Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

2.3. XVIII — əsrdə Azərbaycan kişi və qadın baş geyimləri və bəzəkləri

XVIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda təsərrüfatı tənəzzül dövrünü yaşayırıdı. Vergilərin artması, məmurların özbaşınalığı ölkədəki vəziyyəti ağırlaşdırmışdı. İran feodallarının talançılıq siyasətinə qarşı ölkədə XVIII əsrin ortalarında bir çox xalq üsyanları baş verdi. Nəticədə Azərbaycan yadellilərin istilasından azad edilir.

Azərbaycanda xanlıqlar dövrü XVIII əsrin ortalarına təsadüf edir. Geyimlərin inkişaf dövrüdə məhz xanlıqlar dövrünə təsadüf edir. Bakı, Quba, Şamaxı, Qarabağ, Naxçıvan, Gəncə, Dərbənd, Təbriz və s. müstəqil xanlıqların hakimiyyəti bu dövrün geyim tərzinə də təsir edib. Azərbaycanda bu dövrdə ümumi bir mərkəz mövcud deyildi. Bir çox xanlıqlarda istehsal olunan parçalar qonşu ölkələrə satılır və ya öz ərazilərində istifadə edilirdi. Bu dövrdə Şamaxıda ipək məmulatları, Təbrizdə yun parça, Qubada pambıq parça, Salyanda ağ və zolağlı bez və s. istehsal olunurdu. İstehsal olunan parçalardan asılı olaraq, onların bəzəkləri də müxtəlif olurdu. Bu dövrə məxsus geyimlər qədim adət-ənənələri özündə əks etdirsə də, geyimlərdə yeniliklər də gözə çarpırdı. XVIII əsr Azərbaycan milli geyim və bəzəklərinin inkişafını öyrənmək üçün əsas mənbələrdən biri də, təsviri sənət əsərləridir.

XVIII əsr Azərbaycan geyimlərini öyrənmək üçün Nuxa Xan sarayının divar rəsmləri və Əvəz Əli Mufaninin bu dövrdə yaratdığı bir çox əsərlər qiymətli mənbədir. Bu əsərlər Azərbaycan geyimlərinin tarixinin öyrənilməsi üçün ən gözəl və etibarlı mənbə hesab olunur. Rəssamlar Bakıda, Şamaxıda, Nuxada, Gəncədə, Qazaxda olmuşlar və o zamanki geyim haqqında bizə çox qiymətli mənbə qoymuşlar. Bu xüsusda, Q.Qaqarinin Parisdə nəşr etdirdiyi “Qafqaz geyimləri” adlı albomu bizə Azərbaycan geyimi barədə xeyli material verir. Azərbaycanda XVIII əsrdə səyahət etmiş səyyahların geyim haqqındakı qeydləri ilə, təsviri sənət əsərlərini müqayisə etsək, onların eyni olduğunun şahidi olarıq. Buradan belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, XVIII əsrin ortalarına qədər Azərbaycanda geyim tərzi, eyni səviyyədə inkişaf etmişdir. Biz Azərbaycanda olan səyyahların və o dövrün yazılı ədəbiyyatın geyimlər barəsindəki qeydlərinə, habelə təsviri sənət nümunələrinə əsasən XVIII əsr geyimləri haqqında müəyyən fikir söyləyə bilərik.

Azərbaycanda kişilər XVIII əsrdə üstdən uzunqollu, bədənə kip oturan çuxa geyinərdilər. Çuxa əsasən qalın parçadan tikilərdi. Çuxanı geyinən şəxsin yaşından asılı olaraq bu çuxanın rəngi və boyu müxtəlif olardı. Cavanlar nisbətən qısa və açıq rəngli, yaşlılar isə qara və ya başqa tünd rəngli, uzun ətəkli çuxa geyinərdilər. Bu dövrdə üstdən enli, uzunqollu əbalardan da istifadə edilirdi. XVIII əsrdə əbanı əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq, əsas etibarı ilə mollalar və qocalar geyinərdilər. Azərbaycanın soyuq yerlərində, xüsusən qış aylarında yaxşı tikilmiş, boynundan tutmuş ətəklərinə qədər rəngli ipək saplarla naxışlanmış kürk geyinərdilər. Bu kürklər əsasən qoyun dərisindən olub, yunlu tərəfi içəri tikilərdi. Çuxanın, əbanın və kürkün altında uzun və dar qollu, bədəndə kip oturan arxalıq olardı. Arxalıq gözəl biçimdə tikilərdi. Varlı şəxslərin arxalıqlarına əsasən qızılı və gümüşü saplarla naxışlar vurulardı. Arxalıq qabaq tərəfdən–döşdən uzununa tutmuş yumru ipək vəs parçalardan tikilmiş düymələrdə və ya kiçik parça bəndlərlə bağlanardı. Çox vaxt bunun üstündən beldən nazik gümüş kəmər və ya qurşaq bağlanardı.

Şalvarlar kişi geyimlərini tamamlayan hissələrdən biridir. XVI əsrdə olduğu kimi, bu dövr də şalvarlar aşağdan dar, yuxarı getdikcə enlənirdi. Bu şalvarlar beldən hörmə, ucları rəngli qotazlı bağlarla bağlanırdı.

XVIII əsrdə kişi ayaqqabıları öz müxtəlifliyi ilə seçilirdi. Ən çox işlədilən kişi ayaqqabıları dəridən tikilmiş dabansız kiçik başmaqlar idi. Bu dövrdə varlılar nazik dəridən tikilmiş uzunboğaz çəkmələr geyinərdilər. Kəndlilər isə qədimdən tutmuş XX əsrin əvvəlinə qədər çarıqlardan istifadə edirdilər.

XVI əsrdə istifadə olunan adi araqçınlar, enli və üstü yastı ağ çalmalar ilə yanaşı, XVIII əsrdə yeni bir baş geyimi meydana çıxmışdı. Bu quzu dərisindən tikilmiş uzun, şişbaşlı papaqlar idi. XIX əsrin ortalarına kimi bu papaqalar ən geniş yayılmış baş geyiminə çevrilmişdi. Bəzən papaqların gözəl görünməyi üçün papağın aşağı hissəsinə ağ və zolağlı parça dolayırdılar. Bu papaqlar Şuşa şəhərində tikilirdi.

Bu dövrdə kişilər bəzək əşyalarından ən çox üzük, qurşağa taxılan və ya nazik gümüş kəmərdən asılan xəncərdən istifadə edərdilər. XVIII əsrdə, demək olar ki, bütün kişilər xəncər gəzdirərdilər. Bunun əsas səbəbi, qaçaq və quldurlardan özünü müdafiə idi. Bu fikri XVIII əsrin axırlarında Azərbaycanda səfərdə olmuş səyyah Marşall Fon Biberşteyn də təsdiq edib. O yazırdı: “Kəndlilərin hətta çöldə işlədikləri vaxtda da, xəncərləri yanlarında olur”.

XVIII əsrdə qadın geyimləri daha zövqlə və gözəl hazırlanırdı. Azərbaycan xanımlarının gözəl zövqlə geyindiyi paltarları dövrün məşhur şairi Molla Pənah Vaqif də öz şerlərində vəsf edib. Əlbəttə ki, qiymətli və gözəl geyimləri bütün qadınlar deyil, ancaq yuxarı təbəqəyə mənsub olanlar geyinirdilər. Lakin kişilərə nisbətən qadınların daha zövqlə geyindikləri aydın görünür.

XVIII əsrdə qadınlar soyuq aylarda əyinlərinə üstdən uzunqollu, gödək çəpkən, topuqlarına qədər uzanan arxalıq, qolsuz, boynu, ətəkləri və qol yerləri xəzdən tikilmiş kürdü və ya küləçə adlı paltar geyinərdilər.

Çəpkən əsasən qalın parçadan tikilirdi. Qırmızı və yaşıl məxmərdən olan çəpkənlər daha geniş yayılmışdı. Onun yan tərəflərində aşağıda “çapıq” adlanan qabarıq hissələri olurdu ki, bu da bədənin daha da gözəl görünməsinə imkan verirdi. Çəpkənin yaxası, ətəyi, qolunun kənarları zərif bafta ilə, tikmələrlə bəzədilirdi. Arxalıq dövrün qadınlarının ən çox istifadə etdiyi qadın geyimi idi. Qadın arxalıqları, kişi arxalıqlarından, əsasən, öz gödəkliyi və üstünün gözəl bəzəkləri ilə fərqlənirdi.

Arxalığın, eləcə də başqa qadın üst geyimlərinin qollarının altında çapıq olardı. Bu çapıqlar qolun rahat hərəkət etməsi və isti havalarda tərləməməsi üçün idi.

Məxmər, tafta, və tirmə parçadan bu dövrdə ən çox kürdü tikərdilər. Kürdü qış fəslində geyilirdi. Buna görə də, boynu, yaxası və ətəklərində xəz olardı. Kürdü döşdən mis və ya gümüş qarmaqlarla bağlanardı. Geniş yayılmış kürdülər qırmızı məxmərdən tikilərdi və üstü bafta ilə bəzənərdi.

Üst geyimlərinin altında qadınlar uzun və enliqol köynək geyinərdilər. Kübar qadınlar köynəyi ipəkdən parçadan hazırlanardı. Kasıb xanımlar köynəyi isə bezdən tikilərdi. Yaşlarından asılı olaraq qadınların geyindikləri köynəklərin rəngi də müxtəlif olurdu. Qızlar və gəlinlər sarı və qırmızı güllü parçadan, yaşlı və qoca qadınlar isə ağ və ya qara rəngdə köynək geyinərdilər. XVIII əsrdə qadınlar çox uzun və enli, üstbəüst bir neçə tuman(ətək) geyinərdilər. Birinci üst tumanın ətəyi iki-üç barmaq enliyində, ümumiyyətlə tirmə və ya rəngli qalın parçadan tikilərdi.

Qadın ayaqqabıları (nəlein, başmaq və s.) formaca kişi ayaqqabısına bənzəsə də, onlardan ən zərif biçimi və gözəl bəzəkləri ilə seçilirdi. Nisbətən kübar qadınların ayaqqabılarının içərisi naxışlarla işlənərdi. Bu naxışlar da əsasən müxtəlif güllər təsvir olunardı və əsasən gümüş parçası ilə örtülərdi. XVIII əsr məxsus qadın baş geyimləri də, əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, müxtəlifliyi və rəngarəngliyi ilə seçilirdi. Bu dövrdə ən çox yayılmış baş geyimlərindən biri araqçın hesab olunur. Bu araqçınların əvvəlki illərdəki araqçınlardan fərqi, arxa tərəfə hörük torbasının olmaması idi. Bu araqçınlar daha bəzəkli və rəngarəng idi. Bu dövrdə qızıl və gümüş saplarla naxışlanmış güləbətin tikməli araqçınlardan xüsusilə geniş istifadə edilirdi. Araqçınların qabaq tərəfindən alından silsilə adlanan qızıl, gümüş hissəciklərindən düzəldilmiş bəzəklər asardılar. Belə bəzəkli araqçınlardan Qarabağda, Qazaxda, Ərdəbildə daha geniş istifadə edilirdi. Bakıda, Şamaxıda, Təbrizdə isə qadınlar belə araqçınların qabağından kiçik tacı oxşayan “çutqabağı” taxardılar. XVIII əsrdə istifadə olunan qadın baş geyimlərindən biri də əmmaməyə bənzər baş geyimi idi. Əmmaməni geymək üçün qadınlar kişilər kimi başlarına araqçına bənzər, lakin adi araqçınlardan xeyli hündür və bərk parçadan tikilmiş papaq qoyar və onun ətrafına parça dolayardılar. Kişilərdən fərqli qadınlar əmmamənin axırını çənələrinin üstündən gətirdilər və yaşmaq kimi ağızlarının üstündə bağlayırdılar. Qeyd etməliyik ki, belə əmmaməyə bənzər qadın baş geyimlərini Azərbaycanın ucqar bölgələrində çarşabsız gəzən qadınlar geyinərdilər, çünki yaşmaq burada qadının üzünün aşağı hissəsini bütünlüklə örtərək çarşabı əvəz edərdi. Belə baş geyimində qadın özünü sərbəst hiss edirdi və işlədiyi vaxt ona heç bir şey mane olmurdu.

XVIII əsrdə qadınların istifadə etdikləri bəzəklər də çox müxtəlifdir. Qiymətli metallardan düzəldilmiş qadın bəzəkləri qızıl-gümüş, qaş-daş, gəzdirilməsi və geyinilməsinə görə 4 hissəyə ayrılır:1) boyun bəzəkləri, 2) qol və barmaq bəzəkləri, 3) baş bəzəkləri, 4) libaslara bənd olunan bəzəklər. Azərbaycan qadınları tərəfindən ən çox istifadə olunan qədim bəzəklərdən boğazaltı, çəçik, qarabatdaqı və s. misal göstərmək olar. Bunların arasında ən çox istifadə olunan muncuq, mirvari və ya “arpa” adlanan uzunsov formalı, qızıldan düzəldilmiş boyunbağıdır. Bu boyunbağının ortasından gözəl naxışlarla bəzənmş sinə üzərinə daha bir dairə formasında hissə bənd edilib sallanardı. Bu bəzəklərə dairə əvəzinə, xara üsulu ilə işlənmiş altı və ya səkkiz güşəli, ortasında yaqut və ya firuzə qaşı olan ulduz, onun da altını tamamlayan aypara yerləşdirilərdi. Qol və barmaq bəzəklərini, əsas etibarı ilə, qolbaq və üzüklər təşkil edirdi. Libasları bəzəyən zərgərlik məmulatları həmçinin üst geyimlərinin qollarına, ətəklərinə, yaxalarına və bellərinə də bərkidılərdi. Belə bəzəklərə misal olaraq; basma üsulunda işlənmiş qızıl pərdələri, “kəsmə” adlı paxlava formasında qabarıq, gümüş və ya qızıl muncuqlardan ibarət silsilələri göstərmək olar.