Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

Key words:
bread wheat, protein, tryptophane 
Keyfiyyətli və məhsuldar sortların alınması üçün dünyanın bir çox ölkələrində 
dənli bitkilərin kolleksiyası toplanır, saxlanılır və yeni sortların alınmasında geniş 
istifadə olunur. Azərbaycan Respublikasının müxtəlif torpaq-iqlim şəraitində yeni 
buğda sortlarının yetişdirilməsində qarşıya qoyulan əsas tələb sortların
məhsuldarlığının artırılmasından, dənin keyfiyyət göstəricilərinin yüksəldilməsindən 
və.s ibarətdir. 
Yer kürəsində əhalinin sayının getdikcə artması bəşəriyyətin əsas qida mənbəyi 
olan çörəyə, yəni dənli-taxıl bitkilərinə, xüsusilə buğdaya olan təlabatın durmadan 
yüksəlməsi ilə müşaiət olunur. Çörəkbişirmədə çörəyin keyfiyyəti buğda dəninin 
ununda zülalın və kleykavinanın miqdarından asılıdır. Odur ki, dünyanın qabaqcıl 
genetik və seleksiyaçılarının qarşısında duran başlıca məqsəd bir sıra faydalı və 
qiymətli keyfiyyət və kəmiyyət əlamətlərini özündə cəmləşdirən yeni buğda sortları 
yaratmaqdır. 
Azərbaycan buğdanın forma və növmüxtəlifliyinə görə dünyada birinci 
yerlərdən birini tutur. Burada 14 növ və 280 növmüxtəlifliyinə aid 8000 buğda 
nümunəsi toplanmışdır (İ.D.Mustafayev). 
Genotip haqqında irsi informasiyanın alınmasında əsas üsullardan biri zülal 
polimorfizminin tədqiq edilməsidir. Belə ki, irsi informasiyaların alınması xüsusi 
spesifikliyə malik zülallar vasitəsilə həyata keçirilir. 
Məlumdur ki, zülal genetik sistemin əsas məhsulu olmaqla, onun sintezinə 
müvafiq genlər və ya DNT molekulunun uyğun sahəsi nəzarət edir(C.Ə.Əliyev). 
Dənli bitkilərin məhsuldarlığının artırılması və keyfiyyətinin yüksəldilməsi 
daima seleksiyaçılar qarşısında duran əsas problemlərdən olmuşdur. 
İnsanların zülala olan təlabatlarının müəyyən hissəsinin təminatında buğda və 
ondan hazırlanmış yeyinti məhsullarının böyük rolu vardır. Digər tərəfdən isə 
heyvandarlıq sahəsində buğda, arpa, qarğıdalı və.s bitkilərə böyük ehtiyac duyulur. 
Bu baxımdan problemin aktuallığı nəzərə alınaraq, ayrı-ayrı bölgələrdə 
toplanmış yumşaq buğda nümunələrində biokimyəvi tədqiqatlar aparılmışdır: zülal, 
əvəzolunmaz amin turşularından lizin və triptofanın miqdarı öyrənilmişdir. 
Hesablamalara görə insanların gündəlik zülala olan ehtiyacının təxminən
yarısı dənli bitkilərin hesabına ödənilir. 
Bu aspektdən tədqiq olunmuş nümunələrdən yüksək zülallılarının seçilib
seleksiya işində istifadə edilməsi əsas istiqamətlərdən biridir. 
Dünyada kəskin taxıl qıtlığı mövcuddur. Yalnız 4 dövlət (ABŞ, Kanada, 
Argentina və Avstraliya) ixrac üçün kifayət qədər artıq taxıla malikdir.120 dövlət isə 
xaricdən taxıl alır. Şübhəsiz ki, müasir şərait üçün taxılın keyfiyyəti mühüm iqtisadi 
göstəricidi (V.P.Şamanin). 
Buğdadan hazırlanan bir çox məhsullar əsirlər boyu əhalinin ərzağa olan 
təlabatının ödənilməsində mühüm yer tutur. Dünyanın bir çox ölkələrində o cümlədən 
ABŞ-da, Sankt-Peterburqda N.İ.Vavilov adına Ümumittifaq Bitkiçilik İnstitutunda, 
Krasnodar Kənd Təsərrüfatı Elmi Tədqiqat İnstitutunda və s. toplanmış dənli 
bitkilərdən genetik fond yaradılmışdır. Həmin fondun nümunələrindən yeni formalı 

---

389 
müxtəlif sortların alınmasında başlanğıc material kimi geniş istifadə olunmaqdadır 
(V.F.Dorofeyev). 
Bu sahədə respublikamızda Elmi-Tədqiqat Əkinçilik İnstitutu ilə AMEA
Genetik Ehtiyatlar İnstitutu qarşılıqlı əməkdaşlıq həyata keçirir. 
Belə ki, akademik C.Ə.Əliyevin rəhbərliyi altında müasir molekulyar 
biologiya metodlarının seleksiyada tətbiqi əsasında yeni məhsullar və keyfiyyətli bərk 
və yumşaq buğda sortları həyata vəsiqə almışdır. Akademikin müəllifi olduğu
”Əzəmətli-95”, ”Tale-38”, ”Aran“, “Nurlu-99” yumşaq buğda sortlarının əkin
sahələri ildən ilə genişlənir və hər hektardan 7-8 ton məhsul əldə olunur 
(C.M.Talai). 
Tədqiqatın nəticəsi göstərir ki, analiz olunmuş nümunələrdə zülalın miqdarı 1-
2% arasında dəyişir. Ən çox zülallı nümunələrdən əkin №-si 21olan hibrid Milturum 
və əkin №-si 57 olan Oğuz h=714m Ferrugineum 14,80%, ən az isə əkin №-si 47 
olan Erytrospermum 12.55% nümunəsidir. Demək zülalın miqdarı 12.55%-14.80% 
arasında dəyişir. Standart Aran sortunda isə zülalın miqdarı 14.05% -dir. 
30 yumşaq buğda nümunəsi içərisində standarta nisbətən yüksək proteinli 7 
nümunə seçilmişdir. Bunlar №9 Graecum 24,63%, №21 Milturum 14.80, №4 
Erytrospermum 14.62, №57 Oğuz h=714m Ferrugineum 14,80%, №49 
Erytrospermum 14.63% nümunələridir. 
Son zamanlar zülalla yanaşı tərkibindəki əvəzolunmaz amin turşularına, 
xüsusilə triptofanın çoxluğuna da əhəmiyyət verilir. Maddələr mübadiləsində mühüm 
rol oynayan maddələrdən biri də triptofandır . Cədvəldən göründüyü kimi onun 
miqdarı nümunələrin növmüxtəlifliyindən asılı olaraq 50-140 mq (100 qr-da mq-la ) 
arasında dəyişir. Belə ki, ən çox triptofan, əkin nömrəsi 23 olan hibrid mənşəli 
Milturumda 140 mq-dır, ən az isə əkin nömrəsi 43 olan hibrid mənşəli
Erytrospermumda 50 mq-dır (100 qr-da mq-la ). Standart Aran sortunda isə 
triptofanın miqdarı 85 mq (100 qr-da mq-la ) olmuşdur. 30 yumşaq buğda nümunəsi 
içərisində standart Aran sortuna nisbətən yüksək triptofanlı 9 nümunə seçilmişdir.
Analiz nəticəsində həm triptofanı, (100 mq ( 100 qr-da mq -la), həm də proteini 
(14.63%), nisbətən yüksək olan №9 Graecum nümunəsi aşkar edilmişdir. 
Beləliklə, tədqiq olunan nümunələr içərisində biokimyəvi göstəricilərinə görə 
fərqlənənlər seçilərək gələcəkdə yeni sort alınmasında istifadə oluna bilər.