Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

 Açar sözlər: 
payızlıq buğda, sirayətlənmə, göbələk, alternaria, qara rüşeym, 
spor 
Ключевые слова: 
озимая пшеница, заражение, гриб, альтернария, 
черный зародыш, спор 
 Key words: 
winter wheat, infection, fungus, alternaria, black embryo, spores 

---

326 
Taxılda məskunlaşan mikroorqanizmlər onun toxumluq, texnoloji və sanitar-
gigiyenik xüsusiyyətlərinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Alternaria növündən 
olan göbələklərə, demək olar ki, bütün dünyada əsas taxıl bitkilərinin (buğda, arpa, 
yulaf, çovdar və s.) toxumlarında, başqa göbələklərə və bakteriyalara nisbətən
daha sıx rast gəlinir və taxılın mikrobiotasının ən adi komponentini təşkil edirlər. 
Taxıl bitkilərinin alternariozu promlemi çoxdan yaranmışdır. Rusiyada bu 
xəstəliklərə hələ XX əsirin əvvəllərində diqqət yetirilməyə başlanmışdır. Kursk 
vilayətində çovdar və arpada Alternaria göbələklərinə sıx-sıx rast gəlindiyinə dair 
ilk məlumatlar 1903-cü ilə təsadüf edir. [2]. Hal-hazırda taxıl bitkilərinin 
alternariozu taxılçılıqla məşğul olan bütün ölkələrdə geniş yayılmışdır ki, bunu son 
illərin nəşrləri də sübut edir.
Uzun tarixli olmasına baxmayaraq dənli bitkilərin alternariozlarının 
öyrənilməsi hal-hazırda da öz aktuallığınıitirməmişdir. Ənənəvi olaraq 
p.Alternaria
göbələkləri ilə əlaqələndirilən xəstəliklərin etiologiyası və 
zərərvericiliyinə dair biri-birinə zidd olan fikirlər mövcuddur. Bu qrupdan olan 
göbələklərin nümayəndələrinin sistematikası dolaşıq və bəzən mübahisəlidir ki, bu 
da təyinedilmə (identifikasiya) zamanı yol verilən səhvlərin səbəblərindən biridir. 
Yalnış eyniləşdirilmə, Rusiya ədəbiyyatında qalan bəzi əfsanələr, hərdən isə 
beynəlxalq miqyasda sıxıntılar doğurur. Alternaria növünün, taxılı kontaminasiya 
(bir neçə hadisənin biri-birinə qarışdırılması) edən sürətli və doğru 
eyniləşdirilməsinin olmaması 2002-ci ilin oktyabr ayında Braziliyanın karantin 
xidmətləri və Ukraynanın buğda ixracatçıları arasında mübahisəyə gətirdi ki, bu da 
Ukraynanın ciddi maliyyə itkisinə səbəb oldu. Az məlum olan göbələklə 
sirayətlənməsi səbəbindən 82 min ton buğdanın idxalı dayandırıldı. Nəticədə 
göbələk A.triticina kimi müəyyən edilmişdir ki, bu da karantinin qaldırılmasına 
imkan verdi.
Son illərdə 
p.Alternaria
göbələyinin tədqiqatlarında bəzi nailiyyətlər əldə 
olunmuşdur. Bu növün, bir çox ziddiyyətləri (lakin hələlik hamısını deyil) aradan 
qaldıran və növlərin adlarının böyük çoxluğunda qayda-qanun yaradan 
sistematikasının araşdırılması aparılmışdır. Onun bir çox növlərinin genişlənməsi 
daha yaxşı tədqiq edilmişdir. Eyni zamanda, əlverişsiz hava şəraitinin təsirinə 
məruz qalmış taxılın biokimyəvi və fizioloji xüsusiyyətlərinin tədqiqatlarından 
maraqlı nəticələr əldə olunmuşdur. Bu nailiyyətlər bizim taxılın alternariozu 
barədə olan təsəvvürlərimizə düzəlişlər edir.
Rusiya ərazisində2000-2012-ci illər ərzində buğdanın, arpanın və digər 
dənlilərin toxumunda Alternarianın aşağıdakı növləri aşkar edilmişdir: 
A.tenuissima, 
A.alternata, 
A.arborescens, 
A.avenicola 
və 
A.infectoria 
kompleksinin növləri. Yuxarıda sadalanan göbələklər p.Alternarianın yalnız 
morfoloji əlamətlərinə görə deyil, həm də ekoloji xüsusiyyətlərinə və praktiki 
əhəmiyyətinə görə fərqlənən üç müxtəlif bölmələrinə aiddirlər. 
Alternariyanın dənli-taxıl bitkilərində daha çox üç növü geniş yayılmışdır. 
Başqalarına nisbətən daha çox 
A.tenuissimaya
rast gəlinir, daha seyrək, lakin hər 
yanda 
A.alternata
və
A.arborescens
aşkar olunur. Rusiyada bu patogenlərlə 
sirayətlənməyə yüksək dərəcədə buğda və arpa toxumları meyillidirlər. Onların 

---

327 
sirayətlənməsi 30-90%, orta hesabla təxminən 50% təşkil edir. Ölkənin avropa 
hissəsində ümumilikdə o, iki dəfə aşağı idi və nadir hallarda 50% keçirdi. 
A.alternata növü onun “gerçək” zəif anlamında taxıl nümunəsinin yalnız 10-15% 
aşkar olunurdu. Onunla sirayətlənmə hesablanmış faizləri aşmırdı. A.arborescens 
növü də az rast gəlinən idi, lakin bəzi yerlərdə A.alternataya nisbətən daha sıx rast 
gəlinirdi. Bu bölmənin bütün sadalanan növləri öz bioloji və təsərrüfat 
xüsusiyyətlərinə görə oxşardırlar. Alternarianın xırda sporlu növlərini müxtəlif 
bitkilərin, həmçinin də buğdanın alt qoca yarpaqlarında aşkar etmək çətin deyil. 
Sağlam yarpaqları bu növlərlə sirayətləndirmək cəhdləri, ən azı laborator şəraitdə 
az-çox əhəmiyyətli dərəcədə sirayətlənməyə gətirib çıxarmır. Başqa göbələklərlə 
sirayətlənmə, mexaniki zədələnmələr və həmçinin yarpaqların yaşı (qocalması) 
toxumada Alternarianın xırda sporlu növlərinin inkişaf etməsinə və nekrotik 
ləkələrin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Tez-tez bu növlər başqa patogenləri 
müşayiət edir və xəstəliyi gücləndirməyə və bununla itkini artırmağa qadirdirlər.
Məlumdur ki, sünbülün