Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

 
 
 
 

---

394 
Cədvəl 1. 
 
Qazax rayonunda əkilmiş qarğıdalı genotiplərində bəzi biokimyəvi göstəricilər 
(2010-cu il məhsulu) 
 
s/s 
Kataloq 
nömrəsi
Nümunənin 
adı
Protein 
(Nx6.25), 
%-lə 
Yağ, %-lə 
Triptofan
100 qr-da 
mq-la 
Nişasta, %-lə 
Z.mays. Saccharata Sturt –şəkərli
1 
KF-59 
Lənkəran
5.83 
7.90 
200 
43.8 
2 
KF-52 
Abşeron 
8.75 
9.52 
240 
44.6 
3 
KF-62 
Beyləqan 
11.6 
8.63 
221 
47.0 
Z.mays.Indentata Sturt – dişvari 
4 
485 
Zaqatala 
8.75 
8.63 
222 
54.1 
5 
KF-31 
Sort Mirvari 
8.26 
8.12 
200 
63.8 
6 
KF-49 
Lerik 
9.29 
6.31 
200 
65.0 
Z.mays.everta Sturt -partlayan 
7 
248 
Zaqatala 
6.59 
8.12 
300 
51.0 
8 
250 
Zaqatala 
10.17 
9.07 
200 
47.8 
9 
247 
Zaqatala 
8.34 
10.5 
250 
54.2 
Z.mays.amylacea Sturt –yumşaq 
10 
KF-50 
Lerik 
7.50 
7.89 
200 
58.7 
11 
KF-3 
Astara 
10.69 
6.27 
200 
54.0 
12 
KF-4 
Astara 
8.75 
7.90 
300 
54.6 
Z.mays. İndurata.Sturt-nəbati 
13 
KF-1 
Astara 
9.25 
6.05 
128 
66.4 
14 
KF-13 
Astara 
8.00 
9.16 
300 
60.6 
Z.mays.amylacea Sturt -nişastalı 
15 
KF-23 
Şirvan sortu 
8.20 
10.1 
350 
66.4 
Cədvəl 2 
Abşeron rayonunda əkilmiş qarğıdalı genotiplərində bəzi biokimyəvi göstəricilər 
(2010-cu il məhsulu) 
 
S/S 
Kataloq 
nömrəsi
Nümunənin 
adı
Protein 
(Nx6.25) 
 %-lə 
Yağ, 
 %-lə 
Triptofan,
100 qr-da 
mq-la 
Nişasta 
 %-lə 
Z.mays. Saccharata Sturt –şəkərli 
1 
KF-59 
Lənkəran
8.86 
7.84 
200 
43.0 
2 
KF-52 
Abşeron 
8.25 
7.22 
300 
38.3 
3 
KF-62 
Beyləqan 
8.20 
8.12 
251 
43.6 
Z.mays. Indentata Sturt – dişvari 
4 
485 
Zaqatala 
7.58 
8.50 
175 
54.2 
5 
KF-31 
Sort Mirvari 
9.29 
7.76 
170 
57.4 
6 
KF-49 
Lerik 
10.2 
7.28 
178 
59.0 
Z.mays .everta Sturt -partlayan 
7 
248 
Zaqatala 
6.86 
7.78 
300 
47.8 
8 
250 
Zaqatala 
8.34 
8.38 
215 
51.0 

---

395 
9 
247 
Zaqatala 
9.40 
7.46 
225 
54.2 
Z.mays .amylacea Sturt –yumşaq 
10 
KF-50 
Lerik 
7.97 
8.10 
200 
50.0 
11 
KF-3 
Astara 
7.10 
6.25 
200 
51.0 
12 
KF-4 
Astara 
8.00 
7.86 
312 
60.6 
Z.mays.İndurata.Sturt-nəbati 
13 
KF-1 
Astara 
9.25 
6.05 
200 
60.0 
14 
KF-13 
Astara 
8.00 
9.16 
350 
57.4 
Z.mays .amylacea Sturt -nişastalı 
15 
KF-23 
Şirvan sortu 
8.20 
10.14 
175 
60.6 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
Kubiczek R., Luczak W., Molski B. Protein resources in wild Secale species. 
Kulturpflanze XXIX, 1981, p. 159-167 
2.
А.M.Кулиев. Азербайджанские местные формы кукурузы и их 
перспективные самоопыленные линии. Материалы по генетике и 
селекции с/х растений. Издательство Акад.наук Азерб.ССР, Баку, 1964. 
3.
Иванов Н.Н; Сичкарь Н.М. Биохимия ячменя //Биохимия культурных 
растений. М.-Л; 1958 Т.1, с. 394 
4.
Ермаков А.И., Ярош Н.П. Определение триптофана в семенах, Бюлл. 
ВИР, вып 14, 1969, с. 31-35 
5.
Черепанов С.К. Сосудистые растения России и сопредельных государств. 
СП-б. 1995. с.759-760 
 
ИЗУЧЕНИЕ НЕКОТОРЫХ БИОХИМИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ 
КУКУРУЗЫ В КАЗАХСКОМ И АПШЕРОНСКОМ РАЙОНАХ 
 
Р.Г.Искендерова, Г.Г.Касумов, Ф.А.Касаманли 
Институт Генетических Ресурсов 
Целью данного исследования являлось изучение химического состава 
коллекционных образцов кукурузы собранных в генбанке института ГР 
(ZeaMaysL.), выращенных в Казахском и Апшеронском районах Азербайджана. 
В изученных образцах определены содержание протеина, жира, крахмала и
триптофана.
 
THE STUDY OF SOME BIOCHEMICAL COMPOSITIONS OF CORN (
ZEA 
MAYS 
L.) GENOTYPES GROWN IN KAZAX AND ABSHERON REGION OF 
AZERBAIJAN 
R.H.Isgandarova, G.G.Gasimov, F.A.Kasamanli 
Genetic Resources Institute of ANAS 
 

---

396 
The study was dedicated to the investigation of the biochemical indicators of 
studied 
corn
genotypes from genbank of Genetic Resources Institute. The content of 
proteins, oils, starch and tryptophan in the grains were determined.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

397 
V.BECƏRMƏ TEXNOLOGİYASI 
UOT 631. 582 
DƏNLI VƏ YEM BİTKİLƏRİNDƏN İBARƏT NÖVBƏLİ VƏ FASİLƏSİZ 
ƏKİNLƏRDƏ BİTKİLƏRİN KÖK KÜTLƏSİ, KÖVŞƏN QALIĞI VƏ 
MƏHSULDARLIĞI 
 
M.Y.RZAYEV, Z.M.ABDULLAYEVA 
 
Aqrar elmləri üzrə fəlsəfə doktorları 
Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu, Bakı 1098, Pirşağı qəs. Sovxoz 2 
Tel: [phone] 
Məqalədə növbəli və fasiləsiz əkinlərdə torpağın münbitlik elementlərinin 
yaxşılaşmasında rolu olan sələflərin, müxtəlif bitki qalıqlarının miqdarı və bitkilərin 
məhsuldarlığı müqayisəli şəkildə verilmişdir. 
Açar sözlər: 
bitki, torpaq, alaq, növbəli əkin, fasiləsiz əkin, kök kütləsi 
Ключевые слова:
растение, почва, сорняки, севооборот, бессменный 
посев, масса корня 
Key words: 
plant, soil, weeds, rotation, continuous planting, root ma 
Torpaqların fasiləsiz istifadəsi onun özünü bərpa imkanlarını xeyli azaldır. 
Aqrotexniki qaydalara tam əməl olunmaması və suvarma suyundan səmərəli istifadə 
edilməməsi üzündən torpaqların münbitliyi azalır, nəticədə məhsuldarlıq göstəriciləri 
ildən-ilə aşağı düşür. Fermerlərin istifadəsində olan torpaqlar Respublika üzrə kənd 
təsərrüfatı üçün yararlı olan torpaqların xeyli hissəsini təşkil edir. Belə torpaqlar daha 
çox davamlı istismara məruz qalır. 
Göstərilən problemləri yoluna qoymaq üçün torpağın becərilməsində torpağın 
qorunması və bərpasını təmin edən texnologiyaların işlənilməsi zəruridir. 
Aparılmış tədqiqatın məqsədi davamlı əkinçilikdə torpağın münbitliyinin 
qorunması və bərpası üçün səmərəli becərmə üsullarının öyrənilməsindən ibarət 
olmuşdur. Bu məqsədlə 2013-2014-cü illərdə Əkinçilik ET İnstitutunun Abşeron 
Yardımçı Təcrübə Təsərrüfatının boz-qonur torpaqlarında aşağıdakı sxem üzrə 
tədqiqatlar aparılmışdır. 
 
1-ci sxem: qarğıdalı-payızlıq buğda-arpanın növbələşməsi; 
2-ci sxem: qarğıdalı-payızlıq buğda-arpanın fasiləsiz əkini. 
 
Təcrübələr 3 təkrarda aparılmaqla hər bölmənin sahəsi 120m
2
(20m x 6m) 
olmuş,tədqiqat obyekti kimi qarğıdalının (Zea mays L.) Zaqatala-420, payızlıq 
buğdanın (Triticum aestivum L.) Qobustan və arpanın (Hordeum vulqare L.) 
Cəlilabad-19 sortlarından istifadə edilmişdir. 

---

398 
Payızlıq buğda və arpa hektara 200 kq, qarğıdalı isə 20 kq səpin norması ilə 
səpilmişdir. Qarğıdalı bitkisi üçün cərgəaraları 70 sm, bitki araları 20-25sm 
olmuşdur.
Çöl tədqiqat işləri və bitkilər üzərində müşahidələr, becərmələrə aid bütün 
aqrotexniki tədbirlər və məhsulun struktur elementləri bitkilərin becərilməsinə dair 
tövsiyələrə uyğun olaraq yerinə yetirilmişdir 

1

. 
Mart ayında hektara təsiredici maddə hesabı ilə buğda və arpanın hər birinə 90 
kq, qarğıdalıya 3-5 yarpaq mərhələsində 90 kq, süpürgələmədən qabaq 60 kq azot 
gübrəsi yemləmə şəklində verilmişdir. 
Tədqiqatlar zamanı hər iki əkində bitkilər üzərində fenoloji müşahidələr 
aparılmış, bitki sıxlığı, alaqların miqdarı və növləri, torpaqda kök kütləsi və kövşən 
qalıqları, bitkilərin məhsuldarlığı öyrənilmişdir. 
Ərzaq tələbatının ödənilməsində mühüm yer tutan taxıl bitkiləri ilə yanaşı 
sənayedə dən və heyvandarlığın inkişafında yaşıl yem kimi yüksək potensiala malik 
olan qarğıdalı bitkisinin də növbəli və fasiləsiz əkinləri müqayisəli öyrənilmişdir.
Fenoloji müşahidələrdə bitkilər üzrə bütün inkişaf mərhələləri qeydə 
alınmışdır. Payızlıq buğda, arpa və qarğıdalı bitkiləri üzərində aparılmış fenoloji 
müşahidələrin nəticələrinə görə növbəli və fasiləsiz əkinlərdə bitkilərin inkişafında 
nəzərə çarpacaq fərq alınmamışdır. 
Çox saylı tədqiqatların nəticələrinə görə torpağın münbitliyinin qorunmasında 
və yaxşılaşdırılmasında üzvi maddələri əmələ gətirən amillərin rolu çox yüksəkdir 

2

.
Məhsulu yığıldıqdan sonra kənd təsərrüfatı bitkiləri kök kütləsi və kövşən 
qalıqları şəklində torpağa küllü miqdarda üzvi maddə daxil olmasına səbəb olur ki, bu 
da öz növbəsində torpağın münbitliyini yaxşılaşdırır. Bitkilərin kök kütləsi və kövşən 
qalıqları əlverişli şəraitdə mikroorqanizmlərin təsirinə məruz qalaraq çürüyür, üzvi 
maddəyə çevrilir 

3

. 
Kök və kövşən qalıqları tərəfindən torpağa daxil olan qida maddələrinin 
miqdarının müxtəlifliyi bitki qalıqlarının və onların tərkibindəki qida elementlərinin 
miqdarı ilə əlaqədardır. Torpağa bitkilərin kök kütləsi və kövşən qalıqları ilə daxil 
olan qida maddələrindən başqa, həm də küllü miqdarda karbon qazı daxil olmaqla 
bitkilərin daha səmərəli qidalanması üçün əlverişli şərait yaranır 

4

. Bu da öz 
növbəsində bitkilərin məhsuldarlığını və məhsulun keyfiyyətini yüksəldir. Tədqiqat 
illərində növbəli və fasiləsiz əkinlərdə sələflərdən asılı olaraq torpağın 0-20 və 20-40 
sm-lik qatlarında kök kütləsinin miqdarı müxtəlif olmuşdur (cədvəl1). 
Cədvəldən göründüyü kimi növbəli və fasiləsiz əkinlərdə bütün bitkilər üzrə 
kök kütləsinin əsas hissəsi torpağın üst qatında toplanmışdır. Növbəli əkində 0-20 
sm-lik torpaq qatında qarğıdalının kök kütləsi kövşən qalığı ilə birlikdə hektardan 
41,6 s, payızlıq buğdanınkı 37,1 s və arpanınkı isə 35,8 s olmuşdur. Bu halda fasiləsiz 
əkinlərdə üzvi qalıqlar aşağı olmaqla uyğun olraq hektardan 40,5; 34,7 və 34,4 s 
təşkil etmişdir. 

---

399