Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda
II FƏSİL: BEYNƏLXALQ ƏMƏK BÖLGÜSÜNÜN FORMALARI, MÜASİR MEYLLƏRİ VƏ ƏSAS XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Yüklə 145,74 Kb.
|
|
II FƏSİL: BEYNƏLXALQ ƏMƏK BÖLGÜSÜNÜN FORMALARI, MÜASİR MEYLLƏRİ VƏ ƏSAS XÜSUSİYYƏTLƏRİ
2.1. BEYNƏLXALQ ƏMƏK BÖLGÜSÜNÜN FORMALARI VƏ ONLARIN İNKİŞAFININ MÜASİR MEYLLƏRİ Beynəlxalq aləmdə beynəlxalq əmək bölgüsünün ən mühüm formaları beynəlxalq ixtisaslaşma və beynəlxalq kooperasiyadır. Müasir dövrdə BƏB iki formada çıxış edir: istehsalın beynəlxalq ixtisaslasması və istehsalın beynəlxalq kooperasiyası. Istehsalın beynəlxalq ixtisaslaşma və kooperasiyası qarşılıqlı əlaqəli təzahürlərdir. Təbiidir ki, beynəlxalq əmək bölgüsü daha geniş iqtisadi kateqoriya olmaqla, onun əsas forması olan beynəlxalq ixtisaslaşma və kooperasiyanın bünövrəsini təşkil edir. Beynəlxalq əmək bölgüsünün əsasını onun başlıca formaları olan beynəlxalq ixtisaslaşma və kooperasiya təşkil edir. Istehsalın beynəlxalq ixtisaslaşması - ölkələr arasında əmək bölgüsünün elə bir formasıdır ki, bu halda dünya miqyasında həmcins istehsalların təmərküzləşməsi və əməyin mütərəqqi ictimailəşdirilməsi milli istehsalların təbəqələşməsi əsasında baş verir, ölkələrdə həmcins əmtəələr bir ölkənin tələbatından çox istehsal olunur və bu əsasda da milli təsərrüfatlar ictimailəşdirilir. Belə bölgü və inkişaf milli iqtisadi sistemlərin qarşılıqlı asılılıq və qarşılıqlı tamamlanma elementlərinin fasiləsiz olaraq artmasına gətirib çıxarır, onların qarşılıqlı çulğalaşmasına, qarşılıqlı diffuz etmələrinə şərait yaradır, əmtəə və xidmətlərin, elmi-texniki biliklərin və təcrübənin, «nou-hau»ların artımı prosesinin intensivləşdirilməsində özünü göstərir. İBİ-na iki istiqamətdə - istehsal və ərazi ixtisaslaşması istiqamətlərində baxmaq olar. 1. İstehsal istiqamətində ixtisaslaşma öz növbəsində aşağıdakı növlərə bölünür:
2. Ərazi üzrə ixtisaslaşma aşağıdakıları nəzərdə tutur:
- bir qrup ölkələrin ixtisaslaşması;
Ərazi üzrə ixtisaslaşma dünya bazarı üçün, müəyyən növ məhsul və yaxud onların hissələrinin istehsalı üzrə ayrı-ayrı ölkələri, bir qrup ölkənin və iqtişadi regionların ixtisaslaşmasını nəzərdə tutur. İstehsalın beynəlxalq ixtisaslaşmasının əsas növləri bunlardır:
Qloballaşma şəraitində beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsi baş verir. Ona görə ki, beynəlxalq ticarətin liberallaşdırılması qloballaşma üçün xarakterik olmaqla, imkan verir ki, ölkənin nisbi üstünlüyü aşkara çıxarılsın və ondan istifadə olunsun. Bir qayda olaraq, milli iqtisadiyyat daxilində istehsalın ixtisaslaşması özündə yalnız əşyavi ixtisaslaşmanı deyil, həm də ayrı- ayrı hissələr və texnoloji (yarımfabrikatların istehsalı) ixtisaslaşmanı birləşdirir. Beynəlxalq səviyyədə əmək bölgüsü ənənəvi olaraq əşya üzrə ixtisaslaşmaya, yəni müəyyən sahənin hazır son məhsulunun istehsalına söykənir. Bu halda beynəlxalq ticarət sahələrarası xarakter daşıyır, ölkələrin ixrac və idxalının əmtəə quruluşu əsaslı şəkildə fərqlənir. Bu onunla əlaqədar olur ki, bir sahənin əmtəəsi idxal olunur, digər bir sahənin əmtəəsi isə ölkədən gedir. Sahələrarası beynəlxalq ticarət ölkənin müxtəlif sahələr üzrə ixtisaslaşdığı təqdirdə, onun nisbi üstünlüyünün həyata keçirilməsinə yönəlmiş olur. Aydındır ki, milli istehsalların hamısı beynəlxalq ixtisaslaşmada eyni dərəcədə iştirak edə bilməzlər. Beynəlxalq ixtisaslaşmada dinamik inkişaf edən müasir qabaqcıl firma və kompaniyalar və yaxud da, neft, qaz, dəmir filizi və onların yarımfabrikatları, meşə və ağac emalı kimi xammal sahələri daha dərindən iştirak edirlər. Beynəlxalq əmək bölgüsünə qoşulmuş hər bir ölkədə elə sahə qrupları vardır ki, onlar sadəcə olaraq beynəlxalq iqtisadi cəmiyyət çərçivəsində ixtisaslaşa bilməzlər. Belə sahələr sırasına tikintinin, rabitə və nəqliyyatın struktur bölmələrinin böyük əksəriyyəti, bu sahələrə xidmət edən müəssisələrin çox hissəsi, təmir zavodları və emalatxanaları, rabitə qovşaqları, kənd və şəhər elektrik şəbəkələri, yeməkxana və restoranlar üçün yarımfabrikatlar istehsal edən firmalar və s. daxildirlər. Belə bölmələr beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirak etməsələr də, hər bir xalq təsərrüfatı kompleksinin normal fəaliyyəti üçün bunların olması zəruridir. Beynəlxalq ixtisaslaşan sahə - ölkənin beynəlxalq ixtisaslaşmasının xarakterini müəyyən edən sahədir. Beynəlxalq ixtisaslaşan sahənin xarakterik əlamətləri: 1. Həmin sahədən ixrac olunan məhsulun həcmi digər sahələrə nisbətən əsaslı şəkildə çox olur. Məsələn, 2008-ci ildə Azərbaycan Respublikasından neft məhsullarının ixracı ümumi ixrac həcminin 97,1%-ni təşkil etmişdir. Deməli respublikamızda ixrac xammalyönlü olmaqla, neft və neft emalı sahəsi beynəlxalq ixtisaslaşan sahədir. 2. Həmin sahənin ölkənin istehsalında, bu ölkənin özünün dünya istehsalında olan payından daha böyük xüsusi çəkiyə malik olması. Məsələn, dünya ÜDM-da kənd təsərrüfatı istehsalının orta səviyyəsi 7-10% təşkil edir. Yunanıstanda kənd təsərrüfatı məhsullarının ölkənin ÜDM-da xüsusi çəkisi 25%, Azərbaycan Respublikasında bu göstərici 8,7%-dir. Sahənin beynəlxalq ixtisaslaşmasının səviyyəsini əks etdirən göstərici nisbi ixrac ixtisaslaşması əmsalıdır. Bu göstərici belə hesablanır: K = Exç\EDİ Burada K-nisbi ixrac ixtisaslaşması əmsalı; Exç - əmtəənin (sahənin əmtəələrinin məcmuu) ölkənin ümumi ixracında xüsusi çəkisi; EDİ- dünya ixracında əmtəənin (əmtəələr-anoloqlar) xüsusi çəkisidir. Göründüyü kimi nisbi ixrac ixtisaslaşması əmsalı - əmtənin ölkənin ümumi ixracında xüsusi çəkisinin dünya ixracında həmin əmtəənin xüsusi çəkisinə olan nisbətidir. Nisbi ixrac ixtisaslaşması əmsalının köməkliyi ilə konkret ölkə üçün beynəlxalq iqtisadi münasibətdə əmtəə kütləsinin ixtisaslaşma nomenklaturası və sahə müəyyənləşdirilir. Düsturun tam dəqiq olması barədə fikir yürütmək çətin olsa da, demək olar ki, o sahə nöqteyi-nəzərindən milli iqtisadiyyatın ixrac istiqamətli olması barədə ümumi parametrlərin aşkara çıxarılmasına imkan verir. K>l. K-nə qədər böyük kəmiyyətə malik olarsa, verilmiş sahənin beynəlxalq ixtisaslaşmış olması o qədər açıq-aşkar görünür. K<1 olduğu halda, əmsalın qiyməti nə qədər aşağı olarsa onda həmin sahənin (əmtəənin) beynəlxalq ixtisaslaşmış olmasını hesab etməyə daha az əsaslar olur. Ölkənin beynəlxalq ixtisaslaşmış olmasını xarakterizə edən göstərici «beynəlxalq ixtisaslaşmış əmtəə»dir. Belə əmtəələr - istehsal proqramının bölgüsü barədə istehsalın beynəlxalq ixtisaslaşması və kooperasiyanın ikitərəfli və çoxtərəfli razılaşmasının obyektidir. Beynəlxalq ixtisaslaşmış əmtəələr o əmtəələrdir ki, onlar bir və ya bir neçə ölkədə istehsal olunur və dünya bazarında həmin əmtəələrə olan tələbatı ödəyir. Onların sırasına özlərinin müxtəlif ölkələrdə yerləşən istehsal müəssisələrində əmək bölgüsünü həyata keçirən beynəlxalq kompaniyaların məhsulları da daxildir. Bütün bu deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, beynəlxalq ixtisaslaşmış sahələrin ixrac etdikləri əmtəələrin içərisində emal sənayesinin qabaqcıl sahələrinin məhsulları nə qədər çoxdursa, onda ölkədə istehsalın beynəlxalq ixtisaslaşması o qədər mütərəqqi xarakter daşıyır. Əksinə, əgər ixrac məhsullarının içərisində hasilat sahəsinin və kənd təsərrüfatının məhsulları üçtünlük təşkil edirsə, bu ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsündə passiv roluna dəlalət edir və istehsalın beynəlxalq ixtisaslaşmasının geridə qalmasını göstərir. Bir tərəfdən beynəlxalq əmək bölgüsü dünya təsərrüfatının ehtiyatlarından səmərəli istifadə etməyə imkan verir, digər tərəfdən ixtisaslaşmanın dərinləşməsi ölkənin monoixtisaslaşmasına və onun iqtisadiyyatının diversifikasiyasına gətirib çıxarır. Monoixtisaslaşma - birsahəlik, diversifikasiya isə - sahələrin cürbəcürlüyüdür ki, bu da ayrı-ayrı region və ölkələrin iqtisadiyyatına xas olan xüsusiyyətdir. Monoixtisaslaşma ölkənin iqtisadiyyatını və onun əhalisinin həyat səviyyəsini bir və ya bir neçə əmtəədən asılı vəziyyətə sala bilər. Elmi-texniki tərəqqi ilə əlaqədar olaraq həmin məhsula dünya bazarında tələbatın aşağı düşdüyü, onun yeni, daha mütərəqqi əmtəə ilə bazardan sıxışdırıldığı, qiymətin qeyri-sabitliklə fərqləndiyi və bazar konyunkturasından daha çox asılı olduğu halda bunun mənfi tərəfləri daha çox olur. Ölkənin beynəlxalq ixtisaslaşmasının daha dəqiq hesablanması üçün 1965-ci ildə məşhur macar iqtisadçısı B.Balass tərəfindən işlənilərək təklif olunmuş müqayisəli üstünlük əmsalından (revealed comparative advantage index-RSA) istifadə olunur. Beynəlxalq təşkilatların sənədlərində və elmi nəşrlərdə ölkənin beynəlxalq ticarətdə ixtisaslaşmasının ölçüsü kimi bu əmsal çox geniş tətbiq olunur. Əmsal, müəyyən əmtəənin ölkənin ixracındakı payını onun dünya ixracındakı payı ilə müqayisə edir. Onu iki üsulla müəyyənləşdirmək olar:
Xij - i ölkəsindən j əmtəəsinin ixracı; Xwt - məcmuu dünya ixracı; Xit- i ölkəsindən - məcmuu ixrac; XWj - j əmtəəsinin dünya üzrə məcmuu ixracı. Əgər əmsal vahiddən böyükdürsə, bu o deməkdir ki, beynəlxalq ticarətdə bu məhsul həmin ölkənin ixtisaslaşma obyektidir. Əgər əmsal vahiddən kiçik qiymət alırsa, bu o deməkdir ki, həmin əmtəəyə ölkənin ixtisaslaşma obyekti kimi baxmaq olmaz. Bu əmsal Beynəlxalq ticarət mərkəzi YUNKTAD \ ÜTT tərəfindən çox geniş istifadə olunur. Aşkara çıxarılmış müqayisəli üstünlüyün digər ölçü vahidi 1995-ci ildə Niven tərəfindən təklif olunmuş əmsaldır. Bu, ölkənin ixracında əmtəənin xüsusi çəkisini onun idxaldakı xüsusi çəkisi ilə müqayisə edir. O, aşağıdakı düsturla hesablanır:
Mi -i əmtəəsinin idxalı; - k ölkəsinin idxalıdır. Bu göstərici 100-dən mənfi 100-dək dəyişə bilər. Modeldə əmsalın maksimum (100) və minimum (-100) qiyməti nəzəri olaraq tam ixtisaslaşma şəraitində iki əmtəə üçün alına bilər. Real şəraitdə o, çox nadir hallarda 10-dan artıq qiymət alır. Göstəricinin daha yüksək qiyməti ölkənin beynəlxalq ticarətdə daha dərin ixtisaslaşmasını göstərir. Ticarətin balanslaşdırılmış olduğu halında, yəni əmtəənin idxal və ixracı bərabərləşdirildikdə göstərici sıfıra yaxınlaşacaqdır. O, həm də sahə daxili ticarətin intensivləşdirilməsini xarakterizə edir: ikitərəfli əmtəə mübadiləsi nə qədər çox olarsa, göstəricinin qiyməti sıfıra o qədər yaxın olur. Beynəlxalq ixtisaslaşmanın kəmiyyət xarakteristikası üçün eləcə də ixtisaslaşmanın ərazi əmsalından da (location guotient) istifadə olunur. Bu əmsal göstərir ki, regionda istehsalın müəyyən sahəsi onun bütün iqtisadiyyatda olan xüsusi çəkisinə görə hansı vəziyyətdədir. O, belə hesablanır:
Hardakı, t-ixtisaslaşmanın ərazi əmsalı; Eir - r regionunda i sahəsinin xüsusi çəkisi; Ein - bütün iqtisadiyyatda sahənin xüsusi çəkisidir. Əgər əmsal vahidə bərabərdirsə, bu o deməkdir ki, i sahəsi həm dünya iqtisadiyyatında, həm də milli iqtisadiyyatda eyni dərəcədə təmsil olunmuşdur. Əgər o, vahiddən böyükdürsə, bu o deməkdir ki, ölkə həmin sahədə müəyyən dərəcədə ixtisaslaşmışdır. Bu yanaşmadan həm də ölkənin öz tələbatından çox məhsul istehsal edən bölmə və sahələrinin, eləcə də istehsalın beynəlxalq ixtisaslaşmasının xüsusiyyətlərinin aşkara çıxarılması üçün istifadə etmək mümkündür. Məsələn, kənd təsərrüfatı məhsulları dünya ÜDM-nun 4 faizini təşkil edir. Bu halda bu aşağı gəlir səviyyəsi olan ölkələrdə 25%, orta gəlir səviyyyəsi olan ölkələrdə 11%, yüksək gəlir səviyyəsi olan ölkələrdə isə 2% təşkil edir. İxtisaslaşmanın ərazi əmsalından istifadə etməklə belə nəticəyə gəlmək olar ki, dünya iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatı üzrə aşağı və orta gəlir səviyyəsi olan ölkələr ixtisaslaşmışlar. Bu ölkələr üzrə əmsalın qiyməti 6,25 və 2,75 təşkil edir. Hansıkı, yüksək gəlir səviyyəsi olan ölkələr kənd təsərrüfatı sahəsi üzrə ixtisaslaşmırlar və bu ölkələr üzrə əmsal 0,5-ə bərabərdir. Kooperasiya və rəqabət mürəkkəb xarakterə malik olmaqla, bir-birinə ziddiyyət təşkil edərək dünya bazarında təsərrüfat vahidlərinin bütün fəaliyyətinə güclü təsir edir. Beynəlxalq əmək bölgüsü, ixtisaslaşma və kooperasiya proseslərinin inkişaf etməsi əsasında dünya bazarında təsərrüfatçılıq edən agentlər arasında beynəlxalq istehsal kooperasiyası genişlənir. İBK - müasir texnoloji inqilabın nəticəsidir. İBK-nm inkişafı ilə əlaqədar olaraq əmək bölgüsünün inkişafında keyfiyyətcə yeni mərhələ əmələ gəlmişdir. Sənaye müəssisələrinin tərkibindən texnoloji proseslərin ayrı-ayrı mərhələləri ayrıldı, sonradan öz aralarında qarşılıqlı əlaqədə olan müəssisələrə vermək üçün son məhsulun bir sıra hissə və elementlərinin istehsalı ayrıca həyata keçirilməyə başlandı. Bunun da nəticəsi olaraq, eyni bir texnologiya ilə müxtəlif ölkələrdə yüzlərlə müəssisə eyni bir məmulatın istehsalı ilə məşğul olur. Bu da onlar arasında böyük sayda istehsal, texniki, maliyyə, elmi, təşkilatı, hüquqi və digər əlaqələrin yaranmasına gətirib çıxarır. İBK xarici firmalar arasında beynəlxalq istehsal - texniki əlaqələr sahəsində ən çox yayılmış formadır. Beynəlxalq istehsalın kooperativləşdirilməsi - müəyyən fəaliyyət sahəsində müxtəlif ölkələrin tərəf-müqabili olan müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətinin əlaqələndirilməsidir. Bunun məğzi ondan ibarətdir ki, müxtəlif ölkələrin istehsalçıları müqavilə əsasında birgə fəaliyyətin həyata keçirilməsi nəticəsində konkret təyinatı olan və son məhsulun tərkib elementlərini təşkil edən əmtəələr yaradırlar. BİK-nin mühüm xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onun iştirakçıları öz istehsallarını bu fəaliyyətin həyata keçirilməsinə uyğunlaşdırırlar: istehsal güclərini yenidən qururlar, yaxud yenisini yaradırlar, istehsalın qarşılıqlı ixtisaslaşmasını dərinləşdirirlər, tərəf müqabillərindən birinin texnologiyasını tətbiq edirlər. İstehsalın kooperativləşdirilməsinin ilkin şərtlərindən biri kooperativləşmə obyektinin vahid şəklə salınmasıdır, yəni vahid texniki sənədlərin tətbiqi, texniki sənədlər, texniki təhlükəsizliyə olan tələblər və s. Bu deyilənlər ya sənədlərin birgə işlənilməsi, yaxud da sonrakı mərhələlərdə daha səmərəli əməkdaşlıq etmək məqsədi ilə kooperativləşmə obyektinə lisenziya verilməsi yolu ilə həyata keçirilir. Kooperantlar arasında əsas kooperativləşdirmə obyekti qismində son məhsulun yaradılması üçün zəruri olan dəstləşdirici hissələr, eləcə də texnologiya götürülür. Beynəlxalq istehsalının kooperativləşdirilməsinin növbəti mühüm xüsusiyyəti onu uzun müddətliliyi, sabitliyi və tərəf-müqabilləri arasında münasibətlərin müntəzəm xarakter daşımasıdır ki, bunlar da tərəf-müqabilləri arasında bu növ əlaqələrə olan marağı artırır. Bundan əlavə bu xüsusiyyətlər kooperantlar arasında davamlı istehsal və texnoloji əlaqələrin, sıx qarşılıqlı asılılıq və qarşılıqlı fəaliyyətin yaranmasına gətirib çıxarır. Kooperant - beynəlxalq istehsal kooperativləşdirilməsində müqavilə münasibətlərində olan tərəfləridir. Beynəlxalq istehsal kooperativləşdirilməsinin üçüncü mühüm xüsusiyyəti kooperativləşdirmənin fırmadaxili və ya firmalararası xarakter daşımasından asılı olmayaraq, tərəf-müqabilləri arasındakı münasibətlərin sosial-iqtisadi xüsusiyyətlərindəki fərqlərdir. Nəhayət, beynəlxalq istehsal kooperativləşdirilməsinin bır mühüm xüsusiyyəti də, bəzi hallarda kooperantların son məqsədinin birgə istehsal edilən məhsulların qarşılıqlı səmərəli satışının təşkil olunmasıdır. Beynəlxalq istehsalın kooperativləşdirilməsi aşağıdakıları nəzərdə tutur:
Kooperativləşdirmənin məzmununu aydınlaşdırarkən birinci növbədə onun kooperasiyadan fərqinə diqqət yetirmək zəruridir. İqtisadi ədəbiyyatda bu anlayışlar çox vaxt eyniləşdirilir. Əslində isə onlar müxtəlif iqtisadi məzmuna malikdirlər. Məlum olduğu kimi K.Marks kooperasiyanı əməyin təşkilinin xüsusi forması adlandırmış və qeyd etmişdir ki, kooperasiyada çoxlu sayda fərdlər bir- biri ilə qarşılıqlı əlaqədə, eyni bir istehsal prosesində, yaxud da müxtəlif olsa da öz aralarında qarşılıqlı əlaqəli olan istehsal prosesində yan-yana işləyirlər. Kooperasiyanın əksinə olaraq kooperativləşdirmə - özlərinin təsərrüfat müstəqilliyini saxlayaraq müəyyən növ məhsulun hazırlanmasında iştirak edən müxtəlif müəssisələr arasında olan istehsal əlaqələridir. Kooperativləşmədə iki xarakterik xüsusiyyəti fərqləndirmək zəruridir. Bir tərəfdən, kooperantlar razılaşdırılmış məhsulun birgə istehsalı üzrə tam ixtisaslaşır, yaxud da öz aralarında istehsal vəzifələrinə müəyyən hədd qoyurlar. Digər tərəfdən, kooperativləşmə istehsalın iştirakçıları arasında birgə istehsal olunan hissəvi məhsulların mübadiləsini nəzərdə tutur. Bu da onu göstərir ki, kooperativləşmə beynəlxalq əmək bölgüsünün iki xarakterik xüsusiyyətinə malikdir və ona görə də o BƏB-in formalarından biri hesab olunur. İqtisadi ədəbiyyatlarda «kooperasiya» və «kooperativləşdirmə» terminləri ilə yanaşı «sənaye kooperativləşməsi» və «istehsal kooperativləşməsi» terminləri də işlədilir. Sənaye kooperativləşməsi - yalnız sənaye sahəsində həyata keçirilən kooperativləşmədir. İstehsal kooperativləşməsi isə iqtisadi kompleksin bütün fəaliyyət sahələrində həyata keçirilən kooperativləşmədir. İBK inkişafının səbəblərindən biri, çox iri maliyyə vəsaitləri tələb edən kapital tutumlu yeni məmulatların istehsalının artması meylləridir. Beynəlxalq ixtisaslaşma və kooperativləşdirmə yeni əmtəələrin istehsalının mənimsənilməsinin müddətini azaldır və onların kapital tutumunu aşağı salır. Yüklə 145,74 Kb. Dostları ilə paylaş:
|