Azərbaycan respublikasi əlyazma hüququnda

Dördüncü fəsildə Furye-İQ, Furye-Raman-spektroskopiya və 
AQM-mikroskopiya metodları ilə qamma şüalanmanın (D
γ
= 30-200 
krad) və termik dəmləmənin (T=100-250 
0
C) təsiri nəticəsində GaS 
və GaS:Yb laylı kristallarında baş verən səth dəyişiklikləri tədqiq 
edilmişdir. Bu məqsədlə nümunələrin laydaxili və laylararası 
rəqslərinin Raman-piklərinin, eninə (TO) və uzununa (LO) İQ-
əksolma 
zolaqlarının 
spektral 
parametrlərinin 
(tezliklərin 
maksimumlarının, intensivliklərin və yarımenlərin) udulma 
dozasından və dəmləmə temperaturundan asılılıqları müəyyən 
edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, şüalanma dozasının D
γ
<50 krad 
qiymətlərində səthdə dəyişiklik müşahidə olunmur. Lakin qamma 
şüalanmanın 50γ
≤200 krad udulma dozası qiymətlərində səthin 
modifikasiyası baş verir ki, bu da laylararası E
1
2g
və laydaxili A
1g
1
rəqsləri xarakterizə edən Raman-piklərinin (ν= 23,2 və 188,4 sm
-1
) 

---

16 
eninə və uzununa zolaqlarının (297 və 357 sm
-1
) yarımeninin 
dəyişməsi ilə müşayiət olunur. Raman-spektrdə piklərin və İQ-
əksolma zolaqlarının yarımenlərinin dəyişməsi (artması) qamma-
kvantların təsiri nəticəsində kristalda yaranan defektlərlə struktur 
defektləri arasında baş verən qarşılıqlı təsir mexanizminin dəyişməsi 
ilə əlaqədardır. 
Müəyyən edilmişdir ki, udulma dozasının dəyişməsindən və 
termik dəmləmədən asılı olaraq optik fononların zolaqlarının 
maksimumları və intensivlikləri dəyişmir, lakin zolaqların 
yarımenlərinin (ν
1⁄2
) qiymətləri fərqlənir. Belə ki, şüalanma dozasının 
qiymətinin 2 dəfə artması (100 krad-dan 200 krad-dək) (ν
1⁄2
)-n 
qiymətinin bir neçə dəfə (~2,5 dəfə) artmasına səbəb olur. Analoji 
dəyişikliklər Yb atomu ilə aşqarlanmış qallium monosulfid (GaS:Yb) 
üçün də alınmışdır (şəkil 3.). Şəkil 3-dən göründüyü kimi, hər iki 
laylı monokristal üçün dozadan asılı olaraq yarımenin dəyişməsi xətti 
xarakter daşıyır, lakin GaS üçün bu asılılıq ~2,5 dəfə böyük qiymətə 
malikdir. 
Cədvəldə dəmləmə temperaturundan asılı olaraq fiksə olunmuş 
D
γ 
=200 krad dozada şüalanmış nümunələrin eninə optik fononun 
udulma zolağının yarımeninin (

1/2
(TO) 
sm
-1
) dəyişməsi 
göstərilmişdir. Dəmləmə temperaturları uyğun olaraq 100, 150, 200 
və 250
0
C seçilmişdir. Cədvəlin müqayisəli analizi onu söyləməyə 
əsas verir ki, verilmiş dozada 150-200
0
C temperaturu ən effektlidir. 
Bu temperatur oblastında bircinslilik bərpa olunur ki, bu da 
yarımenin qiymətinin (ν
1⁄2
)-n 50-55 sm
-1 
tərtibində dəyişməsi ilə 
şərtlənir. Beləliklə, ilkin, qamma-kvantlarla şüalanmış və dəmlənmiş 
GaS və GaS:Yb monokristallarının Furye-İQ spektroskopik 
tədqiqatları göstərir ki, qamma şüalanma və temperaturun təsiri 
altında nümunələrin səth nizamlılıgının dərəcəsinin dəyişməsi və 
səthyanı hallarının modifikasiyası baş verir. Qeyd etmək lazımdır ki, 
laylı kristallarda böyük miqdarda defektlərin çoxlugu, eləcə də 
laylarda radiasiyanın təsiri ilə mürəkkəb radiasiya defektlərinin 
yaranması laylararası və laydaxili oblastlarla qarşılıqlı təsirin 
pozulmasına gətirib çıxarır. 

---

17