Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

1.2. Geyimlərin yaranma tarixi
Moda insan və sosial fraqmentlərin reallığı çərçivəsindən kənara çıxaraq ayrı – ayrı elementlərə kəsişir, beləliklə bütöv və universal olaraq insanın həyat fəaliyyətinin iqtisadi, psixoloji, estetik və digər sahələrini əhatə edir. Özünə ən çox geyimdə göstərən moda ümumiyyətlə, insanın daimi tələbatları ilə əlaqədar yaranaraq eyni zamanda çoxluğun qəbul etdiyi və üstünlük verdiyi yeniliyin qısa müddətli hakimiyyətidir. Bu anlayış bütün əsrlər boyu kor – təbii surətdə mövcud olmuş, ayrı – ayrı dövlətlərdə hakimiyyət zövqünə uyğun dəyişmiş və inkişaf etmişdir.

Moda anlayışı XVI əsrdə formalaşmış, bir dövlətdən digərlərinə yayılmağa başlamışdır. Yayılma prosesi yuxarıdan aşağıya doğru, yəni dövlət başçısı tərəfindən yaradılaraq kütlə arasında həyata keçirdi. Yayılma üsulları əvvəllər gəlinciklərlə başlamış, daha sonralar get – gedə təkmilləşmişdir. Bütünlükdə müasir cəmiyyətin mühüm təkamül faktoru sayılan, mədəniyyətin fenomeni olan moda XVIII əsrin sonunda öyrənilmiş, onun estetik təzahürünün idealı və zövqü şərh edilmişdir.

XX əsrdə moda tədqiqatçıları ona ilk növbədə sosial fenomeni kimi baxaraq əmələ gəlməsi və inkişafının səbəblərini, həmçinin sosial – iqtisadi, mədəni təsirinin nəticələrini təhlil etmişlər. Modanı müxtəlif nəzər nöqtəsindən – sosial psixologiya, kapitalizmin bazaar iqtisadiyyatı və kultroloci baxımdan öyrənmişlər. Göstərilən hər bir halda moda – müasir cəmiyyətin inkişafının dinamikliyini müəyyən edən mühüm component kimi təqdim edilir. Ümumiyyətlə, mədəni nümunələr yaradan dizaynerin moda fenomeninin təbiəti haqqında bütöv təsəvvürü olmalıdır. Bir çox tədqiqatçılar modanı onun adının kütləvi davranış qaydaları ilə bağlı olduğunu qeyd edirlər. Lakin modanın təzahürünün həqiqi mahiyyətinin başa düşülməsi, cəmiyyətdə onun əmələ gəlməsi və funksional mexanizminin açılması modanın öyrənilməsinə imkan verir. Moda bütün maddi və mənəvi dəyərləri mədəniyyətin dəyişmə prosesləri olan bütün sahələrini – incəsənət, ədəbiyyat, elm, texnika, siyasət, ideologiya və idmanı əhatə edir. Dizayn mədəniyyəti sahəsi olduğundan modanın mexanizmi ona aktiv təsir göstərir. Bəzi mütəxəssislər belə hesab edirlər ki, modanın əmələ gəlməsini hər hansı müəyyən dövrə aid etmək və ya hadisə kimi qəbul etmək çətindir. Bütünlüklə moda heyrətlə, rəqabətlə qəbul edilir, müəyyən zaman çərçivəsində onunla fəxr edilən, onu istəyillər. Düzdür modanı sevməyənlərin mövcudluğunu inkar etmək olmaz. Belə adamlar öz zövqləri ilə digərlərinə təsir etməyi mümkün sayıllar. Modelyerin hər hansı yeni təkliflərini onlar nizə ilə qarşılayırlar. Dəblə geyinmiş adamları gördükdə donquldanır, hiddətlənir, hətta ələ salırlar. Lakin buna baxmayaraq modanı dayandırmaq belə adamların heç birinə nəsib olmamışdır. Kostyumun digər predmetlərlə birgə geyimin yeni modasının əmələ gəlməsi üçün öndə gedən amil olub, modaya olanların bir və ya mühüm hissəsinin estetik dəyərlərinin itirilməsində müəyyən rol oynayır. Bu amilin estetik və iqtisadi əhəmiyyəti vardır. Belə ki, kostyumun formasının dəyişməsi təbii olaraq insanlarda yeniləşməyə olan təlabatından doğursa, geyimin estetik cəhətdən dəyişməsi bütünlüklə cəmiyyətin inkişafı ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, moda ictimai inkişafın müxtəlif tərəfləri ilə bağlıdır, burada mədəniyyətin, ictimai həyatın bütün aspektləri öz əksini tapmışdır. Cəmiyyətin inkişafı modanın öz dinamikası ilə bağlıdır. Modanın inkişafında əmələ gələn sıçrayışlar və siyasi sarsıntılar əmələ gətirir.

Modanın tez bir zamanda dəyişməsinə təsir göstərən təkanlarından siyasi inqilabları, iri tarixi sarsıntıları misal göstərmək olar. XVIII əsrin sonunda mədəniyyətin fenomeni olan moda öyrənilmiş, ilk növbədə onun estetik təzahürünün idealı və zövqü şərh edilmişdir. Lakin modanın təzahürünün həqiqi mahiyyətinin başa düşülməsi, cəmiyyətdə onun əmələ gəlməsi və funksiyalanmasının mexanizminin açılması modanın öyrənilməsinə sosioloji cəhətdən yanaşılmasına imkan verir. Modanın ən mühüm cəhətlərindən biri də onun dəyişkənliyidir. Kostyum digər predmetlərlə birgə geyimin yeni modasının əmələ gəlməsi üçün öndə gedən amil olub, modaya aid olanların bir və ya mühüm hissəsinin estetik dəyərlərinin dəyişməsində müəyyən rol oynayır. Bu amilin estetik və iqtisadi əhəmiyyəti vardır. Belə ki, kostyumun formasının dəyişməsi təbii olaraq insanlarda yeniləşməyə olan təlabatdan doğarsa, geyimin estetik cəhətdən dəyişməsi bütünlüklə cəmiyyətin inkişafı ilə bağlıdır. Orta əsrlərdə modanın inkişaf yolunu izləmək üçün Avropa ölkələrində geyim sferasında baş verən dəyişiklikləri, o dövrün “ modelyer dizaynerləri ” – dərzilərin əmək fəaliyyətlərini öyrənmək lazımdır.

VI əsrdən başlayaraq qərbi Roma imperiyası dağıldıqdan sonra antic sivilizasiyanı əvəz edən yeni Avropa sivilizasiyası formalaşmağa başlayır. VI – VII əsrlərdə qərbi Avropa ərazisində şəhərlər boşalır, ticarət donur, sənətkarlığ vəziyyəti zəifləyir. Bu dövr “ şəhər dövrü ” adlanır, məhz bu dövrdə antik şəhərlərin qalıqları öz strateji və ya inzibati vəziyyətini saxlaya bilmişdir, lakin iqtisadi vəziyyəti yox dərəcəsində idi. Sənətkarlıq universal təssərüfat kimi kəndli sənətkarlıq formasında öz fəaliyyətini saxlamışdır. Dahi Karlın kapitulyasına əsasən ( VIII əsrin sonu – IX əsrin əvvəllərində ) hökmdarın malikanəsində digər mütəxəssislərlə yanaşı çəkməçilər, əyricilər, toxucular, əlbəttə ki dərzilər də olmalı idi. Kəndli təsərüffatında geyimin belə ixtisaslaşmış vəziyyətdə hazırlanması kefiyyətinə görə daha yüksək idi. IX əsrdən başlayaraq qayçı və iynədən istifadə edirdilər.

Tikmə vasitəsi ilə naxışların vurulması kilsə təsərrüfatı yanında ixtisaslaşdırılmış emalatxanalarda yerinə yetirilirdi. Bu dövrdə “ avara ustalar ” – dərzilər, çəkməçilər bir kənddən digər kəndə gedərək sifarişlər qəbul edirdilər. Erkən orta əsrlərdə mənəvi aləmin maddi aləmin üzərində üstünlüyünü əks etdirən yeni estetik ideal əmələ gəlmişdir. Bu dövrün kostyumu son dərəcə sadə və utilitar idi.

X əsrdən başlayaraq şəhərin böyüməsi sürətlənir, peşəkarlıq istehsalat mərkəzinə çevrilirdi. F.Brodelə görə “ Avropanın ilk sənaye inqilabı ” IX əsrdən başlayaraq XIII əsrədək davam etmişdir. Artıq XV əsrdən başlayaraq avropa kostyumlarının biçimi Şərqin geyim biçimindən fərqlənməyə başlayır. Belə ki, Avropa ölkələrində karkas kostyumları adlanan bədənin formasını təkrar edirdi. Öz dövrünün zövqünə uyğun şərt formalarından istifadə edirdilirdi. Kostyumun forması tez – tez dəyişərək bel xətti əvvəlkinə nisbətən aşağı salınır, qadın geyim elementi – dekolte düz xətti formadan üçbucaqlı, sonra isə xaç formaları ilə əvəz olunur.

XV – XVI əsrlərdə bütün Avropa ölkələrində İtaliya kostyumlarına olan meyl onları ümumavropa modasının əsas nümunəsinə çevirmişdir. Bu dövrdə İtaliya humanistləri üçün antiklik ideala çevrilir, onlar antiklik obrazına gündəlik həyatda yer verməyə çalışırlar. Orta əsr kostyumlarında insanın fərdiliyinin aşkar edilməsi sahəsində addım atılır, tamamilə yeni mütənasib, ahəngdar insane obrazı yaranır.

XV – XVI əsrlərin sonunda İtaliyanın geyimlərindəki ahəngdar nisbətlər və konstruktiv kəsiklər digər ölkələrlə yayılmağa başlayır.

1527 – ci ildə Fransa ilə İspaniyanın sülh müqaviləsinə əsasən İtaliya kostyumu tədricən özünəməxsus xüsusiyyətlərini itirərək ispan modasına tabe olur. Venesiyada qadın kostyumu kişi kostyumlarına nisbətən öz dəyərini saxlayaraq İtaliyanın gözəllik nümunələrindən daha etibarlı olduğunu göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, İtaliya qadınlarının geyim forması ispan geyimlərindən daha həcmli idi. İtaliyanların geyindikləri sonraki donları lif hissəsi xüsusilə mütənasibliyi pozmaq üçün hündür taxta dabanlı tuflilərdən istifadə olunurdu.

XV – XVI əsrlərdə İtaliya krujevanın vətəninə çevrilir. Krujevanın qiymətli olması, onun toxunması üçün ilk maşın ixtirasına qədər çox bahalı olub cah – cəlal simvoluna çevrilir. Kostyumun hazırlanması sənəti XVI əsrdə yüksək səviyyəyə çatmışdır. Dərzi sənəti nəsildən – nəsilə ötürülərək kifayət hörmətli peşə sayılırdı. Artıq dərzilərin ixtisaslaşdırılması məsələsinə xüsusi fikir verilirdi.

XVI əsrdə dərzilərdən bir qrupu kişi geyimlərini, digər qrupu isə qadın geyimlərini tikirdi. Əksər hallarda dərzilər parçanı sifarişçilərin üzərinə ataraq təbaşir vasitəsilə biçimi işarə edirdilər. Dərzilər sifarişçinin ölçülərinə əsasən insan fiqurunun formasına uyğun, çatışmayan yerləri isə müxtəlif ara qatının köməyi ilə düzəltməklə modalı kostyum hazırlayırdılar. Dərzilərin sexində kitablar saxlanılırdı, bu kitablarda bütün modalı geyimlərin biçim nümunəsi olurdu.

XVI əsrin ikinci yarısından İspan kostyumu bu ölkənin güclü siyasi təsiri nəticəsində bütün Avropa ölkələrinə yayılmağa başlayır. Beləliklə, ümumavropa modası yaranır.