Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

MİQDARİNDA BAŞ VERƏN DƏYİŞİLMƏLƏR 
 
R.T.ƏLIYEV, Ş.İ.HACIYEVA, E.S.HACIYEV 
AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu, Azadlıq prosp.155,Az1106, Bakı, Azərbaycan 
E-mail [e-mail] 
 
Müəyyən edilmişdir ki, T.durum v.mutico leucurum və T. durum v.leucurum 
Abşeron hibridləri quraqlıq və duzluluq streslərinə davamlılıq dərəcəsinə görə 
öyrənilən digər hibridlərdən daha üstündür.
 
Açar sozlər:
 buğda, quraqlıq, duzluluq, xlorofil, prolin 
Ключевые слова
: пшеница, засухе, соленость, хлорофилл, пролин 
Key words:
 wheat, drought, 
salinity
, chlorophyll, prolin
 
 
Bitkilərin quraqlıq stresinə reaksiyaları su çatışmamazlığının təbiətindən asılıdır. 
Bu reaksiyalar qısa, orta və uzun müddətli kimi təsnif edilə bilər. Su stresi zamanında 
CO
2
-in udulmasının maksimum azalması, bitkilərin qısa müddətli reaksiyalarıdır. 
Quraqlıq stresinə orta müddətli reaksiyaya, duzların toplanması ilə osmotik 
tənzimləmədə baş verən dəyişmələri aid etmək olar. Quraqlıq stresinə uzun müddətli 
reaksiya genetik modellər vasitəsi ilə biokütlənin paylanmasıdır.
Bitkilər quraqlıq şəraitində su udmaq üçün hüceyrənin osmotik təzyiqini 
yüksəldirlər. Yüksək osmotik təzyiq hüceyrə şirəsində üzvi turşuların, şəkərlərin və 
başqa turqorogen maddələrin toplanması nəticəsində əmələ gəlir. Bu maddələr 
hüceyrənin adi biokimyəvi fəaliyyətinə müdaxilə etmir, ancaq osmotik stress 
boyunca osmotik qoruyucular kimi davranırlar. Məhluldakı maddələr arasında, prolin 
amin turşusunun xüsusi rolu vardır. Quraqlıq stresinə uyğunlaşma proseslərində onun 
toplanmsının böyük əhəmiyyəti olması bir çox tədqiqatçılar tərəfindən qeyd 
edilmişdir.
Hesab edilir ki, quraqlıq stresinə məruz qalmış bitkilər, ən effektiv müdafiə 
mexanizmlərindən biri kimi osmotik aktiv birləşmələrin sintezini sürətləndirərək 
turqorun düşməsinin qarşısını ala bilirlər. Bu maddələrin hüceyrədə toplanması 
onların osmotik potensialını nizamlamağa kömək edir. Osmotik qoruyucular 
orqanellərə daxil olaraq sitoplazmada toplandıqlarından onlara vakuollarda rast 
gəlinmir. Osmotik qoruyuculara prolin, betainlər, dimetilsulfoniopropionat (DMSP), 
polyollər, trehaloz və fruktanları misal göstərmək olar. Prolin osmotik bir qoruyucu 
olmaqla subselular qruluşların qorunması ilə sərbəst radikalların uzaqlaşdırılmasında 
rol oynyarkən, qlisin, betain yüksək duz qatılıqlarında və yüksək istiliklərdə 
kompleks protein və enzimlərin dördlü qruluşlarının qorunmasında digər osmotik 
qoruyuculara görə daha təsirlidir [1].

---

195 
Tədqiqat bərk buğdanın 4 hibridi (09K-175 var.
leucurum
Abşeron; 09K-56 
var
.hordeiforme
hibrid; 13K-55 var.
mutuco leucurum
hibrid; 13K122 var.
mutico-
affine
hibrid) üzərində aparılmışdır. Sahədə əkilmiş bu nümunələrdən (sünbül 
əmələgəlmə fazasında) bir neçə bitki kökü ilə çıxarılaraq laboratoriyaya gətirilmiş və 
onlara streslər verilmişdir. Köklü bitkilərin bir hissəsi suda, bir hissəsi quraqlıq 
şəraitində (20 atm saxaroza məhlulunda), o biri hissəsi isə 2%-li duz məhluluna 
yerləşdirilmişdir. Bitkilər laboratoriyaya gətirilərkən onlarda xlorofilin miqdarı 
ölçülmüş, stresdən 3 gün sonra təkrarən həmin bitkilərin yarpaqlarında olan ümumi 
xlorofilin miqdarı SPAD 502 cihazının vasitəsilə ilə ölçülmüşdür. SPAD metr 
İnadanın metodu əsasında dizayn edilmiş və istehsal olunmuşdur. SPAD-502 yarpaq 
toxumasından işığın qırmızı və infraqırmızı zonalarını (659 nm-940 nm dalğa 
uzunluğunda) ölçərək, xlorofilin nisbi qatılığını müəyyən edir [2; 3]. Ölçülər hər 
bitkinin flaq yarpağının orta hissəsində aparılmışdır. Eyni zamanda həmin 
yarpaqlardan nümunələr götürülərək onlarda xlorofil “a”, xlorofil “b” (4) və prolinin 
(5) miqdarı təyin edilmişdir.
Yarpaqlarda ümumi xlorofilin miqdarını göstərən rəqəmlər 1 nömrəli cədvəldə 
verilmişdir. Təcrübə obyekti olan Abşerondan toplanmış v. 
leucurum 
(09K-175) 
özünü duza və quraqlığa davamlı kimi göstərmişdir. Belə ki, nəzarət variantında 
həmin nümunənin yarpaqlarında ümumi xlorofilin miqdarı 54,4 olduğu halda (SPAD-
502-nin göstəricisi) duz və quraqlıq stresindən sonra yarpaqlarda demək olar ki heç 
bir dəyişiklik baş verməmışdır (55,0; 55,5).