Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

Cədvəl 1
Becərmə amillərinin payızlıq buğda sortlarında məhsulun struktur 
elementlərinə təsiri, gübrəsiz (nəzarət) fonda 
 
 
Sortlar 
Səpin 
müddətləri 
Səpin 
normaları, 
hektara mln. 
ədəd 
1m
2
 dən 
çixan 
ümumi 
biokütlə, 
qr 
1 sünbüldə olan 
1m
2
-dən 
çixan dənin 
kütləsi, 
qr 
1000 
dənin 
kütləsi, 
qr 
Təsərrü 
fat 
faydalılıq 
əmsalı 
dənin 
sayi, 
ədəd 
sünbülcü 
yün 
sayı,ədəd 
Əz
əmətli
-95
Oktyabrın 3-
cü ongünlüyü 
3,0 
1462,6 
37,7 
14,3 
382,3 
38,0 
0,26 
4,0 
1571,7 
36,3 
13,3 
389,9 
36,9 
0,25 
5,0 
1608,4 
35,0 
11,7 
358,1 
36,0 
0,22 
Noyabrın
1-ci ongünlüyü 
3,0 
1537,0 
38,0 
14,3 
430,9 
39,8 
0,28 
4,0 
1664,2 
36,9 
13,0 
452,6 
38,7 
0,27 
5,0 
1675,1 
35,3 
12,0 
398,1 
37,7 
0,24 
Noyabrın 2-
ci ongünlüyü 
3,0 
1453,3 
32,0 
11,7 
334,0 
37,4 
0,23 
4,0 
1549,7 
30,3 
10,7 
340,9 
36,2 
0,22 
5,0 
1538,4 
28,7 
9,7 
311,0 
35,3 
0,20 
Ar
an
Oktyabrın 3-
cü ongünlüyü 
3,0 
1535,0 
42,0 
17,0 
458,0 
40,0 
0,30 
4,0 
1605 , 0 
40,3 
16,0 
454,1 
39,5 
0,28 
5,0 
1629,3 
39,0 
15,0 
435,9 
38,9 
0,27 
Noyabrın 1-
ci ongünlüyü 
3,0 
1468,3 
38,0 
15,7 
376,4 
37,2 
0,26 
4,0 
1489,8 
36,7 
14,3 
355,4 
35,3 
0,24 
5,0 
1520,8 
35,3 
13,3 
320,0 
35,0 
0,21 
Noyabrın 2-
ci ongünlüyü 
3,0 
1451,3 
34,7 
13,0 
340,8 
35,1 
0,24 
4,0 
1474,7 
33,3 
12,0 
312,0 
33,6 
0,21 
5,0 
1494,7 
30,0 
10,3 
287,4 
32,8 
0,19 

---

403 
Məhsulun struktur göstəriciləri tətbiq olunan aqrofonun səviyyəsindən asılı 
olaraq dəyişir. Belə ki, aqrofon optimal olduqda məhsul göstəriciləri yüksəlir. 
Becərmə amillərindən asılı olaraq payızlıq buğdanın məhsul göstəriciləri öyrənilərək 
nəticəsi 1,2 və 3 saylı cədvəllərdə verilmişdir. 
Erkən səpinlərdə bitkilərin məhsuldarlığı aşağı, qışa davamliliğı isə çox zəif 
olmuşdur. Erkən səpin aparılmış sahələdə bitkilər daha surətlə inkişaf edərək boruya 
çıxma fazasına daxil olaraq məhv olurlar. Gecikmiş səpinlərdə isə seyrəklik əmələ 
gəlir və məhsuldarlıq aşağı düşür. Payızda zəif kök atmış bitkilərdə kollanma 
zəifləyir və qışda şaxta düşənə qədər tələf olurlar.
 
 
Cədvəl 2 
Becərmə amillərinin payızlıq buğda sortlarında məhsulun struktur 
elementlərinə təsiri,N90P60K40 gübrə fonunda 
Apardığımız tədqiqatların üçillik orta nəticələrinə əsasən qeyd etmək olar ki, 
Əzəmətli-95 sortunda noyabrın birinci ongünlüyündə, Aran sortunda isə oktyabrın 
üçüncü ongünlüyündə məhsulun struktur göstəriciləri yüksək olmuşdur. 
 
Belə ki, Əzəmətli-95 sortunda noyabrın birinci ongünlüyündə İkinci səpin 
müddətində müvafıq olaraq 1m
2
sahədən çıxan ümumi biokütlənin çəkisi 3,0; 4,0 və 
5,0 mln/ha səpin normalarında gübrəsiz (nəzarət) variantda 1537,0; 1664,2 və 
1675,1qram, N
60
P
40
+15 ton peyin variantında 1692,0; 1816,7 və 1828,3 
qram,N
90
P
60
K
40
gübrə fonunda isə 1617,7; 1786,7 və 1792,3 qram olmuşdur. Aran 
Sortlar 
Səpin 
müddətləri 
Səpin 
normalari, 
hektara 
mln.ədəd 
1m
2
-dən 
çıxan 
ümumi 
biokütlə, 
qr 
1 sünbüldə olan 
1m
2
-dən 
çıxan 
dənin 
kütləsi, qr 
1000 
dənin 
kütləsi, 
q-la 
Təsərrü 
fat 
faydalılıq 
əmsalı 
dənin 
sayi, 
ədəd 
sünbülcü-
yün sayı, 
ədəd 
Ə
zə
m
ət
li
-95
Oktyabrın 
3-cü
ongünlüyü 
3,0 
1537,7 
42,0 
14,9 
571,6 
42,0 
0,37 
4,0 
1665,7 
40,0 
14,7 
594,2 
39,6 
0,36 
5,0 
1703,7 
37,0 
13,0 
547,3 
38,5 
0,32 
Noyabrın
1-ci
ongünlüyü 
3,0 
1671,7 
46,5 
17,3 
661,9 
43,9 
0,40 
4,0 
1786,7 
44,7 
17,2 
686,3 
43,3 
0,38 
5,0 
1792,3 
44,1 
16,1 
633,8 
40,7 
0,35 
Noyabrın
2-ci
ongünlüyü 
3,0 
1518,7 
36,3 
14,2 
542,5 
39,1 
0,36 
4,0 
1624,7 
35,1 
13,5 
570,4 
37,6 
0,35 
5,0 
1653,0 
32,5 
12,1 
522,8 
37,3 
0,32 
A
ra
n
Oktyabrın
3-cü
ongünlüyü 
3,0 
1590,7 
49,7 
19,3 
633,1 
45,5 
0,40 
4,0 
1686,7 
47,0 
18,0 
628,3 
44,5 
0,38 
5,0 
1712,8 
44,0 
16,7 
592,2 
43,0 
0,35 
Noyabrın
1-ci
ongünlüyü 
3,0 
1506,3 
45,0 
15,7 
557,9 
42,8 
0,37 
4,0 
1607,3 
39,0 
16,3 
556,3 
40,9 
0,35 
5,0 
1653,3 
37,0 
15,7 
527,6 
40,2 
0,32 
Noyabrıın
2-ci
ongünlüyü 
3,0 
1461,0 
37,7 
16,0 
486,2 
39,0 
0,33 
4,0 
1592,3 
37,0 
15,0 
503,4 
37,0 
0,32 
5,0 
1619,7 
34,4 
14,7 
490,1 
36,1 
0,30 

---

404 
payızlıq buğda sortunda isə müvafiq olaraq 1m
2
sahədən çıxan biokütlənin çəkisi 3,0; 
4,0 və 5,0 mln/ha səpin normalarında gürəsiz (nəzarət) variantda 1535,0; 1605,0 və 
1629,3 qram, N
60
P
40
+15 ton peyin variantında 1671,7; 1759,3 və 1774,7 qram,
N
90
P
60
K
40
gübrə variantında isə 1590,7; 1686,7 və 1712,8 qram təşkil etmişdir.
Cədvəllərdən göründüyü kimi təcrübə illərində üçillik orta göstəricilərə əsasən 
noyabrın birinci ongünlüyündə Əzəmətli-95 sortunda gübrəsiz variantda bir sünbüldə 
olan dənin sayı 3,0 mln/ha səpin normasında 38,0 ədəd, 4,0 mln/ha səpin normasında 
36,9 ədəd, 5,0 mln/ha səpin normasında 35,3 ədəd, bir sünbüldə oln sünbülcüklərin 
sayı 14,3; 13,0 və 12,0 ədəd olmuşdur. 
 
Cədvəl 3 
Becərmə amillərinin payızlıq buğda sortlarında məhsulun struktur 
elementlərinə təsiriN
60
P
40
+15 ton peyin fonunda 
N
60
P
40
+15 ton peyin fonunda müvafiq olaraq bir sünbüldə dənin sayı 46,9; 45,6 
və 41,9 ədəd, N
90
P
60
K
40
gübrə fonunda isə bir sünbüldə olan dənin sayı 46,5; 44,7 və 
44,1ədəd, bur sünbüldə olan sünbülcüklərin sayı 17,3; 17,2 və 16,1 ədəd olması 
müəyyən edilmişdir. Aran sortunda isə bu göstəricilər müvafiq olaraq optimal səpin 
müddətində (oktyabrın 3-cü ongünlüyündə) 3,0; 4,0 və 5,0 mln/ha səpin normasında 
gübrəsiz (nəzarət) variantda bir sünbüldə olan dənin sayı 42,0; 40,3 və 39,0 ədəd, bir 
sünbüldə olan sünbülcüklərin sayı 17,0; 16,0 və 15,0 ədəd, N
60
P
40
+15 ton peyin 
fonunda bir sünbüldə dənin sayı 48,1; 47,8 və 44,7 ədəd, bir sünbüldə olan 
S
or
tl
ar
 
 
Sə
pi
n 
 
mü
dd
ətl
ər
i 
Səpin 
normalari, 
hektara 
mln ədəd 
1m
2
- dən 
çixan 
ümumi 
biokütlə, 
qr 
1 sünbüldə olan 
1m
2
-dən 
çixan dənin 
kütləsi,
qr 
1000 
dənin 
kütləsi, 
qr 
Təsərrü 
fat 
faydalılıq 
əmsalı 
dənin 
sayi, 
ədəd 
Sünbül 
cüyün 
sayı, 
ədəd 
Ə
zə
m
ət
li
-
95
Oktyabrın
3-cü 
ongünlüyü 
3,0 
1594,7 
44,0 
15,7 
615,4 
43,3 
0,39 
4,0 
1700,7 
42,5 
14,3 
638,4 
41,5 
0,38 
5,0 
1710,7 
36,7 
12,7 
608,4 
40,6 
0,36 
Noyabrın 
1-ci
ongünlüyü 
3,0 
1692,0 
46,9 
17,4 
702,3 
44,7 
0,42 
4,0 
1816,7 
45,6 
16,3 
739,1 
44,2 
0,41 
5,0 
1828,3 
41,9 
14,5 
650,0 
41,1 
0,36 
Noyabrın
2-ci 
ongünlüyü 
3,0 
1596,8 
37,3 
13,0 
558,9 
41,9 
0,35 
4,0 
1673,7 
34,7 
11,7 
573,4 
41,0 
0,34 
5,0 
1690,3 
32,0 
10,9 
554,5 
38,7 
0,33 
A
ra
n
Oktyabrın 
3-cü
ongünlüyü 
3,0 
1671,7 
48,1 
19,7 
697,5 
46,5 
0,42 
4,0 
1759,3 
47,8 
17,3 
721,3 
46,0 
0,41 
5,0 
1777,4 
44,7 
15,7 
628,1 
44,3 
0,35 
Noyabrın 
1- ci 
ongünlüyü 
3,0 
1586,4 
44,0 
16,7 
595,8 
43,7 
0,38 
4,0 
1738,3 
41,0 
15,0 
638,0 
42,5 
0,36 
5,0 
1746,1 
39,0 
14,0 
583,9 
42,2 
0,33 
Noyabrın
2-ci 
ongünlüyü 
3,0 
1540,3 
36,3 
13,3 
549,8 
39,0 
0,36 
4,0 
1672,7 
33,0 
12,3 
572,8 
37,8 
0,34 
5,0 
1703,7 
30,3 
10,1 
541,8 
36,7 
0,32 

---

405 
sünbülcüklərin sayı 19,7; 17,3 və 15,7 ədəd, N
90
P
60
K
40
gübrə fonunda isəbir 
sünbüldədənin sayı 47,7; 47,0 və 44,0 ədəd, bir sünbüldə olan sünbülcüklərin sayı isə 
19,3; 18,0 və 16,7 ədəd olmuşdur. 
Məhsuldarlığın artırılmasında sünbül elementləri çox mühüm əhəmiyyətə 
malikdir. Payızlıq buğda sortlarında sünbülün uzunluğu, sünbülcüklərin sayı, yüksək 
məhsuldarlığın əsas şərtidir. Müxtəlif səpin normalarının təsiri nəticəsində sünbülün 
uzunluğu və onda olan sünbülcüklərin sayı dəyişmiş, qidalanma şəraitindən asılı 
olaraq artıb və yaxud azalmışdır. 
Səpin müddətlərində bütün sortlar üzrə səpin normasının yüksəlməsi ilə əlaqədar 
olaraq bir kvadrat metrdə olan məhsuldar gövdələrin sayı artır. Bu isə öz növbəsində 
bir sünbüldən çıxan dənin sayının, 1000 dənin kütləsinin və sünbülün struktur 
göstəricilərinin aşağı düşməsi nəticəsində məhsuldarlığın azalmasına səbəb olur[3]. 
Məhsuldarlığın yüksəldilməsində 1000 dənin kütləsinin xüsusi əhəmiyyətə 
malik olmasını nəzərə alaraq Əzəmətli-95 və Aran sortlarında bu göstəriciyə səpin 
müddəti, norması və qidalanma şəraitinin təsiri öyrənilmişdir.
Üçillik orta göstəricilərə əsasən optimal səpin müddətində Əzəmətli-95 sortunda 
gübrəsiz (nəzarət) variantda 3,0 mln/ha səpin normasında 1000 dənin kütləsi 39,8 
qram, 4,0 mln/ha səpin normasında 38,4 qram, 5,0 mln/ha səpin normasında 37,7 
qram, Aran sortunda gübrəsiz (nəzarət) variantda 3,0 mln/ha səpin normasında 40,0 
qram, 4,0 mln/ha səpin normasında 39,4 qram, 5,0 mln/ha səpin normasında isə 38,9 
qram olmuşdur. 
N
60
P
40
+15 ton peyin fonunda Əzəmətli-95 sortunda optimal səpin müddətində 
1000 dənin kütləsinin 3,0 mln/ha səpin normasında 44,7 qram, 4,0 mln/ha səpin 
normasında 44,2 qram, 5,0 mln/ha səpin normasında 41,1 qram, Aran sortunda isə 
optimal səpin müddətində 3,0 mln/ha səpin normasında 46,5 qram, 4,0 mln/ha səpin 
normasında 46,0 qram, 5,0 mln/ha səpin normasında 44,3 qram olması müəyyən 
olunmuşdur. N
90
P
60
K
40
gübrə fonunda 1000 dənin kütləsi optimal səpin müddətində 
3,0 mln/ha səpin normasında 43,9 qram, 4,0 mln/ha səpin normasında 43,0 qram, 5,0 
mln/ha səpin normasında isə 40,7 qram olmuşdur.
Məhsuldarlığın yüksək olmasında əsas şərtlərdən biri də sünbüldə olan 
sünbülcüklərin sayının çox olmasıdır. Bir sünbüldə olan sünbülcüklərin sayı 
becərilmə şəraitindən asılı olaraq dəyişə bilər [4;5]. 
Yüksək temperatur, havanın nisbi rütubətinin azlığı və torpaqda su qıtlığının 
təsirindən tozcuqlarda deformasiya baş verir, rüşeym kisəsi inkişaf etmir, steril 
çiçəklər əmələ gəlir ki, bunun nəticəsində sünbüldə seyrək dənlilik əmələ gəlir, bu da 
sünbüldə dənin kütləsinin azalmasına səbəb olur [6]. 
Birinci qida normasında optimal səpin müddətində sünbüldə dənlərin sayı 
artaraq Əzəmətli-95 sortunda 46,0 ədəd, Aran sortunda 47,0 ədəd olmuşdur. İkinci 
qida normasında (N90 P60 K40) bu göstəricilər azalmışdır. Belə ki, Əzəmətli-95 
sortu üzrə sünbüldə dənin sayı 44,0 ədəd, Aran sortu üzrə isə 46,0 ədəd olmuşdur.
Payızlıq dənli bitkilərdən yüksək və keyfiyyətli məhsul almaq üçün optimal 
səpin normalarının tətbiq edilməsi ən mühüm aqrotexniki tədbirlərdən biri hesab 
olunur. Təcrübənin nəticələrindən məlum olmuşdur ki, məhsuldarlıq elementləri 

---

406 
göstəricilərinin dəyişməsi sortların bioloji xüsusiyyətlərindən, müxtəlif səpin 
müddəti, normaları və qidalanma şəraitindən asılıdır.
Üçillik tədqiqatlardan aydın olur ki, optimal səpin müddətində hektara 4,0 
mln/ha səpin normasında, N
60
P
40
+ 15 ton peyin qida şəraitində Əzəmətli-95 sortunda 
sünbüldə dənlərin sayı 45,6 ədəd, Aran sortunda isə 47,0 ədəd olmuşdur. Tədqiqat 
nəticəsində müəyyən edildi ki, hektara 4,0 milyon cücərən dən səpdikdə məhsuldarlıq 
elementləri yüksəlir və bunun nəticəsində də yüksək və keyfiyyətli məhsul alınır. 
Üçillik çoxamilli tədqiqatların nəticəsi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, Gəncə-Qazax 
bölgəsinin suvarılan torpaqlarında hər hektara N
60
P
40
+15 ton peyin verilməsi payızlıq 
buğda sortlarının struktur göstəricilərinə müsbət təsir göstərir.
Gəncə-Qazax bölgəsinin aşağı suvarılan hissəsində payızlıq buğda sortlarının 
struktur göstəricilərini öptimallaşdırmaq üçün əlverişli səpin müddəti oktyabrın 
üçüncü və noyabrın birinci ongünlükləri hesab olunur. Optimal səpin norması hektara 
4,0 mln. ədəd cücərən dən olmaqla mineral gübrələrin müəyyən hissəsinin peyinlə 
əvəz edilməsi (N
90 
P
60
+ 15 ton peyin) daha yaxşı nəticə veir.