Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

 
Key words
: 
tan spot or yellow spot, wheat, necrosis, chlorosis, 
phytopathogen
 

---

321 
Ключевые слова: 
желтая пятнистостьи, пшеница, некроза, хлороз, 
фитoпатоген 
Buğda yarpaqlarının sarı ləkə xəstəliyi, son illərdə yarpaq ləkə xəstəlikləri 
içərisində ən çox yayılmış, müxtəlif illərdə epifitotiyaylara səbəb olmuşdur. 
Törədicisi kisəli saprotrof göbələk olan 
Pyrenophora tritici-repentis
. (Died) 
Drechs. (Syn. P. trichostoma (Fr) Fuckel), anamorf.vasitəsilə, təkcə buğda deyil, 
60 növə qədər mədəni və yabanı taxıllar fəsiləsindən olan bitkilərdə müxtəlif 
yarpaq ləkə xəstəliklərinin yaranmasına səbəb olur. Respublikamızda hələ 2001-
2003-cü illərdə xarici alimlərin apardıqları müşahidələr onu deməyə əsas verir ki, 
Azərbaycan ərazisi patogen irqlərinin ən çox müxtəlifliyi müşahidə olunan yerdir. 
Belə ki, xəstəliyin mövcud 8 irqindən (ras) 6-sı Azərbaycan ərazisindən toplanmış 
izolatlardan müəyyən edilmişdir. Xarici tədqiqatçılar Azərbaycan ərazisini 
Vavilovun da dediyi kimi, taxıl bitkilərini əcdadlarının ilk meydana gəlmə yeri 
olduğunu qeyd etməklə yanaşı, onların xəstəliklərinin də geniş yayıldığı bölgə 
olduğunu vurğulayırlar.Tədqiqatlara başlamazdan əvvəl ədəbiyyat mənbələri və 
xarici müşahidəçilərin tövsiyyələri əsasında 2012-ci ildə xəstəlik barəsində ilkin 
məlumatlar toplanaraq analiz edilmiş, xəstəliyin Azərbaycan ərazisindəki inkişafı 
öyrənilmişdir. Cari ilədək patogen haqqında bir sıra analizlər aparılmış, 
identifikasiya, morfoloji anatomik quruluş, laborator metodik qaydalar haqqında 
tədqiqat işləri aparılmışdır. Burada əsas məqsəd xəstəliktörədici patogenin yerli 
şəraitdə immunoloji açar xəritəsini (sort differensiator) yaratmaq, və onlardan 
xəstəliyin genetik və molekulyar səviyyədə öyrənilməsində istifadə etməkdir. 
 
Laboratoriya şəraitində təcrübələr, 2014-2015 (Dekabr və Yanvar)
tarixlərində qoyulmuşdur. İstifadə edilən sortlar və nümunələr əvvəlki illərdən təbii 
şəraitdə öyrənilmiş və xəstəliyə tutulan nümunələr kimi qiymətləndirilmişdir. Əkin 
materialı kimi yerli, Rusiya və Türkiyə mənşəli sortlardan istifadə edilmişdir.
 
Laboratoriya əkinləri üçün 30 sort və sortnümunədən 2 təkrar olmaqla hər 
dibçəyə çarpaz olaraq 10-12 ədəd əkilmişdir. Əkin üçün istifadə edilən dibçəklərin 
dərinliyi 110mm, diametri isə80 mm-dir. Götürülmüş torpaq nümunəsi əvvəlcədən 
sterilizə edilərək, ələnib, əkin üçün uyğun vəziyyətə gətirilmişdir. İşıqlanma şəraiti 
(DRLF-400W, Philips30Wx3) elektrik fluoresent civə lampalarından istifadə 
etməklə (3000 lux +2000L) 10-12 saat gecə gündüz rejimi yaradılmışdır. Təcrübə 
qış aylarında qoyulduğu üçün bitkilər üçün temperatur rejimi təbii yolla 
tənzimlənmişdir. Bu məqsədlə kamera yerləşdiyi otağın pəncərələri daim açıq 
saxlanmışdır. Rütubət və nəmliyi təmin etmək məqsədi ilə əl çiləyicisi və 
Hydrofogger-Humidifier Mod HR-50 N-dən istifadə edilmişdir. Bitkilər 3 yarpaq 
(Z1.3, Z2.0, Feekes=2S) mərhələsində olarkən işıqlanmanın kifayət qədər 
olmaması təsirindən bitkilərin boyları uzanmış, bu məqsədlə Maleic Hidraziddən 
(0.02gr
/
litr) istifadə olunmuşdur. Inhibitor hormondan istifadə üçün uyğun 
temperatur rejimi (18-20C
0
) yaradılmış və məhlul hazırlanaraq çilənmişdir. Təsir 
üçüncü sutkadan etibarən özünü göstərmiş boyatma prosesi dayanmışdır. 
Laboratoriya şəraitində əvvəlcədən əkilmiş 
P.tritici repentis
koloniyaları ilə 
süni sirayətləndirilmişdir. Göbələk koloniyaları yetişdirilməsi üçün tərəvəz şirəsi 

---

322 
aqarlı qida mühitindən və CPDA (carrot+potato dextrose agar) istifadə edilmişdir. 
Bu məqsədlə tərəvəz şirəsi 100 ml (pomidor, yerkökü, çuğundur, kartof, kərəviz), 
aqar 8-10qr, CaCO
3
-0.5-1gr, distillə suyu 400ml əlavə edilərək qaynadılmış, sonra 
avtoklavda 20 dəqiqə, 120C
0
-də sterilizə edilmiş, 2 mm qalınlıqda 50-55C
0
-də 90 
mm-lik petri kasalarına doldurulmuşdur. Süni sirayətlənmə üçün lazım olan 
göbələk koloniyaları, əvvəlki illərdən İsmayıllı, Xaçmaz və Tərtər BTS-dən 
toplanmış nümunələrdən izolə edilmişdir. Nümunələr otaq temperaturunda əvvəlcə 
qaranlıqda (5 sutka) sonra isə 12/12 saat, 2000-2500lux işıq və UBŞ altında ara 
məsafəsi saxlanaraq (20-30 sm ) yetişdirilmişdir. Koloniyalar qida mühitlərindən 
və onların qatılığından asılı olaraq 10-15-ci sutkalarda tünd rəngli sporlar verməyə 
başlamışdır. Süni sirayətlənmə üçün koloniyalar kasalardan götürülərək steril suda 
800ml qarışdırılaraq iri hissəciklərdən təmizlənmiş, 1 damcı Tween əlavə edilərək 
sirayətlənmə (Airbrush inokulyatoru və Vakkumlu pompadan Mod 2 
HV45FG230cx) aparılmışdır. İnokulyasiya 2 dəfə təkrar (3000 ədəd konidi/ml) 
aparılmışdır. Bitkilər 2 sutka qaranlıq rejimdə 20-25C
0
saxlandıqdan sonra, gecə 
gündüz rejiminə keçirilmiş və polietilen kisələrlə mühafizə olunmuşdur. Bitkilərin 
biri-birinə təmas etməməsi və qurumaması üçün hər dibçək ayrıca olaraq polietilen 
kisə ilə mühafizə edilmişdir. 
Şəkil. İnkubasiya(a) və skrininq(b,c). 
İnokulyasiyadan sonra 5-7 gün ərzində bitkilərdə zəifləmə müşahidə edilmiş, 7-8-
ci günlərdən etibarən yoluxmuş yarpaqlardan nümunə alınmış və mikroskopik 
analiz edilmişdir. Bu müddətdə götürülmüş nümunələrdə konidilər inkişaf etməmiş 
müvafiq nekroz və xloroz reaksiyaları aşkar edilmişdir. Nümunələrdə yalnız on 
ikinci gündən başlayaraq yarpaqlar üzərində zəif hiflənmə müşahidə edilmişdir. Bu 
cür nümunələrin mikroskopik analizi zamanı törədicinin yeni əmələgəlmiş 
konidiləri müşahidə edilmişdir. Tədqiqat işlərinin nəticəsi olaraq qeyd etmək 
lazımdır ki, respublikamızın müxtəlif torpaq iqlim şəraitində qoyulmuş təcrübələr 
və aparılmış sahə müşahidələri zamanı həssaslıq göstərən bəzi nümunələr qapalı 
(
in vitro
) şəraitdə də eyni tip həssaslıq reaksiyasına malik olmuşdur. Bu üsul qapalı 
şəraitdə müxtəlif ətraf mühit amillərinin təsiri olmadan patogen və sahib arasındakı 
qarşılıqlı münasibətlərin öyrənilməsi cəhətdən əlverişli olmuşdur. Misal üçün 
apardığımız sahə təcrübələri zamanı yüksək fonda xəstəliyə tutulan sortların 
sonradan yüksək tempraturun təsiri ilə inkişafını dayandırdığı o cümlədən 
sirayətlənmə prosesinin qarşısı alındığı müşahidə edilmişdir. Qapalı (
in vitro
) 
şəraitdə bitkiyə və patogenin inkişafı üçün kifayət qədər münbit şərait yaradılır ki,