Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ
Yüklə 9,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
UOT 581.9.
SÜTƏNÇAY VADİSİNİN BİTKİLİYİNİN TƏSNİFATI (Şərqi Azərbaycan İran) T.E.GAJOTİ 1 , A.T. MƏMMƏDOV 2 1- Şərqi Azərbaycan (İran) Kənd Təsərrüfatı Təbii Ehtiyatlar Tədqiqat Mərkəzi, Təbriz, İran 2- AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu, Bakı ş., AZ1106, Azadlıq 155. Məqalədə tədqiqatlara əsasən İran İslam Respublikasının Ərəsbaran qoruq məntəqəsi daxilində Sütənçay vadisinin bitkiliyinin təsnifatı təyin edilmişdir. Sütənçay vadisində növlərin fidellik və sabitliyinə görə və aparılan statistik analizlərin nəticələrinin əsasında assosiasiyalar təyin olunmuşdur. Məntəqədə əhatə edilmiş ərazinin dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi 450-2300 m, arealı 13335 ha-dir. Açar sözlər: bitkiliyinin təsnifatı, assosiasiya, Sütənçay vadisi, İran Ключевые слова: классификация растительности, ассоциация вида, Сутан-Чайская долина Key words: Classification of vegetation, Association, Sutan-Chay Basin Müхtəlif vadilərin flоra və bitkiliyinin öyrənilməsi üzrə хüsusi işlər kimi dünyada A.M.Mоldоyarоvun, R.V.Kamеlinin, M.G.Barbourun və s. [5; 1; 8], Azərbaycan Respublikasında V.C.Hacıyеvin, A.R.Səfərоvun, M.Q.Musayеvin, Е.M.Qurbanоvun və s. [1; 2; 3; 4], İran İslam Respublikasında K.H.Rechinger, M.Asadi, K.Javanshir və s. [7; 4; 14] kimi müəlliflərin tədqiqatlarını göstərmək оlar. V.C.Hacıyеvin və bir sıra digər müəlliflərin əsərlərində yüksək dağlıq bitkiliyinin еkоsistеmi tədqiq еdilmişdir ki, bu da çay dərələrinin subalp və alp sahələrini də əhatə etmişdir [1]. Vitaker və digərləri [17; 18] Klimaks metodunun əsasında qeyd etmişlər ki, bitki örtüyünün yayılması mozaika şəklindədir. Bu nəzəriyyə “tək ictima” nəzəriyyəsi adı altında məşhurdur. Onun əsasında bu fikir durur ki, bitki örtüyü daşın xırda tikələri kimi müxtəlif şəkillərdə mozaikanın daxilində təkrar olunur. Küçler assosiasiyaların təsnifatında bitkilərin həyati formalarının mühüm rol oynadığını qeyd etməklə, fizionomik (zahiri görünüş), dinamik, flora və nəhayətdə bitkilərin mühitlə qarşılıqlı əlaqəsinin nəzərə alınmasını vacib sayır [13]. Tarixdə botaniki tədqiqatlar floristik [3] və ya bitki örtüyünün [15] təsnifatının izahında təbii və əsasi rol oynayır. 179 Hanson və Churchill-ə (1961) görə [11], assosiasiyaların təsnifatında bir və ya bir neçə flora amili və ekoloji əlaqələr nəzərə alınmalıdır. Cənubi Avropa və ya Sürix Monpelye metodu Bran Blanke vasitəsi ilə izah edilmişdir ki, ona Siqmatizm metodu da deyilir. Bu metodda bitki örtüyünün assosiasiyalarının təsnifatı flora tərkibinə görə aparılır. Bran Blanke metodunda (Surix Monpelye ya Siqmatism metodu) bitki assosiasiyalarının tanınması növ tərkibinin əsasında həyata keçirilir və assosiasiyaların təsnifatını təyin etmək bitki qruplaşmalarının taksonomiyasında mühüm amil hesab olunur [9]. Kəmiyyət analizində bitki növlərinin tərkibi tədqiqatın əsasıdır və Bran Blanke metodu [9] da o istiqamətdədir. Kəmiyyət və yarımkəmiyyət metodlarından istifadə etməklə, bitki örtüyünün homogenliyi, əvvəlcə bitkilərin zahiri şəkli əsasında və sonra da bitki növlərinin dominant olması cəhətindən təyin olunur. Bran Blanke metodında bitki cəmiyyətlərinin təsnifatının vahidi assosiasiyadır ki, o, özünəməxsus bitki növlərinin tərkibi ilə təyin olunur. Bizim tədqiqatlarda əvvəlcə görünüş ya fizionomika əsasında bitki tipləri bir- birindən ayrılıb təyin olunmuşdur. Tədqiqat ərazisi zahiri şəkli cəhətindən homogen qismətlərə yəni formasiya sinfilərinə bölünmüşdür. Məntəqənin tiplərini və formasiya sinfilərini təyin edəndən sonra dominant növlərin əsasında formasiyalar təyin olunur [13]. Tip, formasiya sinfi və formasiyaları ayırmaq və onların arealını hesablamaq üçün GİS sistemindən istifadə edilmişdir. Təcrübə sahələrinin təsnifatında Jakard oxşarlıq indeksindən istifadə edilmişdir, çünki bu indeks başqa indekslərə nisbətən daha çox istifadə olunur. Jakard indeksi təcrübə sahələrinin oxşarlığını və onlar arasında korrelyasiyanı göstərir. Ondan sonra klaster analizindən istifadə edildi və Vardın minimum variasiya metodu ilə müxtəlif assosiasiyalar müəyyən olundu. Vardın minimum variasiya metodu [16] (bu metod səmərəli hesab edilir, çünki onun nəticəsində bir-birinə oxşar qruplar yaranır, bu metod ekoloji baxımdan mənalıdır) təcrübə sahələrinin təsnıfatında ən yaxşı metoddur ki, onun vasitəsi ilə müxtəlif fasilələrdə 5, 6 və 7 qrup təyin etmək olar. Tədqiqat ərazisində bitki örtüyünün öyrənilməsi nəticəsində 60 fəsilə, 211 cinsə aid olan 303 bitki növü aşkar edilmişdir. Floranın zənginliyi ekoloji şəraitin münasibliyini göstərir, bu məsələ iqlim və torpağın müxtəlifliyindən irəli gəlir. Raunkiyerin təsnifat metodundan istifadə olunmaqla öyrənilən növlərin həyati formaları da təyin edilmişdir. Bu metodın əsasında hemikriptofitlərin daha çox növü özündə birləşdirdiyi (142 növ və ya 46.86%) məlum olmuşdur, yəni bu məntəqənin fitoiqlim, yaxud bitkilik iqlimi hemikriptofitik iqlimidir ki, iqlimin mötədil və yarımquraqlıq olduğunu göstərir. Yuxarıda qeyd edilmişdi ki, assosiasiyalar iki amilə: yəni növlərin fidellik və sabitliyinə görə tanınır. Bir qrupun daxilində bir növün davamlılıq və sabitlik indeksi həmin növün mövcud olduğu təcrübə sahələrinin sayı ilə hesablanır. Fidellik indeksi bir növün yalnız bir və ya bir neçə assosiasiyaya bağlı olmaq dərəcəsini göstərir və müxtəlif şəkillərdə görünür (Cədvəl 1.). |