Azərbaycan respublikasi prezidenti yaninda döVLƏT İdarəSİNİn akademiyasi abduləli abdullayev malik səLİmov müqayiSƏLİ İNZİbati HÜquq
Yüklə 1,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
VI
FƏSIL UMUMI PRINSIPLƏR § 1. inzibati hüququn əsas prinsipləri anlayışı və həyata keçirilmə qaydası İnzibati hüququ xüsusi hüquq kimi səciyyələndirmək üçün çox zaman «ictimai hakimiyyət» ifadəsi işlədilir: inzibati hüquq özündə ictimai hakimiyyət anlayışının ən dolğun ifadəsini əks etdirmişdir. Fransada tez-tez «tələ» sözünü işlədirlər, «tələ» - sözünün işlədilmə- sində ehtiyatlı olmaq lazımdır. «İctimai hakimiyyət» ifadəsi öz mahiyyəti ilə, bu ifadədən doğan ideyalarda çaşqınlıq təhlükəsi yarada bilər. Bu ifadənin kökləri çox qədim dövrə, Roma hüququna, Roma imperiyasına gedib çıxan mifologiyaya bağlıdır. Həmin mifologiyaya görə, inzibati hüquq hakimiyyət hüququ, hökmranlıq hüququdur. O, fərdi iradələrin açıq şəkildə ifadə edilməsinə və razılaşdırılmasma əsaslanan bərabərlik hüququndan, mülki hüquqdan və xüsusi hüquqdan prinsipial şəkildə fərqlənir. Kökləri Roma dövrünə gedib çıxan ictimailik ideyasını hüquqşünaslar hələ monarxiya dövründə aşkara çıxarmışdılar. Həmin ideyaya görə, dövlət vətəndaşlar üzərində hakim qüvvədir və onun bu hökmranlığı inzibati hüququn dövlətlə digər ictimai-hüquqi kollektivlər və vətəndaşlar arasında hüquqi münasibətləri tənzimlədiyini sübut edir: vətəndaşlar bərabər hüquqa malik olduqlarından mülki hüquqi münasibətlərin xarakterini ifadə edən xüsusi hüquq da bərabərlik hüququnu tamamlayır. Bu heç zaman real gerçəkliyə tam uyğun gəlməmişdir və hazırda da bir sıra praktiki və hüquqi səbəblərə görə aydın olmuşdur ki, bu dəqiq deyildir. İndi dövlətlə və ictimai-hüquq kollektivləri ilə yanaşı, daha mühüm xüsusi təşkilatlar meydana çıxmışdır. Bu qurumlar iri transmilli müəssisə olmaqla, yüz əlli sakini olan kiçik kommunadan daha güclü, daha böyükdür. Bunun nəticəsi olaraq indi dövlət administrasiyasının hakim rolu və onun ideyası artıq özü-özlüyündə mübahisəyə çevrilir. Dövlət idarəetmə sistemi sosial qüvvələrin təşkilində amil kimi deyil, daha artıq dərəcədə həmin qüvvələrin həqiqi nisbəti nəticəsində təşəkkül tapır. Hətta administrasiyanın bəzi hallarda gücsüzlüyünü göstərir. 82 Hələ o zamanlar nüfuzlu və hökmran inzibati hüquq spesifik və tam dəqiq olmayan anlayış idi, çünki vətəndaşlar arasında həqiqi bərabərlik mövcud deyildi. Bu artıq XV yüzillikdə öz təsir qüvvəsini itirdi və zəiflər, bankirlər və dilənçilər arasında bərabərliyin olmaması qabarıq surətdə üzə çıxdı. Bu prinsip aşağıdakılar arasında olan hüquq münasibətlərində özünü büruzə verirdi, məsələn, sahibkarların yanında muzdlu işləyən şəxslər arasında, ev sahibi ilə kirayənişinlər arasında, sığortaçı ilə sığorta olunan şəxs arasında və yaxud minik sahibi ilə sərnişin arasında münasibətlər qeyri-bərabərliyi təşkil edirdi. Doğrudan da, hüquqi münasibətlərin bütün bu növlərində bir şəxs digəri qarşısında asılı vəziyyətdə qalır. Mülki hüquqi münasibətlər hüquqi baxımdan yaxşı məlum olan əmək müqaviləsinə imza atmaqla tərəflər arasında yaranır. Sığorta haqqında müqavilə bağlamaq istədikdə, tərəflər öz aralarında onu müzakirə etmək hüququna malikdirlər (və bəzi hallarda onu həqiqətən müzakirə edirlər), lakin əksər hallarda adamlar artıq hazırlanmış olan müqaviləyə qoşulmaqla, yəni onu imzalamaqla kifayətlənirlər. Sığorta şirkəti həmin müqaviləni müzakirəyə qoymur, lakin şərtlərinə də qoşulmağı təklif edir. Eynilə də nəqliyyata bilet alanda, şərait və rahatlıq haqqında ümumiyyətlə müzakirə getmir. Tərəflərdən biri faktiki olaraq elə vəziyyətdə olur ki, öz iradəsini digər tərəfə qəbul etdirməyə nail olur. Əlbəttə, hazırda belə vəziyyət qanunlarla, habelə həmkarlar ittifaqlarının sahibkarlarla və fəhlələr arasında münasibətlər sahəsindəki fəaliyyətilə xeyli dərəcədə qaydaya salınmışdır. Qeyri-bərabərlik hüququ XIX əsrdən başlayaraq tədricən aradan qaldırılmağa başlansa da, tərəflərin hüquq bərabərsizliyi inzibati hüquqda hələ qalırdı. Ona görə də bu münasibətlər xüsusi hüquq normaları ilə tənzimlənirdi. Tətbiq edilən xüsusi hüquq normaları nəticəsində ayrı-ayrı sahələrdə administrasiya daha az imtiyazlara və hakimiyyətə malik olurdu. Xüsusi hüquq normaları sayəsində sahibkarın öz tabeçiliyində olan muzdlu işçiləri işdən azad etmək proseduru çətinləşmişdi. Lakin buna baxmayaraq onların işi administrasiyaya nisbətən daha asan idi. Bu isə hüquqi səbəblərdən irəli gəlirdi, çünki qulluqçu üçün müdafiə mexanizmi muzdlu əməklə məşğul olanlara nisbətən daha geniş idi. Bu isə, sosial səbəblər və bəzi ənənələrlə əlaqədar ortaya çıxırdı. Belə ki, ictimai hakimiyyətin imtiyaz formaları və yaxud ictimai hakimiyyətin üstün hüquqları real gerçəkliyi tam əks etdirmirdi. Professor Riveronun göstərdiyi kimi, inzibati hüquq yalnız səlahiyyətlər 83 hüquqi deyil, həm də birinin digərindən asılılıq sistdmini də əhatə edirdi. Həqiqətən də, mülki hüquqa nisbətən inzibati hüquq yalnız administrasiyaya geniş səlahiyyətlər vermişdir, biri digərinin sistemi ilə mövcuddur, bu zaman hakimiyyət həcmi məhdudlaşdırılır və administrasiyaya həvalə olunan, xüsusi şəxslərin (fərdlərin) öhdəsindən gələ bilmədikləri vəzifələr, onların qarşısına qoyulur. Məsələn, xüsusi müəssisə öz məhsulatlarmı kimə istəsə ona da sata bilər. Halbuki məhsul buraxan və yaxud xidmətlər göstərən administrasiya öz müştərilərini özləri seçə bilməz, çünki o, ictimai (ümumi) xidmətdən istifadə edənlər arasında münasibətlərdə bərabərlik prinsipi ilə bağlıdır və onun xidmətlərinə ehtiyacı olanların hamısını təmin etməlidir. Sahibkar öz işlərini istədiyi yolla - qəzetdə elan verməklə və yaxud ixtisaslaşdırılmış müəssisələrə müraciət etmək yolu ilə seçib toplaya bilər. Administrasiya isə öz şəxsi işçilərini bu şəkildə toplaya bilməz; o bir sıra prosedurlara, ilk növbədə müsabiqə qaydasına əməl etməyə borcludur. Bununla bərabər, administrasiya öz tədarükçülərini və yaxud podratçılarını da sərbəst şəkildə seçə bilməz. O öz fəaliyyətini ümumi (ictimai) sövdələşmələr bağlanmasına əməl etməklə həyata keçirə bilər. Nəticə etibarilə inzibati hüquq çox zaman öz aralarında bağlı olan səlahiyyətlərin və vəzifələrin ayrılmaz məcmusundan ibarət olur. Misal üçün, dövlət əmlakı iki elementlə səciyyələnir: o, toxunulmazdır və özgələşdirilə bilməz. Toxunulmazdır, ona görə ki, ictimai sərvətin bir hissəsini təşkil edir və göstəriş əsasında digərləri tərəfindən uzun müddət istifadə edilə bilməz, halbuki xüsusi mülkiyyəti əldə etmək üçün belə normalar yoxdur. İctimai sərvətlərin müdafiə mexanizmi bundan ibarətdir ki, ictimai mülkiyyət hətta bir neçə əsr ərzində xüsusi şəxslərin istifadəsinə verilsə belə, onların mülkiyyətinə çevrilmir. Mülkiyyətçi isə idarə etdiyi xidmətlərin üzərində məsuliyyət yükünü özü daşıyır. Onlar mülkiyyətin reyestrlərdən silinməsini başa çatdırmadan (nəticədə ictimai istifadədən çıxarmadan) həmin mülkiyyəti sata bilməzlər. Administrasiya müəyyən səlahiyyətlərə malikdir. O, öz təşəbbüsü ilə, digər tərəfin razılığı olmadan ona müəyyən vəzifələr həvalə edə bilər, lakin bunun əvəzində ona maliyyə kompensasiyası haqqı ödənməlidir. İnzibati məsuliyyətə gəldikdə isə administrasiyanın məsuliyyətə 84 cəlb edilməsi Dövlət Şurasının qəran ilə müəyyən edilməlidir. Lakin bu barədə qərar qəbul edildikdən sonra qeyd edilən məsuliyyətə cəlb - etmə məhkəmə praktikası vasitəsilə həyata keçirilir, hətta belə risk üçün məsuliyyət dairəsinin genişləndirilməsi nəticəsində administrasiyanın məsuliyyəti xüsusi şəxslərin məsuliyyətindən xeyli geniş təfsir edilir. Bu isə səlahiyyətlərin məhdudlaşdırılması hesabına vəzifələrin genişləndirilməsi ilə nəticələnir. İnzibati hakimin nəzarət-yurisdiksion fəaliyyətində də eyni proseslər baş verir. Çox zaman iddia edilir ki, onun nəzarəti yurisdiksion imtiyazlardır, əslində isə bu, servitutdur, yaxud vəzifədir, o mənada ki, həmin xüsusi hakim tərəfindən edilən nəzarət ədliyyə məhkəmələri tərəfindən edilən nəzarətlə müqayisədə nisbətən daha geniş və daha məsuliyyətlidir. Hətta səlahiyyət və vəzifə arasında fərqin olmasına baxmayaraq, inzibati hüququn əsas prinsipləri haqqında mühakimə yürüdülərkən bu prinsip əsas götürülə bilər. Administrasiyanın üstün hüquqlarını iki böyük kateqoriya üzrə təsnif etmək olar. Bunlar idman terminologiyasından istifadə edərkən işlədilən «hücum» və «müdafiə» anlayışlarına uyğun gəlməlidir: administrasiya, bir tərəfdən, xüsusi (fərdi) şəxslərə münasibətdə səlahiyyətlərə malikdir, digər tərəfdən isə o, xüsusi (fərdi) şəxslərin hərəkətlərinə məxsus müdafiə ilə təmin olunmur. Administrasiya qərarların qəbul və icra edilməsində bir sıra səlahiyyətlərə malikdir. Qərar elə hüquqi aktdır ki, inzibati orqan onun köməyi ilə əvvəllər təşəkkül tapmış hüquqi sistemdə dəyişikliklər edir. Hüquq qaydası həmişə elementlərin müəyyən vəziyyətinə əsaslanır və hər bir yeni qəbul edilmiş qərar əvvəlki qərarın həqiqi vəziyyətinə əks təsir göstərə bilməz. Misal üçün, yeni qərarın icra edilməsi problemi ortaya çıxırsa və onun icrası məcburi xarakter daşıyırsa, o, məcburi qaydada icra edilməlidir. İnzibati hüququn üstün hüquqları administrasiyaya hüquqi baxımdan mütləq icra edilməli olan qərarlar qəbul etmək və onlann maddi təcəssümünü təmin etmək imkanı yaradılması ilə səciyyələnir. Azərbaycan Respublikasının inzibati hüququnun prinsipləri dedikdə, inzibati hüququn mahiyyətini əks etdirən əsas ideyalar, tələblər, müddəalar başa düşülür. İnzibati hüququn prinsipləri öz məzmun və məqsədlərinə görə iki qrupa bölünür: ■ konstitusion (ümumi) prinsiplər; ■ xüsusi prinsiplər. 85 Konstitusion (ümumi) prinsiplərə aşağıdakı prinsiplər aiddir: qanunçuluq; demokratizm; humanizm; vətəndaşların qanun və hüquq tətbiqedicilik arşısmda bərabərliyi; dövlət və vətəndaş hüquq və azadlıqlarına hörmət edilməsi; təqsirsizlik prerumpsiyası; ədalətlilik və s. Xüsusi prinsiplərə aşağıdakılar aiddir: ■ dövlət qulluğunun keçirilməsi prinsipləri; ■ inzibati məsuliyyət prinsipləri; ■ inzibati xətalar haqqında işlərin icraat prinsipləri və s. Yuxarıda göstərilən prinsiplər öz xarakterlərinə görə ümumi və xüsusi xarakter daşıyırlar. Yüklə 1,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|