Azərbaycan respublikasi daxiLİ İŞLƏr naziRLİYİ p o L i s a k a d e m I y a s I kafedra: «İctimai elmlər»

“Azərbaycan” adının etimologiyası. 
Çox nadir hallarda bu və ya digər 
ölkəyə şamil edilən adlar müasir dövrə qədər öz varlığını saxlaya bilmişdir. 
Q
ədim dövrlərdə ölkəmizin yığcam, ölkənin bütün ərazisinə şamil edilən coğrafi 
adı olmamışdır. Ölkəyə şamil edilən bu və ya digər adların meydana gəlməsinə 
müxtəlif amillər səbəb olmuşdur. Məsələn, qədim dövrdə etnik və ya şəxsi ad 
ölkənin adına çevrilə bilirdi. 
E.
ə. III minillikdə Urmiya gölündən cənub-şərqdə olan ərazini bildirən ad 
Aratta idi. Mütəxəssislərin fikrincə, (bu fikri mərhum tədqiqatçı Y. Yusifov müdafiə 
edirdi) bu adın mənası türk dillərində “dağlıq ərazi” kimi mənalandırılır.
E.
ə. III minilliyin ikinci yarısında mixi yazılı qaynaqlarda Azərbaycan 
ərazisini bildirən digər adlar da işlənmişdir. Mixi yazılı qaynaqlarda Urmiya 
gölünün qərbi və cənub-qərbi Kutium, cənubu isə Lullubium adlandırılırdı. Bu 

---

11 
adlar müvafiq olaraq kuti və lullubi etnik adlarının əsasında yaranmışdı. E.ə. II 
minillikd
ə Urmiya gölünün bir hissəsi Turukkum adlanırdı. 
E.
ə. I minilliyin əvvəllərindən başlayaraq assur qaynaqlarında Cənubi 
Az
ərbaycan ərazisi Manna adı altında yad edilir. Manna adının həm assur, həm 
d
ə Urartu qaynaqlarında eyni cür səslənməsini əsas gətirən tədqiqatçılar bu adın 
yerli ad olması fikrini irəli sürmüşlər. 
Antik qaynaqlar Az
ərbaycanın cənub hissəsini Atropatena, şimal hissəsini 
is
ə Albaniya adlandırmışlar. E.ə. I əsrdə yaşamış Strabon ölkənin adını Atropatın 
adı ilə bağlamışdı.
Atropatena adı qaynaqlarda müxtəlif cür işlənmişdir: 
1. Suriya v
ə Bizans qaynaqlarında – Adorbiqan 
2. Orta 
əsr fars qaynaqlarında – Aturpatakan, Adarbadaqan 
3. 
Ərəb qaynaqlarında – Azirbican, Azərbaycan. 
Ölkəmizin adı müasir səslənmədə yalnız VII əsrdən sonrakı dövrlərdə 
işlənməyə başlanmışdır.
Az
ərbaycan adının mənşəyi bu günə qədər bir çox tarixçiləri 
düşündürmüş və onlar arasında mübahisələrə səbəb olmuşdur.
Tarixçilərin bir qisminin gəldiyi qənaətə əsasən, bu xoronimin mənası 
“Atropata məxsus olan” deməkdir. Məlum olduğu kimi, Makedoniyalı İsgəndər 
s
ərkərdə Atropatı e.ə. 328-ci ildə Kiçik Midiyaya, yəni Cənubi Azərbaycana 
satrap t
əyin etmişdi. Atropat adının mənasının isə “od allahı tərəfindən 
qorununan” olması göstərilir. Beləliklə, bu qism tədqiqatçıların gəldiyi qənaətə 
əsasən “atr” qədim İran dillərində “od” deməkdir və sonradan dəyişilərək “azər” 
şəklinə düşmüşdü. Qeyd etmək lazımdır ki, tarixdə ölkə adının şəxs adından 
yaranması praktikasına rast gəlinir. Məsələn: Lotaringiya (imperator Lotarın 
adından), Özbəkistan (Özbəyin adından), Kolumbiya (səyyah Kolumbun 
adından), Boliviya (general Simon Bolivarın adından). 
B
əziləri güman edirlər ki, azər pəhləvi dilində “od”, “bayqan” isə xidmətçi 
v
ə od saxlayan deməkdir. Ümumilikdə bu sözün “odlar yurdu” mənasının verməsi 
qeyd edilir. 
Bir qism t
ədqiqatçıların fikrincə, “atr” sözü qədim türk termini olan, 
yüksəklik, təpəlik yer bildirən “Adur” sözündən yaranmışdır. 

---

12 
T
ədqiqatçı Y. Yusifovun fikrincə, Azərbaycan sözünün kökündə mixi yazılı 
m
ənbələrdə qeydə alınmış Andripatianu sözü durur.
A. Bakıxanov göstərirdi ki, ölkənin adı Azərbabəkan olmuşdur ki, bu da 
“Babəkin odlar ölkəsi” mənasını verirdi. Lakin bu ad hələ e.ə. IV əsrdə çəkilib, 
Bab
əkin isə çox sonralar yaşaması məlumdur. Rus alimi İ. Dyakonovun fikrincə, 
elam dilind
ə atur sözü uca, yüksək yer mənasını verirdi. 
M. İsmayılovun ehtimalına görə, Azərbaycan adı adlarına Gül Tigin 
abid
ələrində də rast gəlinən az xalqının adından yaranmışdır. 
Az
ərbaycan adı haqqında mülahizələrin çoxluğu, xüsusilə oykonimin başqa 
dill
ərdə izah olunması təəccüb doğurmamalıdır. Tarixdən məlumdur ki, bir çox 
ölkələr dünyada onlara kənardan verilən adlarla tanınmışlar. Məsələn: Gürcüstan, 
Erm
ənistan, Almaniya, Macarıstan və s. Bir sıra adların isə elmi-etimoloji izahı 
dem
ək olar ki, yoxdur.