d) İmkan və gerçəklik. Dialektik fəlsəfə öyrədir ki, təbiət və cəmiyyət
hadisələrinin çox müxtəlif qanunauyğun əlaqə formalarından biri imkanın gerçəkliyə
çevrilməsidir.
Bu və ya başqa hadisələrin, proseslərin meydana gəlməsi imkanı maddi aləmin
obyektiv qanunlarının fəaliyyətindən irəli gəlir və müəyyən şəraitdə gerçəklik olur,
yaxud gerçəkliyə çevrilir. Təsadüfi deyildir ki, çox vaxt gerçəkliyə imkanın həyata
keçməsi deyirlər. Geniş mənada gerçəklik dedikdə obyektiv surətdə mövcud olan bütün
dünya, obyektiv reallıq başa düşülür. İmkan hadisələrin qanunauyğun hərəkətinin
müəyyən meylini ifadə edir. Lakin imkan təkcə zərurətlə deyil, təsadüflə də bağlı olur.
Bu və ya başqa imkan nəinki bir sıra hadisələrin qanunauyğun, zəruri hərəkətindən,
habelə təsadüfi məcmusundan ibarət olur.
İmkan ilə gerçəklik inkişafın iki tərəfi kimi, inkişafın çıxış momenti və nəticəsi
kimi bir birinə nisbi surətdə əksdir. İnkişaf isə hadisələr silsiləsi təşkil etdiyinə görə bu
silsilənin hər bir halqası birinə nisbətən çıxış momenti və digərinə nisbətən nəticədir:
həm imkandır, həm də gerçəklik. İmkan və gerçəklik bir-birinə keçsələr də onları qəti
fərqləndirmək lazımdır.
İmkanlar müxtəlif olur. İki növ imkanı –
abstrakt (formal) imkan ilə
real imkanı bir- biri ilə qarışdırmaq olmaz. Müəyyən qanunauyğunluğun olması ancaq abstrakt,
formal imkanı şərtləndirir ki, bu da həmin konkret tarixi şəraitdə hələ gerçəkliyə çevrilə
bilməz, çünki onun gerçəkliyə çevrilməsi üçün ilkin şərait yoxdur, əməli fəaliyyətdə
formal imkana arxalanmaq olmaz ki, guya hər şey mümkündür. Abstrakt imkan
obyektiv qanunlara zidd deyil, müvafiq şərait yetişdikdə reallaşa bilər. Buna görə də
abstrakt (formal) imkanı imkansızlıq da hesab etmək düzgün olmazdı.
İmkansızlıq-heç zaman reallaşa bilməyən hadisədir. Çünki onun obyektiv zəmini yoxdur, hadisələr
