Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

FƏSİL II. AZƏRBAYCAN MİLLİ GEYİMLƏRİNİN MADDİ MƏDƏNİYYƏT TARİXİ

2.1. Azərbaycan milli geyimlərinin bədii xarakteristikası

Azərbaycanın milli geyimləri xalqın tarixi ilə sıx bağlıdır. Milli kostyum xalq yaradıcılığının tikmədə, toxumada meydana çıxmış tarixi, etnoqrafik və bədii xüsusiyyətlərini parlaq əks etdirir.

Dövrümüzə qədər gəlib çatmış ən qədim geyim nümunələri təxminən eramızdan əvvəl I-ci minilliyin sonu və I-ci minilliyin əvvəlinə aid edilir. Qədim dövrlərdən bəri Azərbaycan xalqı bədii tərtibatlı parçaların istehsalı ilə məşğul olmuşdur. Azərbaycan ərazisində müxtəlif dövrlərdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı qədim qabların içərisində üzərində tikmə izləri olan parça qalıqlarının aşkar olunması, hələ e.ə.I–II əsrlərdə burada parçaların boyandığından xəbər verir. Bu izlərin güləbətin tikmələrinin qalığı olduğu ehtimal edilir.Hansı ki, sonraki dövrlərdə bu güləbətin tikmələrinə mahud və s. parçalardan tikilən geyim nümunələrində, ev ayaqqabılarında rast gəlinir. Mingəçevirdə, Qarabağda və Naxçıvanda tapılmış insan fiqurlarına geyindirilmiş müxtəlif geyimlər, rəngli biserlər, bəzək əşyaları tunc dövründə insanların toxumağı və tikməyi bacardıqlarını sübut edir. Mingəçevirdə katakomba qəbirlərindən tapılmış ipək parçalar bizim eradan əvvəl I – III əsrlərə aid edilir. Antik tarixçilər Heredot və Strabon Qafqaz Albaniyasında Azərbaycanda yun və kətan parçaların bitği boyaları vasitəsilə rənglənməsi haqda xəbər verirdilər.

Arxeoloji qazıntılar zamanı Mingəçevirdə e.ə. VIII– e. II əsrlərinə aid Qafqaz uzunboğaz çəkmələrinə oxşar, gildən hazırlanmış qablar tapılmışdır. Ayaqqabı formasında olan belə qablar Xanlarda və Şimali Qafqazda da aşkar edilmiştir. İbtidai insanlar odu müqəddəs saydıqları üçün ona sitayiş edirdilər. Sonralar alov dini bir simvol kimi ayaqqabılarda bəzək kimi istifadə olunurdu. Ərəb xilafəti dövründə ( VIII – X əsrlər ) Azərbaycanda süfrələr, salfetlər, namaz xalçaları istehsal edilirdi. İbn Xordadbek ( IX əsr ) qeyd edir ki, Azərbaycanda parça toxuyan sənətkarlar naxışlı yun, pambıq və ipək parçaları satış üçün bazarlara çıxarırdılar.

Səlcuqlar dövründə ( XI – XII ) əsrlər və sonralar Şamaxıda istehsal edilən ipək parçalar Geniya, Kiçik Asiya və Suriyaya ixrac olunurdu. İtaliyalı səyyah Marko Polo ( XIII əsr ) Şamaxı və Bərdənin ipək parçaları üzərində əks olunmuş milli ornamentlərin gözəlliyini xüsusilə qeyd edirdi.

XVI əsrdə Azərbaycanda mədəniyyət və incəsənətin yüksək səviyyəsi modanın inkişafına müsbət təsir göstərmişdir.

Bu dövrün kostyumu biçiminin müxtəlifliyinə və dekorunun zənginliyinə görə seçilirdi. 1561 – 1563 – ci illərdə ingilis səyyahı E. Cenkinson Şirvan bəylərbəyi Abdulla xanın həyat yoldaşının geyiminin “ zərif incilərlə və bahalı daş – qaşla bəzəndiyini ” yazırdı. XVI əsr kişi üst geyimlərindən nisbətən məşhur olan əba əl üsulu ilə tikilirdi. Geyimin rahatlığı üçün ətək hissə bel (qurşaq) hissəyə birləşdirilirdi. İmkanlı təbəqə əbanın üstündən “fərəc” adlanan çiyin, sinə və ətək hissələrində zəngin bəzəkləri olan xalat geyinirdi. Fərəcin bağlaması olmadığından yaxası açıq şəkildə istifadə olunurdu.

Bu dövrdə Azərbaycanlıları “ qızılbaşlılar ” adlandırırdılar. Onlar başlarına on iki imanın şərəfinə on iki zolaqlı ağ çalma geyinirdilər. Əhalinin əsas kütləsi ağ çalma və ya keçə papaqlardan; qadınlar isə incə tikmələri olan zəngin ornamentli baş örtükləri və diadema formasında tacdan istifadə edirdilər. Bu dövrdə Şamaxıya gələn səfir Adam Oleariy “Onların (Şamaxı əhalisinin) əsas məşğuliyyətini toxuculuq, ipək və ipək üzərində tikmə təşkil etdiyini” xəbər verirdi. Sonra o, xanımların zəngin bəzəklərindən danışaraq “ tağlı taxçalarda müxtəlif alabəzək ipəklə və zərlə toxunmuş yaylıqların qoyulduğunu ” , üstü örtülü cərgələrdəki (çarşı) çoxlu iri və xırda dükanlarda xəz, ipək və pambıq saplıqlarla bəzədilmiş qadın üst geyimləri, qızılı və gümüşü zərlə toxunmuş yaylıqlar və başqa geyim aksesuarlarının satıldığını qeyd edirdi.

XVII əsrdə Azərbaycan yaxın Şərqdə iri ipəkçilik vilayəti sayılırdı. Şirvan vilayəti Azərbaycan ipəkçiliyinin ürəyi idi. İpək parçaları və ipəkdən olan qadın baş örtüklərini Şamaxıda, Gəncədə, Baskalda, Şəkidə və Şuşada istehsal edirdilər. Bu dövrdə kostyumun stili sahibinin ailə vəziyyətini əks etdirirdi. Qızların kostyumları ərli qadınların geyimlərindən mühüm dərəcədə fərqlənirdi. Kişilərin geyimi onların imkanları çərçivəsində dəyişirdi. Uşaqların geyimi yalnız ölçülərinə görə fərqlənirdi.

XVIII əsr kişi və qadın geyimlərinin elementləri bir – birinə uyğun olsa da, onların fərqli detallarda və bəzəklərdə öz əksini tapmışdır. XVIII əsrin ən məşhur geyimi olan “ arxalıq ” kişilərdə baldırın ən yoğun hissəsinədək, qadınlarda isə bud hissəyədək uzunluqda olurdu. Kişilərdən fərqli olaraq qadın arxalıqlarının yaxalığı, qolluqları və ətək hissəsi bahalı tikmələrlə bəzədilirdi. Arxalığın hazırlanması üçün məxmərdən, tirmədən və ya adi parçalardan istifadə edilirdi. Baxılan dövrdə baş geyimləri üçün hündür, konusvari və ya qısa kvadrat formalı, xəzdən papaqlar səciyyəvi edirdi.

XVIII əsr geyimlərində geniş yayılmış bəzəkli tikmələrdəki ornamentlərlə xalçalarda, mis qablarda, daş üzərində rast gəlinən oyma naxışlar arasında sıx əlaqənin mövcud olması müşahidə edilir. Tikmə sənəti Azərbaycanın bir çox şəhər və kəndlərində geniş yayılmış dekorativ tətbiqi sənət nümunəsidir. Tikmələrin kompozisiyasının daha dolğun və yaraşıqlı olması üçün qanovuz, darayi və məxmər parçalardan, yerli ipək və yun saplıqlardan, çaxma piləklərdən və xaricdən gətirilmiş qızılı, gümüşü saplar, məxmərtel toz muncuq, sim və s. – dən istifadə edilirdi.

XVIII əsrdə Azərbaycan qadınları tərəfindən istifadə edilən boyun bəzəkləri (sinəbənd, boğazaltı və s.) geniş yayılmıştir. Bu cür bəzək əşyaları qiymətli muncuq, paxlava, arpa formal qızıl, gümüş hissəcikləri bir – birinə bənd etməklə düzəldilirdi. Qadınların istifadə etdikləri bəzək elementlərinin dəsti imarət adlanırdı. Bura müxtəlif çeşidli baş və döş bəzəkləri, üzüklər, sırğalar, kəmər, bazubənd və bilərziklər daxil idi. Kəmər qadın və kişilər tərəfindən istifadə edilən daha geniş yayılmış zərgərlik məmulatı idi. Araşdırmalardan məlum olur ki, kəmər vasitəsilə onu gəzdirən şəxsin vəzifəsini, var–dövlətini, dini əqidəsini, milliyyətini və hətta yaşını müəyyən etmək mümkün idi. Məsələn, sərkərdə Cavanşir taxta çıxarkən onun belinə xüsusi kəmər bağlanılmışdır. Adət – ənənəyə görə qadınlar enli, kişilər isə daha nazik kəmərdən istifadə edirdilər.Bütün hazırlanan zinət əşyaları altı texniki üsulla (döymə, basma, qarasavad, şəbəkə, minacıq və xatəmkarlıq və s.) bəzədilirdi. Beləliklə, milli geyim dəstini boyun, sinə, qol və bel üçün nəzərdə tutulmuş zərgərlik məmulatları tamamlayırdı.

Geyim və bəzək əşyalarının ezərində bir – birilə vəhdət yaradan, özünəməxsus kompozisiyalarda nəbati, həndəsi ornamentlərlə bərabər heyvanat aləmini əks etdirən naxışlar üstünlük təşkil edirdi. Parça növlərindən və biçimindən asılı olaraq qadın geyimlərindəki bəzəklər mücərrəd dairəvi, yaxud ətrafı haşiyəli, içərisi isə bütöv naxışlı olurdu. Duvaq, yaylıq, rübənd və digər baş örtüklərinin bəzədilməsində qeyd edilən kompozisiyalardan istifadə olunurdu. Milli ornamentlərin əks olunduğu tikmə növlərindən güləbətin, təkəlduz, qullabduz, doldurma, örtmə, sırıma, qondarma, şəbəkəli tikmə, nağda və s. göstərmək olar. Güləbətinlə bəzəkvurma sənəti daha qədim tarixə malikdir.

Kişi ayaq geyimləri içərisində ən çox rəngarəng corab, çarıq, çust, başmaq, nəleyn və uzunboğaz çəkmə istifadə olunurdu. Ayaq geyimləri şəhər və kənd əhalisni bir – birindən fərqləndirməyə imkan verirdi. Məsələn, kənd əhalisi üçün çarıq, çust, corab, patava, dolaq habelə başmaq, uzunboğaz çəkmələr dəbdə idisə, şəhər əhalisini üçün nəleyn, məst, başmaq, çəkmə, dübəndi, qondara, lak səciyyəvi ayaq geyimləri idi. Ayaq geyimləri içərisində çarıq ən qədim və ən geniş yayılmış ayaqqabı növlərindəndir. Çarıqların mənşəyinin bilavasitə corabın altına tikilən göndəridən götürüldüyü ehtimal olunur. Azərbaycanda ən çox təsadüf olunan çarıqlar şatırı, quşburnu, qızqaytaran, şirmayı, qılbüzmə, kalmanı, şirvani, xəlbirqırağı, əcəmi, şirazi və s. adlar altında tanınırdı. Çarıği lentvari formada toxunmuş bağ vasitəsilə ayağa bənd edirdilər. Bağlar yun ipdən toxunulurdu. Kişi başmaqlarının əksəriyyətinin daban hissəsi hündürlüyə qaldırılmış formada düzəldilirdi. Çust kənd şəraiti üçün başmağa nisbətən daha əlverişli geyim növü sayılırdı. Asılanmış və xam döndən hazırlanmış kişi ayaqqabıları adətən bir rəngli və naxışsız olurdu. Sonralar Azərbaycanın Bakı, Şəki, Şamaxı, Gəncə və digər sənətkarlıq mərkəzlərində müxtəlif forma və ornamentli başmaqlar hazırlayırdılar.

XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın qadın geyimləri artıq öz müxtəlifliyi ilə fərqlənməyə başlamışdır. Bu geyimlər alt və üst (çiyin və bel geyimləri) paltarlarından ibarət idi. Qadınlar arxalıqdan başqa, kanaus və fay ipək parça növlərindən tikilmiş üst köynəkləri, tirmə və məxmərdən hazırlanmış “çəpkən” və ipək parçadan hazırlanmış “xəz eşmək” geynirdilər. Çiyin tikişi olmayan düz biçimli üst köynəyin müxtəlif rəngli qoltuq altıları olurdu. Çəpkən – astarlıq, yalançı qolluqları olan, çiyinli üst geyimidir. Bunlardan başqa tirmədən, məxmərdən və adi parça materiallarından, astarı sırınmış “ləbbadə”, astarlı “gülyəcə”, məxmərdən sırınmış astarlığı olan “baharı” adlanan qadın çiyin geyimləri hazırlanırdı. Digər qadın geyim elementi – “kürdü” (qolluqlarsız, sırınmış) xəzlə və sıx naxışlarlı tikmələrdə bəzədilirdi. “Eşmə” nin yaxalığına və qolluqlarına, eləcə də daxilinə xəzdən haşiyə tikilir, qızılı şəbəkəli naxışlar və tikişlərlə bəzədilirdi. Qadın bel üst geyimi bir neçə yubkadan (tumandan) – cütbalaqdan (cüt yubka) və çaxçurdan (üst bel şalvarı) ibarət idi. Şəhərdə küçəyə çıxmaq üçün qadınlar çaxçurun üstündən yubka geyinirdilər. Azərbaycanda bu dövrdə müxtəlif rəngli qumaşdan tikilmiş ayaqqabıları çox geniş yayılmışdı. Qadınların geyindikləri ən geniş yayılmış ayaqqabı növü başmaqlar hesab olunurdu. Həmçinin qadınlar üzü tikməli başmaq və ya uzun boğazı olan tikməli çəkmələr də geyinirdilər.

Hələ qədim zamanlardan mirvari, muncuqla bəzədilmiş geyim və məişət əşyaları məlumdur. XIX – əsrdə Azərbaycan şairəsi Xurşud Banu Nətavan (1830 – 1897–ci illər) tərəfindən muncuqla tikilmiş başmaqlar zövqlə işlənilmişdir. Təkcə onu qeyd etmək lazımdır ki, ev ayaqqabılarının kütləvi istehsalında X.Nətavanın əl işindən dönə - dönə istifadə edilmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif bəzək elementləri geyimləri tamamlayır, onun milli xüsusiyyətini zənginləşdirir. Bütün dövrlərdə bəzək məmulatları qızıl və gümüşdən düzəldilir, qiymətli qaş – daş – brilliant, zümrüd, yaqut, mirvari, firuzə, əqiq, və s. istifadə olunurdu.

Azərbaycan zərgərlik mərkəzləri Bakı, Gəncə, Şamaxı, Şəki, Naxçıvan, Şuşa şəhərləri sayılırdı. Yerli zərgərlər əhaliyə lazım olan hər cür zərgərlik məmulatı hazırlayırdılar. Azərbaycan qadınları bəzəkləri çox sevir, onlardan geniş və bacarıqla istifadə edirdilər.