nəticəni fikirləşmək lazımdır; - sinfin işinin ümumi yekun nəticəsi müəyyənləşdirilməlidir. - vaxt amili nəzərə alınmalıdır; - qrupların səviyyəsi nəzərə alınmalıdır; 2. Tapşırıq haqqında məlumatı bütün sinfə hələ qruplara bölünməzdən əvvəl vermək lazımdır. 3. Tapşırığın şagirdlərə aydın olub-olmadığı müəyyənləşdirilməlidir. 4. Qruplarda iş qaydalarını hazırlayın və ya yada salın. 5. Tapşırığın yerinə yetirilməsinin hər mərhələsi üçün və ya bütün tapşırıq üçün ayrılmış vaxt haqqında məlumat verin. 6. Şagirdləri kiçik qruplara bölün, tapşırığı yerinə yetirmək üçün zəruri materialları paylayın və tapşırığı yerinə yetirməyə başlamaq haqqında göstəriş verin. 7. Qrupdan qrupa yan olaraq şagirdlərə lazımi köməkliyi göstərin. 8. Qruplarda iş tamamlandıqdan sonra tapşırığın yerinə yetirilməsinin nəticələri haqqında məlumat üçün qrupların nümayəndələrinə söz verin. 56 Təqdimat zamanı plakat, cədvəl, şəkil və b. əyani vəsaitlərdən istifadə olunmasına həvəsləndirin. Qrupların iş nəticələrini qeyd etməklə ümumi tapşırığın yerinə yetirilməsi istiqamətində irəliləyişi göstərmək üçün siz də cədvəl tərtib edə bilərsiniz. 9. Hər bir təqdimatın yekununu müzakirə edin. Xatırladın ki, qruplar bir- birinə suallar verə bilərlər. Qrupda işləyərkən aşağıdakı qaydaları gözləyin: - hər bir iştirakçı, istəyərsə, öz sözünü deyə bilər; - qrupun bütün üzvləri o biri üzvlərin baxışlarına, dəyərlərinə hörmətlə yanaşmalıdır; - müzakirə olunan ideyalar, təkliflərdir, onları söyləyənlərin kim olmasının mənası yoxdur; - bütün iştirakçılar öz fikirlərini qısa şəkildə ifadə edirlər; - hər bir iştirakçı öz fikrini müdafiə etsə belə, qrup yoldaşının ideyasını qəbul etməyə hazır olmalıdır; - iş zamanı məsələdə anlaşılmazlıq, informasiya çatışmazlığı və başqa çətinliklər meydana çıxarsa, müəllimə və ya dəvət olunmuş ekspertə müraciət olunmalıdır. Qrupda iş başa çatdıqdan sonar müstəqil və qrup yoldaşları ilə birlikdə aşağıdakı sualları cavab tapmaq lazımdır: - Öz qrupunuzun işini necə qiymətləndirəcəksiniz? - Nəyi və nə üçün nailiyyət hesab edirsiniz? - Hansı çətinliklər meydana çıxmışdır? - Qrupda iş qaydasına nə əlavə etmək və nəyi dəyişmək lazımdır? Cütlər şəklində iş zamanı məktəblilər tapşırıqlar üzərində cütlərə ayrılaraq (adətən öz parta yoldaşı ilə və ya yerini dəyişərək digər şagirdlə birlikdə) işləyirlər. Bu zaman məktəblilər qarşıya qoyulan suala cavab tapmaq üçün bir- birinə kömək edir, fikir mübadiləsi aparır, bir-birinin cavabını qiymətləndirir. Təlim prosesində fərdi iş hər bir şagirdin maraq və meyllərini nəzərə almağa, onların hər biri ilə gücçatan səviyyədə iş aparmağa imkan verir. 57 Təlimin təşkili formaları və üsulları təlim prosesinin qanunauyğunluqları əsasında müəyən edilir. Bu qanunauyğunluqlar təlim prosesinin aşağıdakı komponentləri arasındakı obyektiv, zəruri, ümumi, sabit və təkrarlanan əlaqələrdə təzahür edir: Ümimi tarix fənninin təlim məqsədləri. Ümumi tarix fənninin təlim məzmunu. Ümumi tarix fənni üzrə şagirdlərin dərketmə imkanları. Ümumi tarix fənninin təlimində müəllimin təşkilatçılıq və şagirdlərin öyrənmə fəaliyyətləri, onun təşkili formaları, üsulları və vasitələri. Ümumi tarix fənninin təlim nəticələri. Təlim prosesinin idarə edilməsi müəllimdən bu komponentlərin, amillərin mühüm əlamətlərini, onların hər birinin tərkib hissələrini və bir-biri ilə əlaqələrini bilməsini tələb edir. Tarix təliminin məqsədləri üç qrupa bölünür: 1. Təhsil məqsədləri. 2. Tərbiyə məqsədləri. 3. İnkişafetdirici məqsədlər. Hər bir tarix dərsində şagirdlər mükəmməl tarix təhsilinə daxil olan biliklər sisteminin müəyyən elementlərini qavrayır, başa düşür, yadda saxlamaq üçün onu tətbiq edirlər. Tarix təliminin əsasında faktlar durur. Tarixi faktları öyrətmədən və öyrənmədən şagirdlərin təsəvvüründə keçmişin canlı mənzərəsini yaratmaq, keçmişin və ya müasir dövrün icitimai həyat hadisələrinin elmi izahını vermək mümkün deyil. Tarixin elmi izahını verə bilmək üçün isə şagirdlər faktları, onların əlaqə və münasibətlərini təhlil etməli, faktik materialdan mühüm cəhətləri ayırmalı və ümumiləşdirməli, tarixi anrlayışlar sistemi, icitmai inkişafın qanunları və dünyagörüşü ideyaları haqqında biliklərlə silahlanmalıdırlar. Tarixin elmi izahında hər bir tarix dərsinin öz yeri var. Buna görə də hər bir tarix dərsinin təhsil məqsədi hansı tarixi təsəvvürlərin, yaradılan obrazların, hansı tarixi anlayışlalrın, və onların əlamətlərinin, hansı qanunların 58 və ya onların konkret təzahürünün, hansı dünyagörüşü ideyalarının öyrənməsi və mənimsənilməsi kimi suallara verilən konkret cavablardan ibarətdir. Tarix təliminin tərbiyəedici vəzifəsi tərbiyənin təlimlə dialektik vəhdətdə olmasından irəli gəlir. Tarix təlimi prosesində şagirdlərdə öyrənilən hadisə və təzahürlərə müəyyən münasibətlər formalaşır, mənimsənilmiş biliklər vasitəsi ilə gerçək aləmi qiymətlənidrmək bacarığı yaranır, qiymətlər, fərdi baxışlar sistemi əmələ gəlir. Tarix təlimi prosesində müəyyən şəxsiyyət tipinin formalaşdırılması sahəsində tərbiyə işi bir-biri ilə sıx surətdə bağlı olan üç istiqamətdə aparılır: ümumbəşəri, milli və sosial dəyərlərə yiyələnmək. Odur ki, təlim məqsədlərində təhsil vəzifələri ilə yanaşı şəxsiyyət tipinin formalaşdırılması istiqamətlərində qarşıda duran vəziyələr konkret göstərilməlidir. Təlimin həm təhsil, həm də tərbiyə məqsədlərinin reallaşdırılması inkişafetdirici məqsədin düzgün müəyyənləşdirilməsindən və dərsdə həyata keçirilməsindən asılıdır. Bu da şagirdlərin təlimi, tərbiyəsi və inkişafının vəhdətindən irəli gəlir. İnkişafetdirici məqsəd dedikdə şagirdlərin inkişaf etdirilməsi sahəsində dərsdə əldə ediləcək nəticənin konkret olaraq göstərilməsi başa düşülür. Tarix təlimi prosesində şagirdin bir şəxsiyyət kimi aşağıdakı cəhətləri inkişaf etdirilməlidir: Tarixi materialın öyrənilməsi üçün şagirdlərdə diqqətin inkişaf etdirilməsi. Şagirdlərin zehni fəaliyyətinin çevikliyinə, müxtəlif çətinlik səviyyəsində olan təlim məsələlərini nəzəri bilikləri tətbiq etməklə həll etmək qabiliyyətinin inkişafına nail olunmalıdır. Təlimin həm tərbiyə, həm də təhsil məqsədlərinin həyata keçirilməsi inkişafetdirici məqsədlərin nə dərəcədə düzgün müəyyənləşdirilməsindən və reallaşdırılmasından asılıdır. Təhsilsiz tərbiyə olmadığı kimi, inkişafsız da nə təhsil, nə də tərbiyə mümkündür. Bu mənada təlimin hər üç məqsədi kompleks şəkildə götürülməli, hər bir dərsdə həll edilməlidir. 59 Təlimin məqsədi onun məzmunu ilə qarşılıqlı əlaqədə olsada yalnız biliy əks etdirmir. Ö özündə biliklə yanaşı qazanılan fəaliyyəti də birləşdirir. Buna görə də məqsədin çıxarılmasında dövlətin qoyduğu standartlar əsas rol oynayır. Təsadüfi deyil ki, cəmiyyətin məktəb qarşısına qoyduğu vəzifələrdə müəyyən ciddi dəyişikliklər baş verdikdə təlimin məzmununu özündə əks etdirən tədris proqramları və dərsliklərdə də müvafiq dəyişikliklər edilmişdir. Təlim nəticələrinin kompleks şəkildə yerinə yetirilməsi üçün nəzəri və praktik fəaliyyəti əks etdirən material (iş vərəqləri və s.) elə işlənilməlidir ki, müxtəlif inkişaf səviyyəsinə malik şagirdlər onu dəqiq başa düşsünlər Əks halda dərsə qoyulan tələblər reallaşmayacaq və ya natamam reallaşacaqdır. Dərsə hazırlaşarkən müəllim hər şeydən əvvəl faktlarda «gizlənmiş» nəzəri materialı ayırmalıdır. Məsələn, məlumdur ki, feodal malikanəsi faktında feodal istehsalını səciyyələndirmək üçün lazım ola biləcək nəzəri biliklər («nəzəri yük») də vardır (məsələn, feodal istehsal üsulunun quldarlıq istehsal üsuluna nisbətən daha yüksək əmək məhsuldarlığını təmin etməsi). Lakin bu nəzəri bilik həmin faktda açıq-aşkar şərh olunmur. Bu biliyi feodal malikanəsini təhlil edərkən şagird faktın özündən çıxarır. Bu zaman tədqiqat sualının rolu böyükdür. Məhz tədqiqat sualında həmin bilik “gizlənmişdir”. Şagirdlərin dərketmə imkanları təlim prosesinin mühüm komponentlərindən biridir. Hər hansı təlim materialının öyrədilməsi sahəsində müəllimin gördüyü işin nəticəsi şagirdlərin fəaliyyət və dərketmə imkanlarının nəzərə alınıb-alınmamasından asılıdır. Hər bir dərsin təlim, tərbiyə və inkişafetdirici məqsədləri, onun məzmunu müəyyənləşdirilərkən sinifdəki şagirdlərin dərketmə imkanları nəzərə alınmalıdır. Dərsin məqsədi və məzmunu şagirdlərin dərketmə imkanlarına nə qədər uyğun olarsa, təlimin nəticəsi də bir o qədər uğurlu olacaqdır: qarşıya qoyulan məqsəd reallaşdırılacaq, sinfin zəif, orta və quvvətli şagirdləri yeni materalın məzmunu asanlıqla dərk edəcəklər. Təlimin düzgün müəyyən edilmiş məqsədə uyğun təşkil edildiyi şəraitdə fənnin məzmunu dərsdən-dərsə şagirdlərin dərketmə imkanlarını inkişaf etdirir. 60 Şagirdlərin dərketmə imkanları təkcə dərsin məqsəd və məzmunun müəyyənləşdirilməsinə təsir göstərmir. Məlumdur ki, növbəti dərsin məzmununu işləyib hazırlayarkən müəllim onun öyrənilməsi üsullarını da müəyyənləşdirir. Müəllimin təşkilatçılıq, şagirdlərin öyrənmə üsulları şagirdlərin dərketmə imkanlarına müvafiq olaraq seçilir. Müəllimin fasilitatorluq və şagirdlərin tədqiqatşılıq fəaliyyəti, onun təşkili formaları, üsulları və vasitələri təlim prosesində əsas yer tutur. Ümumiyyətlə, təlimin, ayrılıqda hər bir dərsin məqsədlərinin reallaşdırılması təlimin şagirdlərin qazanacağı bilik və bacarığa çevrilməsi, məktəblilərin tərbiyəsi və inkişafı bu amildən asılıdır. Müəllimin təlimdəki xüsusi rolu da bununla müəyyən olunur. O, tarix təliminin üsul və vasitələrinə dərindən bələd olmalı, bunları təlimin məqsəd və məzmununa, şagirdlərin dərketmə və bacarıq imkanlarına müvafiq olaraq tətbiq etməyi bacarmalıdır. Təlimin təşkili forması, müəllimin fasilitatorluq, şagirdlərin isə tədqiqatçılıq üsulları və vasitələri onun təlim məqsədlərinə, məzmununa və şagirdlərin imkanlarına uyğun olaraq seçilir; bu uyğunluq nə qədər çox olarsa, təlimin nəticəsi də bir o qədər uğurlu olur. Hazırda təlimin nəticəsi reallışdırılmış məqsəd kimi başa düşülür. O, dərsin sonunda şagirdlərin bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsi, habelə tərbiyə edilməsi sahəsində müəllim və şagirdlərin nailiyyətlərini göstərir. Hazırki dövrdə bütövlükdə təlim prosesi fənnin ümumi təlim nəticələrinin reallaşdırılması istiqamətində təşkil edilməlidir. Hər bir sinfin, bütövlükdə isə fənnin ümumi təlim nəticələrinə nail olunması təlimin təşkili forma və üsullarının nə dərəcədə uğurlu seçilməsindən asılı olacaqdır. Fənnin ümumi təlim nəticələrinin həll edilməsi bilavasitə şagirdlərin fəaliyyəti ilə bağlıdır. Hər hansı bir nəticə şagirdin fəaliyyətinin nəticəsidir. Ona görə də təlim prosesi elə təşkil olunmalıdır ki, şagirdlərin çoxsahəli fəaliyyətini və çoxşaxəli qabiliyyətlərinin inkişafına şərait yaratmış olsun. Buna görə də təlimin təşkilinin elə formalarına üstünlük verilməlidir ki, burada şagird təlim materialları – müxtəlif informasiya mənbələri üzərində müstəqil işləməklə 61 nəzərdə tutulan standartlara uyğun olan bacarıq və vərdişlərə yiyələnsinlər. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, nə qədər əhəmiyyətli olsa da yalnız təlimin təşkilat forması ilə buna nail olmaq mümkün deyil. Burada birinci növbədə təlimin metod və üsullarının düzgün seçilməsi tələb olunur. hazırki dövrdə şagirdlərin fəallığına geniş imkan verən metod interaktiv metod hesab edilir. Ona görə də ümumi tarix fənninin ümumi təlim nəticələrinə nail olunması üçün interaktiv metoddan istifadə edilməsini zəruri hesab etmişik. Ümumi tarix fənninin tədris edilməsi üçün dairəvi masa məşğələləri, beyin həmləsi, söz assosiasiyaları, diskussiya, debatlar, layihələrin hazırlanması, konkret situasiyaların təhlili, sərbəst söhbət, rollu oyunlar, BİBÖ, Venn dioqramı, şaxələndirmə kimi interaktiv metodlardan istifadə etmək daha məqsədəuyğundur. Yüklə 1,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|